ZOFIA STEFANOWSKA PRÓBA ZDROWEGO ROZUMU
Próba zdrowego rozumu
- polemiki w Romantyczności:
* mędrzec a współczujący świadkowie zdarzenia
* jednostka (wyró\
niona z ogółu bohater romantyczny) a ogół
- Dziewczyna w Dziadach cz. I powtarza sytuację Karusi
* młodzie\
pełni rolę i nierozumiejącego tłumu, i rozsądnego komentatora
- folklor dla romantyków:
* argumenty w polemice z racjonalizmem, estetyką klasyczną, elitarnym modelem kultury
* wypadkowa opinii zbiorowej  przeciętność, ciasnota umysłów, rozsądny dydaktyzm
zagro\
enie indywidualizmu
- przykład drugiego rozumienia folkloru:
* (Dziady cz. II) Guślarz i Widmo nie mają wspólnego języka, ludowy osąd a samowiedza
jednostki niezwykłej
* (Dziady cz. I) strefa marzeń i prze\
yć Dziewicy i Gustawa jest zamknięta dla Młodzie\
y,
nie jest to konflikt pokoleń, ale jednostki z gromadą rówieśników
- Dziady cz. I miały być relacją o narodzinach miłości i jej tragicznym niespełnieniu, nie są
powtórzone w porządku chronologicznym, by zachować wieloznaczność faktów
- historię Gustawa, potrzebną dla zrozumienia jego nieszczęścia, dostarczają nam Dziady cz. IV
kwestia statusu ontologicznego bohatera Dziadów cz. IV
- zjawy z Dziadów cz. II są umotywowane wiarą gromady, umysł racjonalny mo\
e je traktować
jako poetycką projekcję myśli zebranych włościan, jako upostaciowienie przesądu
- Gustaw łamie konwenanse właściwe duchom, ale i \
ywym (nie umiera po przebiciu się sztyletem)
- Dziady cz. IV traktuje się jako monolog liryczny, ale jest utwór o pasji polemicznej, jest to
konfrontacja dwóch postaw \
yciowych
* Ksiądz  reprezentant zacisza domowego i szczęścia, ale te\
nauczyciel, który umiał
pociągnąć swych uczniów wysokimi ideałami; głęboko przywiązany do dzieci i do ucznia;
uosobienie miłosierdzia i humanitarnej uczynności
* Ksiądz jest jednak za mało uczuciowy jak na dramat romantyczny, to on jest nieczułym
światem, reprezentuje zdrowy rozsądek, a zatem brak serca i wyobraz
ni
* zawód kapłański i nauczycielski gwarantuje mu pewność siebie, znajomość ludzi i
mo\
liwość spoglądania bez zdziwienia na czyny najbardziej szalone
* Ksiądz klasyfikuje Gustawa jako wariata, co jest jego systemem obrony
- Gustaw jest szaleńcem polemicznym i hamletycznym
* wystarczy mu za motywację, \
e stanowi odwrotność zdrowego rozsądku i normalności
* jest szaleńcem z premedytacji, by zburzyć racje zdrowego rozsądku
* ulubionym przedmiotem gry słów Gustawa jest motyw śmierci
- Ksiądz ma przewagę, jaką daje mu czyste sumienie i pewność racji normalnego rozumu, ale
Gustaw poddaje go cię\
kiej próbie, gdy przebija się sztyletem; Ksiądz załamuje się dopiero, gdy
słyszy głos z kantorka
- cierpienie Gustawa nie zdołało zachwiać rozsądkiem Księdza, to argument ad hominem!
- postawa Gustawa jest dostosowana do Księdza (jest on szalony, bo Ksiądz jest rozsądny, jest
skrajny, bo Ksiądz jest umiarkowany, jest upiorem, bo Ksiądz nie wierzy w duchy)
- \
eby cierpienie miało siłę dramatyczną, Gustaw musi być \
ywy; ale dopiero samobójstwo, po
którym Gustaw nie umiera, pociąga za sobą konsekwencje w sferze idei (te idee chciał obalić G.!!)
1
Świat owadzi w czwartej części Dziadów
1. kołatek
- kornik z rzędu chrząszczy
- korniki \
yją tylko w \
ywych drzewach, a kołatki te\
w belkach, starych meblach, kantorkach itp.
- wydaje dz
więki przypominające cykanie zegara
2. robaczek świętojański
- świeciuch, samiczka z rodziny świetlików
- samiczki przyciągają samce światełkiem, które gaśnie, gdy ju\
się odnajdą
- robaczek od Gustawa jest w stadium wabienia partnera, ale chce, by jego iskry zgasły, choć to
niemo\
liwe a\
do śmierci będzie sygnalizować swą tęsknotę do kochanka
- Gustaw powtarza: Tak, póki \
yję, te iskry nie zgasną!
3. rój ciem
- pojawiają się na krótko przed północą, w izbie oświetlonej światłem lampy
- są tam i inne owady, bo czynią gwar, a ćmy latają z reguły cicho, ale Gustawa interesują ćmy
- samobójczy fototropizm ciem stał się dla Gustawa okazją do demonstracji ukrytego spirytualnego
sensu przyrody
4. pajączek
- spotkany w pustej altanie, dawnym miejscu spotkań
- jedyni reprezentanci przyrody o\
ywionej, poza wiernym psem, karpiem i pstrągiem i kilkoma in.
- świat roślinny tworzy scenerię wspomnień; wyjątek  gałąz
 przyjaciel
* Gustaw-wariat: myśli, \
e gałąz
go rozumie
* Gustaw-człowiek trzez
wy: gałąz
jest nieczułym kijem, więc nie zdradzi Księdzu jego
zwierzeń
* Gustaw-ironista: martwe drzewo to jego jedyny przyjaciel, a więc przyjaciół nie ma wcale,
jeśli kij współczuje najbardziej, to nie ma współczucia, jeśli kij mo\
e zrozumieć
człowieka najlepiej, to zrozumienie w ogóle nie istnieje
- kontrast między obojętnością ludzi a współczuciem świata pozaludzkiego
* wierny pies
* kamień, który zapłakałby nad człowiekiem, gdyby był towarzyszem jego \
yciowych
cierpień
- \
al za utraconym szczęściem, to \
al za stanem idealnego zrozumienia
* miłość jest optymalnym wariantem porozumienia między ludz
mi
* idealne porozumienie eliminuje słowa, anga\
uje pozaintelektualne władze psychiczne
* zrozumienie przyjaciół, Księdza, kochanki, to zrozumienie tego, co powszechnie
dostępne, bo powtarzalne dwie wersje \
ycia Gustawa:
1. banalna historia miłosna (trójkąt, werteriada, z altaną, lekturą, listkiem cyprysu, puklem
włosów i czarną wstą\
ką)
2. wersja eksponująca to, co wyjątkowe i niepowtarzalne (boi się o tę tajemnicę swego
serca, ale zamiast milczeć, zanudza Księdza zwierzeniami)
- Gustaw jest indywidualistą pełnym rozterki, niepewnym, czy jego odrębność jest zasługą czy
grzechem, szuka kontaktu z innym człowiekiem, który przełamałby granicę subiektywności (Dziady
mo\
na odczytać jako dramat braku porozumienia między człowiekiem a człowiekiem)
- mieszanina liryzmu i sztuczności
* bezpośredni wylew serca i  scena boleści , teatr w teatrze
* bohater planuje, \
e przez godzinę będzie rozpamiętywał, godzinę cierpiał i zabije się, a
potem wyciągnie naukę ze swego losu
2
- perypetia przy zgaśnięciu pierwszej świecy = rozpoznanie się Księdza i Gustawa
* motyw odzyskania się dwóch bliskich osób nie pełni tu \
adnej funkcji
* jest to negacja tradycyjnego schematu
* powinno nastąpić pełne porozumienie, a nic takiego się nie dzieje
* prawda jest własnością jednostki
- bohater zyskał poczucie odrębności, świadomość, \
e dla innych jego świat wewn. jest zamknięty
- uznać się tylko takim, jakim się jest dla innych, to zrezygnować z tego, co w człowieku
partykularne, zrezygnować z prawdy wewn. prze\
ycia
- owady to element teatru w teatrze
* rozmowa z kołatkiem-dusza lichwiarza
* poznanie empiryczne (kołatek to mały owad) jest niepełne
* rehabilitacja środków pozarozumowych i pozaempirycznych poznania ludzkiego
* głos kołatka to nie zabobon, ale przejaw  duszy świata , rzeczywistości, którą mo\
e pojąć
człowiek, jeśli go nie zaślepia świadectwo jego własnych oczu
- tajemnice natury, jakie Gustaw odkrywa w owadach, są projekcją jego własnych uczuć i
wyobra\
eń odkrywanie tajemnicy człowieka w przyrodzie (antropomorfizacja owadów)
- analogia między światem przyrody a światem ludzkim
* bezsiła rozumu wobec tajemnicy ludzkiej duszy i tajemnicy kołatka
* trzeba czucia i intuicji, \
eby pojąć prawdę drugiego człowieka i prawdę natury
* Gustaw jest jak (1) pająk (słabo związany ze światem), (2) nazywa siebie komarem,
(3) uczucia swe porównuje do iskier robaczka świętojańskiego, tak jak (4) kołatek i ćmy
jest pokutująca duszą
* nawet w małym robaczku mo\
na znalez
ć prawdę \
ycia (nie tak jak mówi Ksiądz:
Zapomnij o swym proszku, zwa\
na ogrom świata)
- ciągłość między światem ludzi a światem przyrody
* jedność prawdy \
ywej -- cały świat jest wypełniony niepowtarzalnymi wartościami
Dlaczego właśnie owady pełnią rolę rewelatorów tajemnic przyrody??
1. wierzenia ludowe
- owad-dusza pokutująca pojawia się w zimie
- dusza ludzką jest osa, ale gł. mucha, bo nie ginie zimą, ale lata po izbie
- zabicie ćmy jest grzechem
- lotna dusza-oddech + dusza-zwierzę = dusza-ptactwo i lotne owady
2. historyczne uzasadnienie
- w XVIII wieku insekty znalazły się w centrum dyskusji filozoficznej w związku z
rozpowszechnieniem mikroskopu
- nauka o owadach wstrząsnęła przekonaniem o uprzywilejowanej sytuacji człowieka jako obiektu
szczególnej troski Stwórcy
- naturaliści zrezygnowali z szukania porządku i regularności świata stworzonego, ukazywali
natomiast jego bogactwo i ró\
norodność
3. są bardzo małe
- są na granicy widzialnego świata \
ywego
- są w uprzywilejowanej pozycji w rzeczywistości, kiedy opozycją między widzialnym a
niewidzialnym jest naczelną zasadą porządkującą
- duchowe jest często identyfikowane z tym, co niewidzialne
- u\
ytek, jaki człowiek robi ze zmysłu wzroku określa jego postawę wobec świata (Ksiądz 
kompromitacja wzroku, gdy nie poznaje Gustawa w Pustelniku / romantyczne  oczy duszy )
- owady są widzialne (świetlik), niewidzialne (kołatek) lub widzialne i nie (ulatują, znikają)
** E.Z.**
3