c na 2006, 62 ) 2 1
r yk r g y
r zcz ca po ani i z a!czani chorob
GRAŻYNA PAPROCKA, ANDRZEJ KĘSY
Zakład Pryszczycy Państwowego Instytutu Weterynaryjnego  Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach,
uI. Wodna 7, 98-220 Zduńska WoIa
Paprocka G., Kęsy A.
Foo an ou h i a F D) i occurr nc an con ro!
Summary
The review presents a short description of foot-and-mouth disease (FMD)  a highly contagious disease and
important from the economic point of view. It describes the clinical symptoms of FMD and the present global
FMD situation as well as control measures. In addition it describes the latest fast diagnostic assays.
Keywords: foot-and-mouth disease (FMD)
Pryszczyca (foot-and-mouth disease  FMD) jest rząt podatnych
chorobą wybitnie zakaz
ną i zaraz
liwą, ważną z punk- może sięgać na-
tu widzenia ekonomicznego. Świadczą o tym ogniska wet 100%. Na-
tej choroby w wolnych od niej krajach, przede wszyst- tomiast śmier-
kim na Tajwanie (1997) i w Wielkiej Brytanii (2001). telność jest z re-
Wybuch FMD na Tajwanie, gdzie nie występowała od guły niska i wy-
68 lat, spowodował wybicie ponad czterech milionów nosi około 2%
świń kosztem sześciu miliardów dolarów (11). wśród dorosłych
W wyniku pryszczycy w Wielkiej Brytanii, w której i około 20%
nie notowano jej występowania od 20 lat, poddano ubo- wśród młodych
jowi cztery miliony zwierząt, głównie owiec, a straty zwierząt. Inku-
gospodarcze wyniosły około 13,8 miliarda dolarów (9). bacja choroby
Z Wielkiej Brytanii choroba rozprzestrzeniła się na trwa od 2 do 14
kontynent europejski. dni w zależności
Po atakach bioterrorystycznych przeprowadzonych od dawki wirusa
na terenie USA w 2001 r. zwrócono uwagę, że wirus i drogi zakaże-
pryszczycy może zostać wykorzystany jako broń bio- nia. Choroba
logiczna. Wymienione okoliczności spowodowały, że rozpoczyna się
wzrosło zainteresowanie chorobą ze strony rządów, gorączką, bra-
organizacji międzynarodowych zajmujących się ochro- kiem apetytu,
Ryc. 1. Objawy kliniczne pryszczycy (wg
ną zdrowia zwierząt oraz środowisk naukowych. osowieniem,
Wellcome-Coper, 1992)
Pryszczyca dotyczy wszystkich krajów, tych, w któ- bolesnym zapa-
rych występuje, jak również tych, które starają się przed leniem dziąseł, gwałtownym obniżeniem mleczności
nią uchronić, dlatego należy nieustannie o niej przy- krów. Następnie ciepłota ciała obniża się, z jamy ust-
pominać. nej zwisają długie, lepkie pasma śliny, zwierzę ostroż-
nie przeżuwa i charakterystycznie cmoka. Na błonie
po obja !iniczn pr zcz c
śluzowej policzków, dziąseł, języka pojawiają się pę-
Pryszczycę wywołuje wirus z rodziny Picornaviri- cherze o średnicy 1-2 cm zawierające płyn surowiczy
dae, rodzaj Aphthovirus występujący w siedmiu sero- barwy słomkowej. Pęcherze mogą być również obec-
typach A, O, C, Asia 1, SAT1-3, na które szczególnie ne w szparze międzyracicowej i na koronce racic, na
podatne są zwierzęta parzystokopytne, w tym hodow- strzykach i gruczole mlekowym. Pękają one w ciągu
lane, głównie bydło, świnie, owce, kozy, a z wolno 1-3 dni, pozostawiając bolesne nadżerki, obrzęki i są
żyjących, między innymi, jelenie, antylopy, bawoły. przyczyną kulawizny. Zakażenia bakteryjne zwykle
Zakażenie jednym z wymienionych serotypów nie uod- utrudniają gojenie się nadżerek. Jako następstwo za-
pornia na pozostałe serotypy wirusa, wśród których każenia u bydła opisywano także zaburzenia ze strony
istnieje wiele podtypów. Odsetek zachorowań zwie- układu pokarmowego, porażenia kończyn tylnych,
2 2 c na 2006, 62 )
Tab. 1. Występowanie pryszczycy z uwzględnieniem seroty-
cukrzycę. Młode zwierzęta chorują ciężej, rzadziej
pów wirusa (2003  wrzesień 2004 r.)
występują u nich pęcherze, a postacią dominującą jest
zapalenie mięśnia sercowego, najczęściej kończące się

zejściem śmiertelnym. Również u zwierząt dorosłych
może dochodzić do zapalenia mięśnia sercowego
 
i śmierci. U świń, owiec i kóz choroba zwykle prze-
l l 
biega łagodniej, jest trudna do zauważenia i do roz-
poznania klinicznego, stąd może rozprzestrzenić się
l
skrycie. U świń pęcherze powstają na tarczy ryjowej,
racicach i piętkach. U dorosłych owiec mogą wystę-
pować objawy podobne jak u bydła, z tym, że może
  
u nich dochodzić do utraty puszek rogowych na sku- l l
tek zakażeń bakteryjnych. U kóz zmiany częściej
występują na kończynach. Podobnie jak u bydła, kozy 
młode są bardziej wrażliwe (1).
l l
 
a ro pr zcz c o rajó roz ini ch
Pod koniec XX wieku pryszczyca była pod kontro-
 
lą w krajach rozwiniętych i tych, które uczestniczyły
w międzynarodowym obrocie zwierzętami i produk-
tami zwierzęcego pochodzenia. Wspomniany wybuch

FMD na Tajwanie w 1997 r. spowodowany został przez
Objaśnienia: *  kraje które potwierdziły ogniska w WRL
serotyp O (O/Taw/97). Interesującą obserwacją było
stwierdzanie choroby tylko u świń, natomiast nie wy-
a u g!oba!n pr zcz c
stępowała u bydła i kóz, które też przebywały w gos-
200 o rz nia 2004 r )
podarstwach zakażonych. Badania wykazały, że ta
Pryszczycy nie stwierdzono w podanym okresie
zmodyfikowana zjadliwość wirusa była związana
z genetycznymi zmianami w rejonie kodującym nie- w krajach Unii Europejskiej. Choroba występowała
w krajach Afryki, Azji, Ameryki Południowej. Zosta-
strukturalne białko 3A (4).
ła zgłoszona do Międzynarodowego Urzędu Zdrowia
Pod koniec 1999 i w 2000 r. rozpoczęła się seria
Zwierząt (Office International des Epizooties  OIE)
ognisk pryszczycy w państwach wschodniej Azji. We
wrześniu 2000 r. stwierdzono ognisko w Afryce Po- przez 62 kraje. Ogniska wywołane przez serotypy O,
łudniowej, w prowincji wolnej od choroby (8). Istot- A, C, Asia1, SAT1, SAT2, SAT3 wystąpiły kolejno
w 44, 17, 3, 4, 11, 16, 5 krajach (tab. 1). Najczęściej
na dla Europy była epidemia pryszczycy w Wielkiej
w ogniskach choroby izolowany był serotyp O Pan-
Brytanii w 2001 r., a następnie w Irlandii Północnej,
Francji i Holandii. Światowe Laboratorium Referen- Asia. Natomiast analiza przy użyciu technik biologii
molekularnej wykazała znaczne zróżnicowanie gene-
cyjne zidentyfikowało czynnik etiologiczny tych
tyczne wśród terenowych izolatów serotypu A. Sero-
ognisk jako serotyp O PanAsia (O/UK/2001) (6).
typy C oraz SAT3 nie zostały potwierdzone przez Świa-
W latach 1999-2000 wystąpiły ponownie ogniska na
Tajwanie wywołane przez serotyp O (O/Taw/99). Cho- towe Laboratorium Referencyjne. Według raportów
OIE, serotyp C występował w Brazylii, Czadzie, Ke-
roba atakowała bydło i kozy, jej zasięg był mniejszy
nii, podejrzewany był w Pakistanie i Etiopii, natomiast
niż fali zachorowań w 1997 r. W 2000 r. zanotowano
ogniska w Korei Południowej spowodowane przez se- SAT3 zidentyfikowano w Beninie, Kamerunie, Cza-
dzie, Tanzanii i Zambii (10). Korzystna obecnie sytu-
rotyp O (O/Skr/2000) blisko spokrewniony z O/Taw/
acja epizootyczna krajów europejskich, w tym Polski,
99 (5). Zachorowania o mniejszym zasięgu wywołane
nie zmienia faktu, że pryszczyca ciągle stanowi duże
przez serotyp O (O/JPN/2000) tej samej linii co O/
Taw/99 i O/Skr/2000 miały miejsce w Japonii. Oby- zagrożenie.
dwa kraje były wolne od choroby przez wiele dziesię-
Z a!czani chorob
cioleci (Korea Południowa przez 66 lat, a Japonia przez
92 lata). Istotną rolę w zapobieganiu i zwalczaniu pryszczy-
Te nieoczekiwane ogniska choroby przypomniały cy spełnia FAO. Z inicjatywy tej organizacji powstała
o wyjątkowej zjadliwości wirusa pryszczycy dla róż- Europejska Komisja do Spraw Zwalczania Pryszczy-
nych gatunków zwierząt. Uwidoczniły brak doświad- cy, powołano w Instytucie Zdrowia Zwierząt (The Insti-
czenia w zwalczaniu pryszczycy krajów posiadających tute for Animal Health  IAH) w Pirbright Światowe
status wolnych od choroby. Wykazały ponadto wpływ Laboratorium Referencyjne (World Reference Labo-
globalizacji na wzrastające zagrożenie wybuchem ratory  WRL) dla najgroz
niejszych chorób umiesz-
pryszczycy i wynikającą stąd potrzebę ścisłego moni- czonych przez OIE na liście A, w tym dla pryszczycy.
torowania choroby we wszystkich krajach. Wykonywane w WRL badania z zastosowaniem me-
 c na 2006, 62 ) 2
tod biologii molekularnej umożliwiają prowadzenie ły być wykonywane w terenie. Test jest swoisty i tak
dochodzenia epizootycznego i pozwalają na monito- czuły, jak izolacja wirusa. Ponadto wyniki można otrzy-
rowanie sytuacji epizootycznej na świecie. mać już po około 2 godzinach. Zestaw jest obecnie
Efektywne zapobieganie i zwalczanie pryszczycy poddawany ocenie i walidacji (3, 7).
obejmuje skoordynowane działania na poziomie pań- Testy umożliwiające odróżnienie zwierząt zaka-
stwowym, regionalnym oraz globalnym. Polska jest żonych od szczepionych. Szczepienie zwierząt stwa-
członkiem FAO. Podstawą do działania na poziomie rza niebezpieczeństwo rozprzestrzenienia choroby za
państwowym są tzw. plany gotowości (contingency pośrednictwem zwierząt szczepionych, mogących być
planning), czyli postępowania w sytuacji zagrożenia bezobjawowymi nosicielami wirusa. Aktualnie kon-
lub wybuchu ognisk choroby. Plan gotowości zwal- tynuowane są prace zmierzające do uzyskania testów
czania pryszczycy zakłada, między innymi, przepro- z wykorzystaniem występujących w wirusie pryszczy-
wadzanie ćwiczeń symulacyjnych, podczas których cy białek niestrukturalnych, które pozwolą na odróż-
Inspekcja Weterynaryjna wszystkich szczebli współ- nienie zwierząt szczepionych nie będących nosiciela-
pracuje z odpowiednimi służbami w kraju (policja, mi wirusa od zwierząt zakażonych, w tym również
wojsko, straż pożarna, samorządy lokalne itp.) w celu uprzednio zaszczepionych (2). Pierwsze zestawy diag-
ograniczenia rozprzestrzeniania choroby i całkowite- nostyczne m.in. firm Bommeli, Cedi  Diagnostics B. V.,
go jej wyeliminowania. Podczas ćwiczeń sprawdzany Svanova Biotech AB są już polecane do stosowania.
jest łańcuch decyzyjny, który zagwarantuje, że podej- Opracowane na podstawie najnowszej wiedzy testy
mowane działania będą szybkie i skuteczne. W Pol- diagnostyczne są istotnym elementem strategii skutecz-
sce zostały przeprowadzone ćwiczenia symulacyjne nego zwalczania i zapobiegania pryszczycy.
w latach 2002-2004.
i i nnic o
Pryszczyca jest zwalczana z urzędu w skali świato-
1.Alexandersen S., Zhang Z., Donaldson A. I., Garland A. J.: The pathoge-
wej. Stosowane są dwie metody: eliminacja zwierząt
nesis and diagnosis of foot-and-mouth disease. J. Comp. Pathol. 2003, 129,
oraz szczepienia lub kombinacja tych metod. Metoda
1-36.
radykalna zastosowana ostatnio w Wielkiej Brytanii
2.Berger H. G., Straub O. C., Ahl R., Tesar M., Marquardt O.: Identification of
wywołała protesty przeciw wybijaniu zwierząt, nato- foot-and-mouth disease virus replication in vaccinated cattle by antibodies
to non-structural virus proteins. Vaccine 1990, 8, 213-216.
miast metoda zastosowana w Holandi, polegająca na
3.Hearps A., Zhang Z., Alexandersen S.: Evaluation of the portable Cepheid
szczepieniu, a następnie likwidacji zaszczepionych
SmartCycler real-time PCR machine for the rapid diagnosis of foot-and-
zwierząt, miała wielu zwolenników. Chociaż stosowa- -mouth disease. Vet. Rec. 2002, 150, 625-628.
4.Huang C. C., Jong M. H., Lin S. Y.: Characteristics of foot-and-mouth di-
nie szczepień nie jest jednoznacznie akceptowane, co-
sease virus in Taiwan. J. Vet. Med. Sci. 2000, 62, 677-679.
raz częściej dyskutuje się o weryfikacji strategii zwal-
5.Joo Y. S., Ann S. H., Kim O. K., Lubroth J., Sur J. H.: Foot-and-mouth di-
czania pryszczycy i uwzględnieniu w planach goto- sease eradication efforts in the Republic of Korea. Can. J. Vet. Res. 2002, 66,
122-124.
wości możliwości prowadzenia szczepień. Szczepie-
6.Knowles N. J., Samuel A. R., Davies P. R., Kitching R. P., Donaldson A. I.:
nia są aktualnie powszechnie stosowane w krajach,
Outbreak of foot-and-mouth disease virus serotype O in the UK caused by
gdzie choroba występuje endemicznie (Azja, Afryka, a pandemic strain. Vet. Rec. 2001, 148, 258-259.
7.Reid S. M., Grierson S. S., Ferris N. P., Hutchings G. H., Alexandersen S.:
Ameryka Południowa).
Evaluation of automated RT-PCR to accelerate the laboratory diagnosis of
foot-and-mouth disease virus. J. Virol. Methods 2003, 107, 129-139.
Do ona! ni o rozpozna ania pr zcz c
8.Sangare O. A., Bastos A. D., Marquardt O., Venter E. H., Vosloo W., Thom-
son G. R.: Molecular epidemiology of serotype O foot-and-mouth disease
Szybkie wykrywanie wirusa. O ostatecznym roz-
virus with emphasis on West and South Africa. Virus Genes 2001, 22, 345-
poznaniu pryszczycy decydują wyniki badań diag-
-351.
nostycznych. W przypadku pryszczycy jest to szcze- 9.Thompson D., Muriel P., Russell D., Osborne P., Bromley A., Rowland M.,
Creigh-Tyte S., Brown C.: Economic costs of the foot-and-mouth disease
gólnie ważne, ponieważ choroby pryszczycopodobne
outbreak in the United Kingdom in 2001. Rev. Sci. Tech. Off. Int. Epizoot.
(choroba pęcherzykowa świń, pęcherzykowe zapale-
2002, 21, 675-687.
nie jamy ustnej, wysypka pęcherzykowa świń) wywo-
10.Valarcher J. F., Knowles N., Fernandez R., Davies P., Midgley R., Hut-
chings G., Newman B., Ferris N., Paton D.: Global FMD situation 2003-
łują zmiany pęcherzowe u świń i bydła nie do odróż-
-2004. Report of the Session of the Research Group of the Standing Techni-
nienia od zmian pryszczycowych. Trudno również roz-
cal Committee of the European Commission for the Control of Foot-and-
poznać na podstawie objawów klinicznych pryszczy-
-Mouth Disease, Chania, Crete 12-15 October 2004.
cę u owiec i kóz. Diagnostyka laboratoryjna umożli- 11.Yang P. C., Chu R. M., Chung W. B., Sung H. T.: Epidemiological characte-
ristics and financial costs of the 1997 foot-and-mouth disease epidemic in
wia wykrywanie i identyfikację wirusa za pomocą
Taiwan. Vet. Rec. 1999, 145, 731-734.
enzymatycznego testu ELISA oraz przez izolację wi-
Adres autora: doc. dr hab. Grażyna Paprocka, ul. Wodna 7, 98-220 Zduń-
rusa w hodowli komórkowej. Chociaż wyniki testu
ska Wola; e-mail: [e-mail]
ELISA można uzyskać po 3-4 godzinach, to jednak
wynik ujemny musi zostać potwierdzony przez inoku-
lowanie hodowli. Te badania trwają około 4 dni. Jest
to przedział czasu nie odpowiadający potrzebie szyb-
kiego wykrycia choroby. Z uwagi na to opracowany
został przenośny zestaw RT-PCR, nie wymagający peł-
nego wyposażenia laboratoryjnego, aby badania mog-