Prof. dr hab. in\
. Michał LISOWSKI
[e-mail]
Uwaga: poni\
sze materiały maja charakter autorski na prawach rękopisu. Ich udostępnianie
bez zgody autora, a tak\
e rozpowszechnianie jest prawnie zabronione.
POSTAWOWE WIADOMOÅšCI O PRAWIE
Prawo jest pojęciem wieloznacznym. Są prawa:
- przyrody,
- matematyczne i fizyczne,
- rozwoju społecznego,
- ekonomiczne,
- narodów do samookreślenia,
- cywilne i karne,
- przysługujące pracownikom do urlopu,
- itd.
NORMA PRAWNA
Prawo w znaczeniu społecznym jest zespołem norm społecznych. Wśród norm
społecznych mo\
na wyró\
nić normy:
" prawne (w znaczeniu przedmiotowym),
" techniczne (w znaczeniu nie jako dokument, ale jako sposób
postępowania),
" etyczne czyli moralne,
" religijne,
" obyczajowe,
" estetyczne,
" towarzyskie,
" i inne.
Norma społeczna jest regułą postępowania, wskazująca ludziom jak powinni
zachowywać się w swoich wzajemnych stosunkach.
Prawo w znaczeniu przedmiotowym jest zespołem norm społecznych regulujących
stosunki społeczne, które ustanowione są lub uznane przez państwo i zagwarantowane
przymusem państwowym.
Inaczej mo\
na powiedzieć, \
e prawo w znaczeniu przedmiotowym jest zespołem norm
prawnych. A norma prawna jest powszechnie obowiązująca regułą postępowania,
ustanowiona przez państwo, zagwarantowaną przymusem państwowym.
Przestrzeganie norm prawnych jest obowiązkowe, w przeciwieństwie do innych norm,
których przestrzeganie jest dobrowolne. Państwo mo\
e zastosować przymus wobec ka\
dego,
kto nie zachowuje się w sposób zgodny z prawem.
Istnieje ścisły związek między państwem a prawem. Prawo pochodzi od państwa, organy
państwa tworzą prawo wydając normy prawne. Prawo nie mo\
e istnieć bez instytucji
państwa, a państwo nie mo\
e istnieć bez ustanowionego prawa.
Prawo stanowi jedno z podstawowych narzędzi państwa do realizacji jego celów, za
pomocą którego kształtuje ono stosunki społeczne i oddziałuje na ich rozwój. Prawo ma
zapewnić ład i porządek \
ycia zbiorowego w interesie całego społeczeństwa danego państwa.
1
Normy prawne ustanowione przez państwo są wydawane przez upowa\
niony organ
państwa w ró\
nego rodzaju aktach normatywnych (ustawach, rozporzÄ…dzeniach,
zarządzeniach). Nieprzestrzeganie norm prawnych powoduje określone sankcje prawne,
czyli ujemne konsekwencje (dolegliwości), które gro\
Ä… ka\
demu, kto nie postępuje zgodnie z
normą prawną. Typowa sankcją jest kara, np. pozbawienia wolności lub grzywny.
PRZEPIS PRAWNY I AKT NORMATYWNY
Przepis prawny jest drugim, obok normy prawnej, podstawowym pojęciem prawa.
Przepis prawny jest elementarnÄ… jednostkÄ… aktu normatywnego, czyli podstawowÄ… czÄ…stkÄ…
tekstu prawnego. Występuje w formie artykułu lub paragrafu. Przepisem prawnym jest
tak\
e część obszerniejszego artykułu lub paragrafu, nosząca nazwę ustępu. Przepis prawny
jest formalnym zapisem normy prawnej.
Akt normatywny wydawany jest przez upowa\
niony organ państwa. Składa się on z
przepisów prawnych, wyra\
ających normy prawne. Wśród aktów normatywnych mo\
na
wyró\
nić:
" ustawÄ™ zasadniczÄ… (konstytucjÄ™),
" ustawy (w tym kodeksy),
" dekrety z mocą ustawy (obecnie w Polsce nie są wydawane prze organ państwowy),
" rozporządzenia wydawane na podstawie przepisów blankietowych zawartych w
ustawach,
" umowy międzynarodowe (ratyfikowane przez parlament),
" uchwały,
" zarzÄ…dzenia,
" statuty,
" umowy miedzy stronami i.
Kodeks jest to obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasadach w formie
ustawy, regulujący w sposób kompleksowy pewna dziedzinę stosunków społecznych.
W Polsce obowiÄ…zujÄ… m.in.:
" kodeks karny (k.k.),
" kodeks cywilny (k.c.),
" kodeks rodzinny i opiekuńczy (k.r. i op.),
" kodeks postępowania karnego (k.p.k.),
" kodeks drogowy (k.d.)
" i inne.
Przepisy prawne dzieli siÄ™ na:
a) nakazujÄ…ce,
b) zakazujÄ…ce,
c) upowa\
niajÄ…ce,
d) wyjaśniające.
Przepisy nakazujące nakazują adresatowi określony sposób postępowania, a przepisy
zakazujące zakazują adresatowi określonego postępowania. Charakter taki ma większość
przepisów prawa karnego, np. zakaz zabijania, kradzie\
y itp.
2
Przepisy upowa\
niajÄ…ce (zezwalajÄ…ce) upowa\
niają adresata do określonego
postępowania. Na przykład, ten kto ukończył szkołę średnią i ma świadectwo dojrzałości,
czyli zdał maturę, mo\
e zostać studentem szkoły wy\
szej; mÄ™\
czyzna i kobieta, którzy
ukończyli określony wiek mogą zawrzeć związek mał\
eński.
Przepisy a, b i c majÄ… charakter normatywny, czyli powszechnie obowiÄ…zujÄ…cy.
Przepisy wyjaśniające wyjaśniają treść pojęć prawnych występujących w innych
przepisach danego aktu normatywnego. PodstawowÄ… grupÄ… sÄ… tu przepisy definicyjne, np. art.
10 ż 1 kodeksu cywilnego:  pełnoletnim jest ten kto ukończył lat 18 .
Przepisy mogą być:
" kompletne (pełne),
" upowa\
niajÄ…ce (blankietowe)  upowa\
niajÄ… inny organ ni\
szej instancji do wydania
w przyszłości przepisów szczegółowych (wykonawczych),
" odsyłające  same nie formułują postępowania lecz odsyłają do innych istniejących
przepisów.
STRUKTURA NORM PRAWNYCH
W strukturze norm prawnych mo\
na wyró\
nić:
1) hipotezÄ™,
2) dyspozycjÄ™,
3) sankcjÄ™.
Na przykład: Art. 415 kodeksu cywilnego stanowi  Kto z winy swej wyrządził drugiemu
szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia . Pierwsza część zdania jest hipotezą, a druga
dyspozycjÄ….
Hipoteza określa okoliczności w jakich mo\
na stosować daną normę prawną.
Dyspozycja określa postępowanie do jakiego zobowiązany jest adresat normy prawnej,
gdy zajdą okoliczności określone w hipotezie.
Sankcja określa ujemne konsekwencje w przypadku zachowania się adresata normy w
sposób sprzeczny z jej dyspozycją. Rozró\
nia siÄ™ sankcje:
" karne, np. pozbawienia wolności, grzywny, konfiskaty mienia itp.;
" egzekucyjne, np. eksmisja lokatora z lokalu bezprawnie zajętego, egzekucja
komornika na majÄ…tku sprawcy szkody;
" niewa\
ności czynności prawnej, np. niewa\
ność czynności prawnej z osobą
umysłowo chorą, niewa\
ność zawartego związku mał\
eńskiego z osobą ju\

wchodzÄ…cÄ… w zwiÄ…zek z inna osobÄ….
NORMY PRAWNE BEZWZGL
DNIE I WZGL
DNIE OBOWI
ZUJ
CE
Normy bezwzględnie obowiązujące muszą być bezwzględnie przestrzegane przez jej
adresatów, choćby było to niezgodne z ich interesem.
Normy względnie obowiązujące nie muszą być przestrzegane. Pozostawiają one
swobodę stronom zawierającym umowę. W przypadku sporu i braku szczegółowego zapisu w
umowie przyjmuje siÄ™ zapis normy.
3
WARUNEK OBOWI
ZYWANIA AKTU NORMATYWNEGO
Warunkiem obowiązywania aktu normatywnego, zwłaszcza aktu wy\
szego stopnia, jest
jego opublikowanie w specjalnym urzędowym organie publikacyjnym. W Polsce nimi są:
" Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U.),
" Monitor Polski  Dziennik Urzędowy Rzeczpospolitej Polskiej (M.P.),
" dzienniki urzędowe ministerstw i centralnych organów administracji państwowej.
W Dziennikach Ustaw publikuje siÄ™:
" ustawy,
" rozporzÄ…dzenia wykonawcze do ustawy,
" niektóre uchwały sejmu o doniosłym znaczeniu politycznym,
" umowy międzynarodowe,
" oświadczenia rządowe dotyczące umów międzynarodowych,
" obwieszczenia jednolitego tekstu ustawy, o sprostowaniach lub błędach w ustawie,
" obwieszczenia i uchwały trybunału konstytucyjnego o utracie mocy obowiązującej
przepisów prawnych lub w sprawie wykładni przepisów prawnych.
W Monitorze Polskim publikuje siÄ™:
" uchwały naczelnych organów państwowych, zasadniczo będące aktami
normatywnymi,
" zarządzenia centralnych organów administracji państwowej,
" zarzÄ…dzenia Prezydenta R.P.,
" zarzÄ…dzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
W dziennikach urzędowych ministerstw i centralnych organów administracji
państwowej publikuje się zarządzenia kierowane do organów ni\
szego szczebla i określonych
grup społecznych.
WYKA
ADNIA PRAWA
Niejednokrotnie powstają wątpliwości odnośnie znaczenia niektórych przepisów.
WynikajÄ… one m.in. z:
1) błędów językowych popełnianych przy formułowaniu przepisów (u\
ycie
wieloznacznych wyrazów i sformułowań, wadliwa budowa zdań, błędy
interpunkcyjne, itp.),
2) ogólnego (abstrakcyjnego) charakteru norm prawnych mogący powodować
wątpliwości, czy norma odnosi się do konkretnego stanu faktycznego,
3) rozbie\
ności między gramatycznym sformułowaniem normy prawnej, a celem dla
którego stworzono normę,
4) zmiany ustroju politycznego i systemu gospodarczego lub innymi wa\
nymi zmianami
w stosunkach społecznych, które wymagają odmiennego rozumienia niektórych norm
prawnych,
Wykładnia prawa pozwala na przezwycię\
enie tych wątpliwości.
Def. Wykładnią, czyli interpretacją prawa, jest zespół czynności zmierzających do
ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach.
Uwaga: Interpretacją (wykładnią) nie mo\
na nadać normie treści sprzecznej z jej
wyraz
nym brzmieniem!!!
4
W zale\
ności od organu dokonującego wykładni prawa wyró\
nia się wykładnię:
1) autentycznÄ…,
2) legalnÄ… (oficjalnÄ…),
3) praktycznÄ… (sÄ…dowÄ…),
4) doktrynalnÄ… (naukowÄ…).
Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez ten sam organ, który wydał
interpretowany przepis. Np. minister, który wydał dany przepis, wyjaśnia wątpliwości
powstające przy stosowaniu jego rozporządzenia lub zarządzenia. Wykładnia autentyczna ma
charakter obowiÄ…zkowy i nie mo\
na od niej odstąpić.
Wykładnia legalna dokonywana jest przez organ państwowy, któremu to zadanie
zostało powierzone w konstytucji. W Polsce jest to Trybunał Konstytucyjny.
Wykładnia praktyczna dokonywana jest przez organ państwowy stosujący prawo, a
więc organy administracji państwowej i sądy, szczególnie Sąd Najwy\
szy(SN). Wykładnie
Sadu Najwy\
szego dotyczÄ… sposobu pojmowania norm prawnych i pozwalajÄ… na
ujednolicenie orzecznictwa sadów na terenie Kraju. Wykładnia pozostałych sadów nie ma
charakteru obowiązującego. Sądy związane są jedynie wykładnią sadu wy\
szej instancji w
konkretnej sprawie. Najczęściej stosują się do niej w innych analogicznych sprawach, co
zapobiega uchyleniu wyroku.
Wykładnia doktrynalna (naukowa) dokonywana jest w naukowej literaturze prawniczej
i nie ma charakteru obowiÄ…zujÄ…cego. Ma ona jednak istotne znaczenie pomocnicze dla
organów dokonujących interpretacji przepisów, a tak\
e w czasie zmian przepisów,
przyczyniając się do ukształtowania nowego prawa.
LUKI W PRAWIE
Zdarza siÄ™, \
e z całokształtu norm dotyczących danej dziedziny prawa wynika wyraz
nie,
\
e jakieś stosunki społeczne nie są obojętne i powinny być uregulowane prawnie, ale nie ma
norm prawnych, które by je regulowały.
Luka w prawie jest  białą plamą w pewnej dziedzinie prawa, pustką w miejscu, gdzie
przepisy powinny normować stosunki społeczne. Przyczyną luk w prawie mo\
e być:
" nienadÄ…\
anie prawa za zmianami społecznymi,
" świadomie pozostawianie przez państwo luk w prawie, np. z braku doświadczenia w danej
dziedzinie, zwłaszcza skutków jakie te przepisy mogłyby powodować, a mo\
e czasem
celowo dla załatwienia jakichś interesów przez jakieś lobby.
Organ wymiaru sprawiedliwości nie mo\
e uchylić się od obowiązku rozstrzygnięcia sporu
z powodu istnienia luk w prawie. W tej sytuacji luki w prawie wypełnia się poprzez analogie:
" ustawowe,
" prawne.
PodstawÄ… stosowania analogii ustawowej jest istnienie norm prawnych do innego
analogicznego stanu faktycznego. Mo\
na przyjąć, ze ta sama racja, która przyświecała
ustawodawcy uregulowaniu danego stosunku społecznego jest do zaistniałego tak zbli\
ona, \
e
skłoniłaby go analogicznego potraktowania.
W przypadku luk w uregulowaniach specyficznych spraw, które nie są podobne do
\
adnych innych sÄ…d mo\
e stworzyć przez siebie normę prawną wynikającą z ogólnych zasad
ustawodawstwa, czyli analogii z prawa. Taka analogia przeznaczona jest wyłącznie do
rozstrzygnięcia w danej sprawie. Stosuje się ją w prawie cywilnym, prawie pracy, prawie
administracyjnym i innych gałęziach prawa za wyjątkiem prawa karnego.
Uwaga: w prawie karnym stosowanie analogii jest niedopuszczalne.
5
KOLIZJE PRZEPISÓW PRAWNYCH
Kolizje przepisów prawnych występują, gdy stosunek prawny uregulowany jest więcej
ni\
jednym przepisem (zespołem przepisów), które wzajemnie się wykluczają. Istnieje dwa
rodzaje kolizji przepisów prawnych:
1) w czasie,
2) w przestrzeni.
Z kolizją w czasie spotykamy się gdy dwa przepisy wydane w ró\
nym czasie regulujÄ… ten
sam stosunek społeczny. Dla zapobie\
enia takiej sytuacji w nowej ustawie powinny być
przepisy przejściowe zawierające zapisy terminów od kiedy nowe przepisy obowiązują. Je\
eli
brak jest takich terminów, przyjmuje się, \
e obowiÄ…zuje nowa ustawa. Ale prawo nie mo\
e
działać wstecz, czyli do oceny danego czynu stosuje się przepisy, które obowiązywały w
momencie jego popełnienia.
Kolizja w przestrzeni występuje, gdy dany stosunek społeczny uregulowany jest przez
przepisy jednego systemu prawnego i koliduje z przepisami innego systemu prawnego, np.
innego państwa.
Je\
eli występuje kolizja przepisów prawnych odnoszących się do tego samego zdarzenia
uregulowanego przez dane państwo, to sądy zazwyczaj przyjmują zapis korzystniejszy dla
oskar\
onego.
STOSUNEK PRAWNY
Więzi miedzy ludz
mi, a tak\
e instytucjami, przedsiębiorstwami itd., nazywa się
stosunkami społecznymi. Natomiast stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny
uregulowany przez prawo.
Osoby lub grupy osób (fizyczne lub prawne) uczestniczące w stosunku prawnym nazywa
siÄ™ podmiotami lub stronami stosunku prawnego. Osoba fizyczna jest to \
yjący człowiek.
Osobą prawną jest wyodrębniony jednostka, która zgodnie z obowiązującymi przepisami
mo\
e występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego.
W ka\
dym stosunku prawnym uczestniczÄ… co najmniej dwa podmioty. Podmiot
stosunku prawnego mo\
e \
ądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam mo\
e
wobec niego postępować w określony sposób.
ZDARZENIE PRAWNE
Zdarzeniem prawnym jest ka\
de zdarzenie pociÄ…gajÄ…ce za sobÄ… powstanie, zmianÄ™
lub rozwiÄ…zanie stosunku prawnego. Zdarzeniem prawnym jest wszystko to, co powoduje
nało\
enie na podmiot prawa (człowieka lub osobę prawną) tych obowiązków i praw, które są
przewidziane w normie prawnej. Zdarzenie prawne wywołuje zawsze określone skutki
prawne. Zdarzenia prawne mogą być legalne i sprzeczne z prawem, dokonywane celowo i
przypadkowe.
Przykłady:
" zawarcie umowy między stronami,
" narodziny dziecka,
" kradzie\
,
" sporzÄ…dzenie testamentu,
6
" wydanie wyroku (np. rozwodowego),
" odniesienie właścicielowi znalezionej rzeczy,
" śmierć człowieka.
STOSOWANIE PRAWA
Stosowanie prawa czasem jest mylone z przestrzeganiem prawa. Przez przestrzeganie
prawa nale\
y rozumieć takie postępowanie obywateli i organów państwa, które jest
zgodne z obowiązującymi przepisami. Stosowanie prawa odbywa się w jednej z dwóch
form:
1) ustalenie istnienia lub braku między stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego
treści,
2) stworzenie, zniesienie lub zmiana miedzy stronami stosunku prawnego.
Ad. 1. Sąd lub organ administracji państwowej (najczęściej na \
yczenie jednej ze stron)
autorytatywnie stwierdza, \
e między stronami istnieje lub nie istnieje stosunek prawny
o określonej treści i \
e w zwiÄ…zku z tym strony maja wobec siebie takie to a takie praw
i obowiązki. Np. wyrok o zapłatę nale\
ności.
W wyroku karnym skazującym sad stwierdza fakt popełnienia przestępstwa i w ten
sposób ustala istnienie stosunku prawnego między państwem a przestępcą i
jednocześnie go precyzuje, wymierza określoną karę, orzeka o kosztach procesu itd.
Ad.2. Wskutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego nie normatywnego (akt
administracyjny, orzeczenie sadowe) miedzy stronami powstaje nowy stosunek
prawny, bÄ…dz
te\
stosunek ju\
istniejÄ…cy ulega likwidacji lub zmianie.
Przykład. Wyrok rozwodowy stwarza nową sytuację prawną mał\
onków, gdy\
zrywa Å‚Ä…czÄ…cy
ich dotąd stosunek prawny. Podobne skutki wywołuje orzeczenie sadu ustalające ojcostwo
dziecka pozamał\
eńskiego, rozwiązanie umowy, itp.
Analogiczny charakter ma większość aktów administracyjnych, np. wezwanie do odbycia
słu\
by wojskowej.
Proces stosowania praw mo\
na podzielić na trzy etapy:
1) ustalenie stanu faktycznego,
2) wyszukanie (ustalenie) normy prawnej odnoszÄ…cej siÄ™ do danego stanu (kwalifikacja
prawna),
3) wnioskowanie i wydanie decyzji (ustalenie prawnych konsekwencji jakie w danej
sytuacji wynikajÄ… dla stron z zastosowaniem odpowiedniej normy).
PODZIAA
PRAWA NA GAA

ZIE
W ramach gałęzi prawa stosowana jest jednolita metoda regulowania stosunków
społecznych. Najczęściej wyró\
nia siÄ™ prawo:
" konstytucyjne  zespół norm regulujących podstawy ustroju państwa,
" administracyjne  zespół norm regulujÄ…cych struktur® organów administracji oraz
stosunki prawne powstające w toku działalności tych organów,
" finansowe  zespół norm regulujących gromadzenie środków pienię\
nych przez państwo
oraz ich rozdział i wydatkowanie, a tak\
e określających tryb działania
organów i instytucji finansowych,
" cywilne  zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste
miedzy równorzędnymi - w danej sprawie  podmiotami prawa,
7
" rodzinne - zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między mał\
onkami, a
tak\
e dziećmi i krewnymi,
" pracy  zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikami,
" karne  zespół norm określających czyny które są przestępstwami, ustalających kary za te
przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej,
" procesowe: a) cywilne  zespół norm regulujących tryb rozstrzygania spraw cywilnych
przez sÄ…dy i inne organy,
b) karne  zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw
karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości.
Istnieje te\
miedzy innymi prawo:
" gospodarcze,
" o miarach,
" budowlane,
" o ruchu drogowym,
" autorskie i inne.
Mo\
na równie\
mówić o prawie technicznym lub in\
ynierskim.
LITERATURA
Wojciech Siuda: Elementy prawa dla ekonomistów. Rozdz. 1. Wyd. Scriptum, Poznań 2007.
8