III Polsko-Niemiecka Konferencja pt. Architektura ryglowa  wspólne dziedzictwo
Joanna Arlet
Piotr Arlet
Ryglowe budynki mieszkalne
w miastach Pomorza Zachodniego
W zachodniopomorskich miastach i małych miasteczkach obiekty o konstruk-
cji ryglowej występują sporadycznie i ich liczba szybko maleje. Zabudowa ryglo-
wa nadawała małym miasteczkom specyficzny charakter, widoczny dzisiaj jedynie
na starych fotografiach (fot. 1  Czaplinek). Skromne formy i oszczędny detal są
najprawdopodobniej spadkiem po wojnie trzydziestoletniej. W trakcie jej trwania
Pomorze Zachodnie bardzo ucierpiało, duże straty w ludności i jej zubożenie spra-
wiło, że w drugiej połowie XVII w. i wieku następnym, budowano stosując naj-
prostsze i najtańsze środki.
Budynków ryglowych jest jednak więcej niż możemy to zauważyć. W związku
z powołaniem do życia w 1770 Urzędu Budowlanego oraz wydaniem kolejnych
przepisów przeciwpożarowych1, w miastach preferowano budownictwo masywne.
Gdy nadal wznoszono tańsze obiekty w konstrukcji ryglowej, ukrywano ten fakt
pod warstwą tynku. Przepisy administracyjne wynikały z potrzeby ochrony przed
trapiącymi miasta pożarami. Gdy szukamy daty powstania budynku, najczęściej
spotykamy informację: wzniesiony po ostatnim wielkim pożarze w mieście. Stąd
bardzo niewielka liczba zachowanych obiektów XVIII-wiecznych, a tych wcześniej-
szych jest zaledwie kilka.
Współcześnie budynki ryglowe możemy spotkać w miasteczkach Pomorza Za-
chodniego, takich jak: Lipiany, Mieszkowice, Trzcińsko Zdrój czy Widuchowa. Bu-
25
Joanna Arlet, Piotr Arlet Ryglowe budynki mieszkalne w miastach Pomorza Zachodniego
dynki o drewnianej konstrukcji szkieletowej w miastach posiadajÄ… skromne formy,
sÄ… to budynki sytuowane w pierzejach ulicznych, na parcelach przyrynkowych lub
wolnostojÄ…ce, wÄ…sko- lub szerokofrontowe, z przejazdem lub bez, parterowe lub
maksymalnie trójkondygnacyjne.
Jako pierwszą należy wyodrębnić grupę budynków o szczytowym ustawieniu
w pierzei. Najogólniej nawiązują one formą do tradycji kamienicy średniowiecznej.
Ich program został jednak mocno zredukowany. Nie posiadają one już w parterze,
od frontu, pomieszczeń reprezentacyjnych, a skromne wejście jest na ogół przesu-
nięte z osi elewacji. Do najstarszych obiektów z omawianej grupy, należy kamieni-
ca przy ul. Kościuszki 4 w Dobrej Nowogardzkiej z 1695 (fot. 2). Na uwagę zasłu-
guje napis erekcyjny na belce oczepowej,2 oraz zadaszony przejazd bramny. We-
wnÄ…trz zachowaÅ‚y oryginalne sÅ‚upy o znacznych rozmiarach, w przekroju: 34´32
cm. Kamienica ta jest unikalnym obiektem w ustawieniu szczytowym. Do tego sa-
mego typu zaliczyć można jeszcze kamienicę w Lipianach przy ul. Niepodległo-
ści 12, niestety obiekt jest od kilku lat niezamieszkały i popada w ruinę. Dawniej
typ kamienicy szczytowej był liczniej reprezentowany. Niech za przykład posłużą
nieistniejące już obiekty: budynek przy ul. Bogusława II w Koszalinie z 1692,3 czy
domy na zniszczonym Starym MieÅ›cie w Pyrzycach przy ulicach Wollweberstraße
19 oraz Bahnerstraße 7 i 22.4
Częściej spotykanym typem ryglowej kamienicy w miasteczkach zachodniopo-
morskich są budynki kalenicowe, najczęściej z przejazdem bramnym. Taki przy-
szczytowy przejazd bramny posiada 3-osiowa kamienica przy ul. Wojska Polskie-
go nr 13 w Maszewie, pochodząca z przełomu XVIII i XIX w., domy mieszkalne
przy ul. Niepodległości 12,5 oraz Jedności Narodowej 61 w Lipianach, dom przy
ul. Żymierskiego 11 w Mieszkowicach,6 czy parterowy dom przy ul. Wąskiej 9
w Moryniu. Zespół trzech, usytuowanych obok siebie, budynków z przejazdami
bramnymi zachował się jeszcze w Widuchowej przy ul. Grunwaldzkiej (fot. 3). Prze-
jazdy te, tak charakterystyczne dla obiektów XVII- i XVIII-wiecznych, zaczęły za-
nikać w wyniku rozporządzenia z 1740, zabraniającego lokowania stodół w stre-
fach miejskich. W wymienionym budynku mieszkalnym przy ul. Jedności Narodo-
wej 61 w Lipianach, zachowała się doskonale  czarna kuchnia , za XVIII-wiecz-
nym rodowodem tego obiektu przemawiają także kolebkowo sklepiona piwnica
i ręczna obróbka belek więz
by dachowej.  Czarna kuchnia zachowała się również
w parterowym, szerokofrontowym domu mieszkalnym w Golczewie, przy ul. Zwy-
cięstwa 28. Ten 5-osiowy dom należał do nielicznych parterowych domów na głów-
nej ulicy Golczewa. Jego układ wnętrza oraz architektura przypomina raczej szero-
kofrontową chałupę wiejską.
26
Joanna Arlet, Piotr Arlet Ryglowe budynki mieszkalne w miastach Pomorza Zachodniego
Jako trzecią grupę możemy wyodrębnić miejskie domy ryglowe, których forma
ulega wpływom ogólnoeuropejskich stylów architektonicznych. Jest to zjawisko
rzadkie na Pomorzu Zachodnim, był to bowiem, i nadal jest, rejon peryferyjny
w stosunku do wiodących ośrodków. Zmiany stylów w architekturze, w małych
zachodniopomorskich miasteczkach są bowiem słabo czytelne. I tak np. kamienica
z wysokim mansardowym dachem w pierzei przyrynkowej w Kamieniu Pomorskim,
nosi cechy baroku7 (fot. 4). Inny przykład to częściowo przebudowany dom w Trze-
bieży przy ulicy Rybackiej 5.
Określenie często używane w stosunku do zachowanych obiektów ryglowych
w miastach:  obiekt bezstylowy , wydaje siÄ™ krzywdzÄ…ce. SÄ… to budynki o zdyscy-
plinowanej formie i mocno zredukowanej dekoracji. W skali urbanistycznej two-
rzyły zespoły o specyficznym klimacie i pewnych walorach estetycznych.
Obiekty z wymienionych grup cechują podobieństwa konstrukcji, takie jak: po-
sadowienie na fundamencie z kamieni polnych lub z kamienia łamanego, ściany
wypełniane w zdecydowanej większości szachulcem, stropy między kondygnacyj-
ne drewniano-gliniane, oraz stosowana najczęściej krokwiowo-jętkowa konstruk-
cja więz
by dachowej, dach dwuspadowy lub naczółkowy.
Miasteczka, z których pochodzą przytoczone przykłady, łączy jeszcze jeden
aspekt. Jest to czytelny, najczęściej średniowieczny układ urbanistyczny, z regu-
larną siatką ulic. Jest to wartość godna zdecydowanej ochrony. Nadaje ona, tym
miasteczkom niepowtarzalny charakter. Różnice między omawianymi obiektami to:
usytuowanie w stosunku do drogi, wysokość od jednej do trzech kondygnacji,
występowanie przejazdu lub nie, zróżnicowana ilość od 3- do -8 osi okiennych.
OsobnÄ… grupÄ™ stanowiÄ… drewniane domy szalowane z XIX w., o charakterze
willowym. Są to obiekty wolnostojące zlokalizowane w pobliżu założeń parkowych
lub na obrzeżach miast. Przykładem takich obiektów może być budynek położony
w Szczecinie przy ul. Dubois 6. SzalowanÄ…, szkieletowÄ… konstrukcjÄ™ drewnianÄ… majÄ…
także: willowy budynek przy ulicy Mickiewicza 2 w Szczecinie, przy ul. Żeromskie-
go 28 w Świnoujściu czy budynki przy ul. Kopernika w Międzyzdrojach. W obiek-
tach tych widoczne jest poszukiwanie stylu. Ich forma odwołuje się do modnej
w drugiej połowie XIX w. architektury alpejskiej, a wyjątkowo nawet rosyjskiej
(fot. 5). Style te choć nie przyjęły się powszechnie, przyczyniły się do wzbogace-
nia szkieletowych budynków drewnianych o ozdobne wykusze, werandy, balkony
i wieżyczki oraz staranny detal. Te cechy noszą budowane w XIX i początku XX
wieku, liczne budynki pensjonatowe i uzdrowiskowe. Wymienione mieszkalne
27
Joanna Arlet, Piotr Arlet Ryglowe budynki mieszkalne w miastach Pomorza Zachodniego
obiekty szalowane trudno zaliczyć do zabytków architektury tradycyjnej, były one
bowiem projektowane przez profesjonalnych architektów.
y
ródło:
Karty obiektów ze zbiorów archiwalnych WKZ i BDZ, autorzy:
Kazimiera Kalita-Skwirzyńska , Beata Makowska, Maria Witek, Waldemar Witek, Cezary Nowakowski
Przypisy:
1. W 1708  zakaz krycia dachów słomą, trzciną i gontem, w 1752  zakaz stosowania palenisk
otwartych, 1770  zakaz budowy drewnianych szop na paszÄ™.
2. Inskrypcja w języku niemieckim i po łacinie brzmi następująco: SOLI DEO GLORIA. MENSCH
SIEG BEY GOTT IN GNADEN, SOLDEN HAT KEIN MENSCH IHRE SCHAEN. ANNO
1695 DEN 20 MAY;
3. Rypniewska Krystyna, Schulz Heinz-Peter, Koszalin w starych fotografiach, Koszalin 1998;
4. Budynek opisany i zilustrowany w książce Hugo Lemkego, str. 150, Szczecin 1901;
5. Wyróżnia tę kamienicę przekrycie dachem kopertowym. Za XVIII-wiecznym rodowodem
przemawia wąskofrontowy układ budynku, pierwotnie zlokalizowana wewnątrz  czarna kuchnia
oraz klasyczna dla tego regionu więz
ba krokwiowo-jętkowa, obrabiana ręcznie.
6. Obiekt ten cechuje długa, 8  osiowa fasada.
7. Kamienica ta mieszcząca się przy rynku, na ulicy Gryfitów 1, została wybudowana na miejscu
XIV-wiecznego zajazdu   Meyensches Hotel . Wzniesiony w XVIII w. nowy obiekt był
przeznaczony na mieszkanie i sklep dla zamożnej rodziny Hildebrandtów. Obecnie mieści się tutaj
hotel.
28