y
ródło: Eliade M., Obrazy i symbole, KR, W-wa 1998, str. 11-24 (fragment przedmowy)
Symbolizm powtórnie odkryty
Geneza odrodzenia symbolizmu jako autonomicznego sposobu poznania w 2. ćwierci XX w.:
" religioznawstwo
" badania nad społecznościami "pierwotnymi"
" sukces psychoanalizy i jej słów kluczowych
" eksperymenty w sztuce (surrealizm, absurd, sensacja, okultyzm)
Nastąpiło więc odejście od XIX-wiecznego pozytywistycznego, scjentystycznego racjonalizmu.
Jest to jednak przełom tylko dla kręgu kultury europejskiej, która zresztą do XVIII w. znała
taką rolę symbolu, ale przeciwnie niż inne kultury, czasowo ją zarzuciła. Zbiega się to z
wejściem do świadomości Europejczyka obcych kultur Azji, Ameryki Środkowej, Afryki, Oceanii
- i ich dorobku cywilizacyjnego. Tam symbol pełni rolę analogiczną do "naszych" pojęć
abstrakcyjnych, przekazuje je i precyzuje. Do świata pozaeuropejskiego przemawiają przede
wszystkim dwie wielkie mitologie Europy: chrześcijaństwo i komunizm.
Wszystkie "dziwne" i eksperymentalne nurty, zwłaszcza w sztuce, otworzyły Europę na
kontakt z resztą świata na równych prawach. Jednocześnie wydobyły na światło dzienne
symbol, który do tej pory pozostawał zdegradowany i ukryty, np. w ramach powieści. Widać to
w "rajskim" micie wysp Oceanii, który niewiele ma wspólnego z rzeczywistością. Ale "[...]
symbol, mit, obraz należą do substancji życia duchowego" i nie da się ich do końca wykorzenić,
choć można je wyprzeć1, co też się stało.
Symbolizm i psychoanaliza
Kto myśli symbolicznie?
" dziecko
" poeta
" osoba zaburzona psychicznie
" ... tylko?
Symbol jest "nieodłącznie związany z ludzkim istnieniem, poprzedza mowę i myśl
dyskursywną". Jednocześnie nie jest przypadkowy, odpowiada na najgłębsze potrzeby, których
nie zaspokajają inne sposoby poznania. Pozwala przez to zgłębić człowieka tam, gdzie nie sięga
1 w tym miejscu pozdrawiamy ekipę Pamięci i Uczenia - "wasz opór jest bezsensowny" ;) - przyp. mój.
myślenie pojęciowe. Chodzi o poznanie tego w człowieku, co nie jest uwarunkowane i
historyczne, co przekracza jego zwierzęcą naturę i sięga "wyżej", do mitycznej niewinnej
rajskiej egzystencji. Sny, pragnienia, zachwyty - one przenoszą człowieka do sfery
duchowej, która przekracza ograniczenia jego historycznego istnienia.
Surrealiści uważają, że każdy może zostać poetą za sprawą pisma automatycznego
(écriture automatique)2. Pozwala ono siÄ™gnąć do zasobów nieÅ›wiadomoÅ›ci - bardziej
kreatywnej, poetyckiej, pozbawionej wielu ograniczeń. Tam kryją się bogowie, wróżki i raje -
ale także piekła, demony i potwory. Wszystkie te struktury mają jednak swoją funkcję i służą
wyzwoleniu tego pierwotnego (co nie oznacza: prymitywnego) człowieczeństwa.
Feud nie był Wielkim Wtajemniczonym, a zaledwie Ostatnim Pozytywistą. Seksualność
nigdy nie była "czysta", jak chciał - zawsze (poza niedawnymi czasami w Europie) miała
również nieodłączne funkcje mitologiczne, symboliczne, kosmologiczne - poznawcze! Akt
seksualny był aktem całkowitym.
Kompleks Edypa nie polega na pociÄ…gu do swojej matki, a do archetypu, obrazu Matki
- i wszystkiego, co ten obraz reprezentuje. Freud tego nie rozumiał, stąd "Ostatni Pozytywista".
Obrazy nie są materialną rzeczywistością, ale są z nią w związku. Są równie wieczne jak
matematyka, choć (podobnie jak matematykę) odkrywa się je w ciągu historii. W ten sposób
symbole i obrazy zawierają bogactwo znaczeń. Pociąg do Matki można tłumaczyć na wielu
płaszczyznach, interpretując świat i człowieka.
Obrazy są wielowartościowe, ale oddają w ten sposób pełniej rzeczywistość
subiektywnego doświadczenia, a ta jest pełna sprzeczności i ciągła, nie pocięta na dyskretne
kawałki, odpowiadające pojęciom i w relacjach logicznych. Sprowadzenie obrazu do jednego,
konkretnego znaczenia to jego unicestwienie. To obraz jest prawdziwy, a nie jakieÅ› jego
wytłumaczenie. Pozbawienie części znaczeń to wypaczenie. Psychiczna niemożliwość dojrzenia
części znaczeń to symptom zaburzenia, np. kiedy kompleks Edypa staje się literalnie
popędem kazirodczym. To ograniczenie symboli do kilku odgórnie wyznaczonych interpretacji
było w historii religii, ideologii i państwa przyczyną wojen, okrucieństw i mordów.
2 dla zainteresowanych: pismo automatyczne polega na tym, by siąść z kartką i ołówkiem, rozluz
nić się i pozwolić
sobie zapisywać cokolwiek, co przychodzi do głowy: słowa, sylaby, litery, zdania. Zwłaszcza surrealiści cenili sobie
"automatyzmy", także rysunek automatyczny: swobodne mazanie po kartce i wyławianie z plątaniny linii form,
które umysł tam znajdzie. Miłej zabawy, ale spójrzcie dwa zdania w przód, co można znalez
ć w nieświadomości ;)!
Więcej na temat w ang. Wikipedii ("automatic writing"), książce "Księga rozkoszy" Austina O. Spare'a i bodajże
książkach Salvadora Dalego. - przyp. mój.
Odwieczność obrazów
Symbole nie tracą na psychicznej aktualności, co najwyżej przyjmują pewne maski,
choć ich funkcje pozostają bez zmian. Nie trzeba nawet poetów, dzieci czy zaburzonych. W
dowolnej tęsknocie odnalez
ć można pragnienie "powrotu do raju" - jakkolwiek ten "raj" nie
byłby zoperacjonalizowany ;). Obrazy wyrażają więcej treści niż słowa, są bardziej
ekonomiczne i efektywne. Jeśli ludzie są gdzieś niepodzieleni, to na poziomie obrazów.
Różne tęsknoty do tej pory bagatelizowano jako przejawy nieszkodliwych zaburzeń,
dziwactw, eskapizmu. Tymczasem i filozof, i teolog powinni się nimi zainteresować. Rozwój
odebrał przejawy świętości codziennemu życiu, zastępując je mechanistycznym podejściem,
jednak mitologie ukryte są bardzo głęboko. W postaci zdegradowanej, okaleczonej - symbole
wypływają w trakcie zabaw, rozrywek, poluz
nienia uwagi, "śnienia na jawie". Najczęściej
pojawiają się właśnie w postaci ograniczonej do jednego kontekstu, jednej sfery życia, pola
interpretacji.
Nieprawdą jest, że odrzuciliśmy obrazy i symbole jak wąż starą skórę. Przeciętny (i
nieprzeciętny też...) człowiek wciąż się do nich odwołuje, myśli nimi, marzy, niosą mu one
nadzieję i pociechę. Trzeba tylko wydobyć tę mitologię w całej jej pełni, zamiast pozwalać,
żeby przesączała się okaleczona i niekompletna.
Do nas należy obudzenie wyobraz
ni, docenienie bogactwa wewnętrznych obrazów -
tak ich ilości, jak i jakości, które skrywają. Wyobraz
nia to imaginacja - słowo to odnosi się do
"imago", obraz, i "imitare", naśladować. Wyobraz
nia imituje obrazy i symbole, odkrywa je
dla nas. "Mieć wyobraz
nię to widzieć świat w całej jego pełni [...]". Obrazy ukazują to, czego
nie da się obrócić w pojęcia. W ten sposób badanie symboli odkrywa prawdę o człowieku, ale
musi zintegrować psychologię, antropologię filozoficzną, literaturoznawstwo, historię religii,
etnologię i etnografię. Najpełniejszym i najbardziej spójnym materiałem dysponuje jednak
historyk religii, bo ten materiał pochodzi z samych z
ródeł.