Bystroń
Nazwiska polskie
KSIĄŻKA I WIEDZA
;. rAA ;
t y "Książka i Wiecjża", Warszawa l993
.. , ,,
tY. "
1
ISBN 83-05-12636-6
Żyjemy dziś w okresie potężnych zawirowań historii: zmieniają
się ustroje, słabną mocarstwa, rozpadają się federacje; w sferze ducha
obserwujemy natomiast kryzys zastanych wartości, odgrzebywanie
zapomnianych, poszukiwanie nowych. Nasza dotychczasowa mała
stabilizacja się zachwiała. Naturalnm odruchem człowieka zagro-
żonego zarówno w sferze materialnej, jak i duchowej jest chęć zna-
lezienia trwałych punktów oparcia. Aby je znaleźć, trzeba określić
własną tożsamość, odpowiedzieć sobie na pytania: Kim jestem? Kim
byli moi przodkowie? Do czego zobowiązuje mnie tradycja domu,
rodziny?
Te refleksje nasunęły mi się w związku z inicjatywą jednego z dzienników
ogólnopolskich. Otóż "Kurier Polski" ogłosił w wielkanocnych numerach
swojego Magazynu artykuły poświęcone historii, genezie i typom nazwisk
spotykanych w Polsce. Wystąpił także z propozycją udzielania - na
zamówienie czytelników - infórmacji o ich nazwiskach, z propozycją
"
rozszyfrowywania" tych nazwisk. Mnie powierzono funkcję "deszyfranta".
Reakcja czytelników na propozycję "Kuriera" przeszła nasze najśmielsze
oczekiwania. Piszą ludzie sędziwi, piszą młodzi, zdarzają się listy uczniów.
We wszystkich niemal listach przewijają się pytania: Skąd się wzięło moje
nazwisko? Skąd mój ród? Czy tradycja rodzinna o genezie nazwiska jest
prawdziwa? Nie każdy np. wie, że Mickiewicze, Andruszewicze, Fedorowicze
Maksymowicze wywodzą się z Kresów, podobnie jak Adamczukowie oraz
Łesiowowie, że z północną Polską związani są nosiciele nazwisk typu
Adamiak, Janiak, natomiast z Małopolską - Adamkowie, Janikowie
i Pawelcowie, że nosiciele nazwisk utworzonych od nazw wielkich miast
byli najczęściej pochodzenia żydowskiego.
Źródłem najważniejszych informacji o pochodzeniu i sposobach
kształtowania się nazwisk polskich jest monografia Jana Stanisława
Bystronia Nazwiska polskie, książka napisana niemal siedemdziesiąt lat
5
cowaniach?
Odpowiedź na takie i podobne pytania jest jednoznaczna - książka
Bystronia zachowuje nadal żywotność i aktualność. Spróbujmy to uzasadnić.
Antroponimy, czyli imiona i nazwiska ludzi, mogą być obiektem badań
wielu dyscyplin, m.in. historii, prawa, logiki, językoznawstwa. Książka
J. St. Bystronia nie należy sensu stricto do żadnej z wymienionych
dyscyplin; jej autor - jak sam zaznacza we wstępie do swojej książki
- nie był bowiem ani historykiem, ani prawnikiem, ani flologiem.
A mimo to Jan Stanisław Bystroń (1892-1964) był naukowcem
o niesłychanie rozległych zainteresowaniach. Badał historię kultury polskiej
w ogóle, a kulturę ludową w szczególności, badał zwyczaje i obyczaje,
zajmował się socjologią wychowania i literatury, teorią komizmu, socjologią
miasta. Był więc etnologiem, folklorystą, socjologiem, historykiem kultury.
Ilustracją jego osiągnięć niech będzie niewielka część bibliografi jego
prac: Slowiańskie obrzgdy rodzinne (1916), Studia nadzwyczajami ludowymi
(1917), Pieśni ludu polskiego (1924), Wstgp do ludoznawstwa polskiego
(1926), Nazwiskapolskie (1927), Przyslowiapolskie (1933), Dzieje obyczajów
w dawnej Polsce (1933-1934), Literatura ludowa (1936), Kultura ludowa
(1936), Ksigga imion w Polsce używanych (1938), Socjologia (1939),
Komizm (1939), Etnografia Polski (1947), Warszawa (1949).
W centrum zainteresowań badawczych Bystronia znalazła się więc
kultura polska w rozlicznych jej przejawach i w różnych odniesieniach
interdyscyplinarnych. Dlatego też przedstawiciele wielu dyscyplin z zakresu
szeroko rozumianej humanistyki chętnie i często odwołują się do prac
Bystronia.
Autor książki Nazwiska polskie tak pisze o zawartości tej publikacji:
"Jedynym tematem mej książki jest zwyczaj nazywania osób, jego
kształtowanie się i zmiany w ciągu wieków".
Specjalistyczne badania z w y c z aj u nadawania nazwisk (oraz ich
genezy i przekształceń) przeprowadzone kilkadziesiąt lat temu nie mogą
utracić w i a r y g o d n o ś c i, są więc nadal aktualne. Uchwycone wtedy
tendencje w rozwoju nazewnictwa polskiego - ujmowane zarówno
6
W polskim systemie nazewniczym pełną nazwę osobową tworzy imię
i nazwisko. Istnieją przy tym prawnie dopuszczalne możliwości używania
dwu imion, np. Kamil Krzysztof, Józef Ignacy, Mieczysław Franciszek,
Maria Teresa, Anna Maria, oraz jednego wprawdzie, lecz dwuczłonowego
nazwiska, np. Curie-Skłodowska, Gil-Kowalska, Ostoja-Owsiany, Kor-
win-Mikke, Siła-Nowicki. Systemy antroponimiczne innych kręgów
językowych są bardziej rozbudowane, np. w onomastyce rosyjskiej
obowiązuje system trójelementowy, tzn. pełna ofcjalna nazwa składa się
z 1) imienia, 2) otczestwa, czyli określenia utworzonego od imienia ojca,
i 3) właściwego nazwiska, por. Lew Nikołajewicz Tołstoj, Igor Aleksan-
drowicz Moisiejew. Trójelementowy system obowiązywał w dawnym
Rzymie, por. Marcus Tullius Cicero, Titus Flavius Vespasianus. Jeszcze
bardziej złożony system nazewniczy stosują Arabowie.
Nazwisko jako kategoria prawna pojawiło się stosunkowo niedawno.
Sama koncepcja nazwiska jako formy identyfikacji prawnej pochodzi
z XVIII w. Powszechny obowiązek posiadania nazwiska oraz związaną
z tym stabilizację nazwisk wprowadziły dopiero władze zaborcze w XIX w.,
a pełny prawny system nazewniczy jest dziełem polskiego już, dwudziesto-
wiecznego ustawodawstwa.
Wcześniej człowiekowi wystarczało imię, uzupełniane w razie potrzeby
dodatkowymi, uwarunkowanymi sytuacyjnie, określeniami.
Podstawową funkcją każdej nazwy własnej, a więc zarówno imienia, jak
i nazwiska, jest funkcja oznaczająca, signifkująca, czyli wyróżniająca jego
nosiciela spośród pozostałych indywiduów, indywidualizująca. Tak określają
tę funkcję logicy, takie stanowisko zajmują językoznawcy. W rekon-
struowaniu genezy i funkcji antroponimów nie sposób jednak pominąć
aspektu psychologicznego, emocjonalnego, kulturowego, np. dlaczego
nazwisko Żaba, jeśli nosi je szlachcic, jest ładne, a jeśli nosi je chłop, jest
nacechowane ujemnie, dlaczego nazwiska są wartościowane, dlaczego
stają się przedmiotem handlu itp., itp.
Już od najdawniejszych czasów panowało przekonanie, że imię nie
7
r , ==y wyawia cctily VSUVU
wości, a zmiana imienia powoduje ingerencję w istotę człowieka, modyfiku-
je jego egzystencję. Związek imienia z osobą jest bardzo ścisły: zmiana
imienia zapowiada zmianę osobowości, a zmiana osobowości jest
sankcjonowana zmianą imienia - wystarczy przypomnieć tu zamianę
imienia Abram `ojciec mój jest wzniosły' na Abraham `ojciec mnóstwa',
Jakub `niech Bóg strzeże' na Izrael `ten, który walczył z Bogiem',
przemianowanie Szymona `wysłuchany od Boga' w Piotra `skała, opoka',
przyjmowanie nowego imienia przy ślubach zakonnych czy symboliczną
zmianę Gustawa `opoka Gotów' w Konrada `śmiały w radzie'.
W słowiańskim kręgu kulturowym czasów przedchrześcijańskich imię
spełnia również określoną funkcję społeczną - wyróżnia poszczególnych
członków rodu, ale zarazem zawiera magiczną moc - życzenie, które
zgodnie z wolą nadawców miało konstytuować osobowość jego nosiciela,
a więc Borzysław miał zyskać sławę w boju, Stanisław - stać się sławnym,
a Sulibrat - być lepszyrn, możniejszym od brata.
Po przyjęciu chrześcijaństwa imię chrzestne było dodatkowo znakiem
oddania pod protekcję świętego patrona.
Współcześnie motywy nadawania takiego, a nie innego imienia są dość
zróżnicowane; pozostaje nadal ważny wzgląd religijny (obserwujemy
nawet renesans imion biblijnych: nowotestamentowych - Łukasz, Maciej,
Mateusz, Marta, Magdalena, oraz starotestamentowych - Dawid, Daniel,
Jakub, Adam, Ewa, Rut); ważne są tradycje rodzinne i imiona pamiątkowe
- na cześć" dziadka, stryja, babci itp. Wyborem imienia często rządzi
"
moda, moda bohaterów telewizyjnych, kinowych, literackich. Wiele osób
stara się zharmonizować brzmienie imienia z brzmieniem nazwiska, by
uniknąć kontrastu między patosem imienia a prozą, potocznością nazwiska
(choć każdy z nas może podać przykłady naruszenia takiej harmonii).
Nieobca jest też wiara w magiczną moc imienia, np. że oryginalne imię
zapewni oryginalne życie jego nosicielowi, lub też, że nosiciele tego
samego imienia mają wiele cech wspólnych, wynikających właśnie z tej
wspólnoty; powstają nawet "portrety" imion (por. np. Portrety imion
Kazirniery Iłłakowiczówny).
OSOPy. 1V Jalllu )awin
środowisku, np. w klasie szkolnej, w której występuje kilku uczniów o tym
.tnym imieniu, zachodzi konieczność zastosowania dodatkowych określeń,
czyli przezwisk.
Historycznie biorąc, przezwisko jest poprzednikiem nazwiska, jest nie
ustabilizowaną prawnie formą nazwiska. Współcześnie przezwisko może
występować obok nazwiska lub - częściej - zastępować je w określonym
kręgu, w kontaktach nieoficjalnych.
Przezwisko powstaje w środowisku, w którym dany osobnik żyje. Ma
- w przeciwieństwie do nazwiska - żywe znaczenie realne, jest czytelne dla
tych, którzy się nim posługują. Punktem wyjścia do jego powstania może być
jakaś cecha psychiczna lub fizyczna, por. np. Cichy, Bystroń, Długosz,
Mędrek, Białas, Wąsik; podobieństwo do zwierzęcia lub rośliny, np. Wrona,
Wilk, Orzeł, Kaczor, Komar czy Dąb, Jawor, Ogórek, Orkisz, Grzyb,
Tatarka. Podstawą przezwiska może stać się także nazwa zajęcia lub urzędu,
por. Kowal, Stolarz, Krawiec, Skrzypek, Górnik, Dziedzic, Sołtys, Wójt,
Kościelny, Dziekan, Papież, Chorąży; miejsce zamieszkania, np. Podleśny,
Nagórny, Moczarny; pochodzenia, np. Czech, Moskal, Niemiec, Szwed,
Tatar, Węgrzyn oraz Mazur, Góral, Kujawa, Podlasiak, Podolak, Bojko.
Czasem podstawą do utworzenia przezwiska była trudna do odtworzenia
przygoda, powiedzonko, np. Eżeli (od zniekształconego jeżeli), Ozaist (od
zniekształconego zaiste), Panie Kochanku, Prawda itp. Zdarzają się
przezwiska ośmieszające: Solipsy, Rakojady, Małolepszy, Dzierżymorda,
Dupek, przy czym ich występowanie nie jest ograniczone do jakiegoś tylko
środowiska czy stanu - pierwotnie pojawiały się i na dworze królewskim,
por. Krzywousty (nie wiadomo, czy ze względu na cechę fizyczną, czy też ze
względu na to, że Bolesław nie zawsze mówił prawdę, czyli krzywił usta),
I,askonogi, Plątonogi, Łokietek (czyli dzisiejszy kurdupelek). W przezwis-
kach zachowały się wyrazy dawne, dziś już na ogół zapomniane, np. Bruj
`mocz', Brzechwa `strzała bez grotu', Korczak `czerpak drewniany', Opiołek
`chwast wyrwany przy pieleniu', Zdeb `lichy koń', Zobadło `sznurek od
kapelusza'. Funkcję przezwisk mogły pełnić nie tylko rzeczowniki w mia-
nownikowej postaci, lecz także inne wyrazy, np. czasowniki typu Musiał,
8 9
"Yii)'t.11
uv xdsy nazw własnych na wyraźnie nakreślonym tle kulturow
obyczajowym i praw
no-administracyjnym.
W klasyfikacji nazwisk poshxżył się Bystroń kryterium genetycznym: "Na-
zwiska pochodzić mogą od wyrazów pospolicie używanych (...), mogą rów-
nież pochodzić od nazw własnych już ustalonych, a więc od imion własnych
(dawnych słowiańskich czy chrześcija.ńskich), a także od nazw miejscowych".
Najogólniejszy więc podział nazwisk polskich oparty jest tu na znaczeniu
i obejmuje: nazwiska pospolite, nazwiska odimienne i nazwiska odmiejscowe.
Omówieniu każdego z tych typów poświęcił autor oddzielny rozdział.
W odniesieniu do nazwisk pospolitych posłużył się Bystroń dodatkowo
klasyfikacją gramatyczną - wyodrębnił nazwiska rzeczownikowe
przymiotnikowe i tzw. wyrazowe, a wśród tych pierwszych wydzielił klasy
nomina agentis (czyli nazwy wykonawców czynności, np. Golarz = ten, co
goli), nomina attributiva (czyli nazwy nosicieli cech, np. Nowak = ten, co
a gm yiva ( zyh z u yli zdrobnienia, np. Orlik = mały orzeł),
g ia, np. Gębica = duża gęba). Interpretacja
ramatyczna nazwisk nie jest ani pełna, ani wyczerpująca, ma ona jedynie
charakter ilustracyjny.
W grupie nazwisk odimiennych najliczniejsze są dwa typy nazwisk:
1) mające postać imienia, np. w formie neutralnej: Wiktor, Zygmunt,
Chwalibóg, Ścibor, lub w formie zdrobniałej: Dobek (od Dobiesław),
Jarosz (od Jarosław), i 2) tzw. patronimica i matronimica, czyli odojcowskie
i odmatczyne, np. Stachowiak `syn Stacha' Włodarczyk `syn włodarza'
` ` ' ,
Dorociak syn Doroty, Magdziarz syn Magdy'.
Pierwszym etapem kształtowania się nazwisk odmiejscowych były
określenia przyimkowe typu Janko z Czarnkowa, Ładysław z Gielniowa
Jan z Brzezia, które następnie przybierały postać przymiotników:
Czarnkowski, Gielniowski, Brzeziński. Wyjątkowe są przypadki zgodności
Os óg, Ka iejscowej z nazwą osobową, np. Ostroróg z miejscowości
y miejscowości Kąty (dawniej zapisywane Kanty)
. W ten
sposób najczęściej byli określani właściciele majątków, posiadłości,
miejscowości, rzadziej ich mieszkańcy.
=e 5cf ivwiu .~--,-
naturalny, w warunkach rodzimych, od nazwisk sztucznych, czgsto
s.lizowanych na wzór już istniejących.
W oftcjalnej antroponimii polskiej istnieją imiona i nazwiska (jedno-
conowe lub złożone, dwuczłonowe), półoficjalnie istnieją też nazwania,
określane przez Bystronia mianem nazwisk wtórnych, przezwisk osobistych
lub przydomków. Służyły one do podkreślania indywidualnych cech popu-
larttych osobistości, do wtórnego, wyrazistego oznaczania rodzin. Te do-
datkowe nazwy by5' stosowane zarówno przy nazwiskach członków rodów
arystokratycznych (por. np. wśród Radziwiłłów: Stary, Jałmużnik, Amor
pa-iae, Brodaty, Czarny, Rudy, czyli Rufus, Piorun, Sierotka, Pogrobowiec,
Panie Kochanku, Rybeńko), jak i w zaściankach szlacheckich, gdzie mieszka-
ła drobna szlachta nosząca to samo nazwisko (np. w Karwowie mieszkali
Karwowscy, którzy dla rozróżnienia nosili przydomki: Cadar, Święty, Kle-
kot), a także na wsiach, gdzie to samo nazwisko występuje często i z tego
powodu nie różnicuje osób. Ze szczególnym przypadkiem przypisania
przydomka nie do konkretnej osoby, lecz do domostw, do gospodarstwa
spotykamy się na wsiach pomorskich, niektórych śląskich i na Podhalu.
W badaniach naukowych wszystkie nazwiska traktowane są jednakowo,
bez dodatkowego wartościowania, natomiast opinia publicrna wprowadza
oceny: nazwisko ładne - nieładne, nazwisko lepsze - gorsze, szlacheckie
- nieszlacheckie (mieszczańskie, chłopskie), polskie - niepolskie
(żydowskie, niemieckie itp.). Wprawdzie te oceny nie mają charakteru
naukowego, ale -jak się wydaje - lekceważyć ich nie można. Przekonuje
nas o tym Bystroń w rozdziale zatytułowanym Nazwiska szlachty w sposób
nad wyraz sugestywny. W historycznym procesie kształtowania się nazwisk
polskich wytworzył się model nazwiska odmiejscowego na -ski, który był
szczególnie popularny wśród ziemiaństwa, zgodnie ze schematem pan na
wościach X lub pan z wości X staje się Iksiriskim. Z biegiem lat nazwisko
na -ski stało się jednym z atrybutów szlachectwa, z drugiej zaś strony
przedmiotem pożądań co sprytniejszych przedstawicieli podlejszych stanów.
Walkę o -ski przedstawił Bystroń barwnie, żywo i, co najważniejsze,
w sposób udokumentowany.
10 11
, Yvuac nysiron hrabią tytuł rł' wlc, e
ował się drobny szlachetka z Pułazia
Kazimierz Pułaski, demokratycznie usposobiony Kościuszko
, Antoni
Malczewski i t lu
y, tylu mnych.
Nazwisko to nie tylko męska sprawa - dotycząca ojca czy męża,
w równbm h p d do hy o do t y oraz dzieci, zarówno ślubnych, jak
i nieślu p owanych. W rozdziale poświęconym
nazwiskom małżonków i dzieci przytacza Bystroń wiele materiału
onomastycznego, wiele udokumentowanych informacji z zakresu rawa
obyczajowości tradycji.
Jednym z elementów odróżniających nazwisko od przezwiska jest
abilność i trwałość nazwiska oraz efemerydalny charakter rzezwiska.
pewnych jednak sytuacjach dochodzi do zmiany nazwiska rz cz m
sytuacje takie mogą wiązać się z formą samego nazwiska (np p y y
. nazwiska
ośmieszające) bądź też z losami jego nosiciela. Rozliczne autent czne
przykłady przyczyn powodujących modyfikację nazwisk lub ich za-
stępowanie innymi przedstawił Bystroń w rozdziale zatytułowanym Zmiany.
Kazimierz Przerwa Tetmajer pisał we Fragmencie z wiersza dIa mego
synka:
"Synu mój mały! Obco brzmiące
nazwisko będziesz nosił
wiz, że twój dziad na polskiej łące
trawę krwią swoją zrosił,
że tej krwi krople na twe czoło
wieczystym pada znakiem,
że, z nazwy Niemiec, szablą gołą
zatwierdził się Polakiem! (...)
I pomnij, jakimkolwiek chodzi
los twego życia szlakiem,
że każdy wraz się tutaj rodzi
człowiekiem i Polakiem".
Tak, Polacy mogą nosić nie tylko polsko brzmiące nazwiska lecz także
brzmiące obco. Nie polskość nazwiska jest miarą polskości jego nosiciela.
Jak wcześniej wykazał to Bystroń, piękne polskie, o długiej tradycji
12
;lWanynl; wlele grup CLIlll%llyL%11, llaivuvwva.ivwyu, wycau
h.:alało tu schronienie. Nic więc dziwnego, że w polskim zasobie
stycznym tak wiele miejsca zajmują nazwiska obce: ruskie
i rosyjskie, litewskie, niemieckie, francuskie, włoskie, angielskie, holen-
ki, skandynawskie, rumuńskie, greckie, tureckie. Technikami
i.; rią ich asymilacji do polskiego systemu nazewniczego zajął się
j;ti Bstroń w oddzielnym rozdziale zatytułowanym Nazwiska obce na
I ch polskich.
Odrębnie zajął się procesami asymilacyjnymi grup ludności za-
ojących w zasadzie żywe tradycje narodowe, kulturalne i religijne,
a mianowicie żydowską, tatarską i ormiańską. Poznanie mechanizmów
zujących te nazwiska obce, poznanie typowych struktur nazew-
izyćh charakterystycznych dla określonych grup etnicznych czy
wnaniowych umożliwi nam reinterpretację nazwisk, ich ponowne
odczytanie. Nazwiska bowiem są pozbawione takiego znaczenia, w jakie
wyposażone są rzeczowniki pospolite. Nie oznacza to jednak, że nie
d zają one żadnych informacji w ogóle, że są tylko pustymi
znakami językowymi. Wiadomości zawarte w książce Bystronia umoż-
liwiają "deszyfrowanie" nazwisk.
Na całokształt polskiego zasobu antroponimicznego składają się nazwiska
i imiona rodzime, tkwiące w tym systemie od wieków, nazwiska i imiona
obce poddawane różnym procesom adaptacyjnym, asymilacyjnym,
polonizującym oraz nazwiska Polaków rozproszonych po całym świecie,
a więc przystosowane do obcych systemów językowych, czyli rusyfikowane,
rutenizowane, lituanizowane, germanizowane... I ten aspekt nazwotwórczy
uwzględnił J. St. Bystroń w swojej monografli.
Każdy z nas nosi jakieś imię i nazwisko. Naturalnym pragnieniem
człowieka jest chęć poznania, co one znaczą, jaką mają historię, jakich
dostarczają informacji. Wszelkie nazwy własne, a nazwiska w szczególności,
ze względu na skomplikowaną naturę, są przedmiotem badań przedstawicieli
różnych dyscyplin naukowych. W bogatym dorobku onomastycznym
szczególne miejsce zajmuje monografta Jana Stanisława Bystronia. Uwadze
PT Czytelników polecam następujące jej cechy:
13
r r ~ ~- - === vucL u do
zematu, proporcji między tym, co jednostkowe, a tym, co owszechneł
między trwałością i zmiennością opisywanych zjawisk, między dokumentem
a tradycją;
- bogactwo materiału i emocjonalne zaangażowanie si
ęweo
przedstawianiu; historia imion i nazwisk jest tu pokazana tak bar e
i żywo, jakby dotyczyła nie znaków językowych (bo tym w rzeczywistości
są wszelkie nazwy, oczywiście imiona i nazwiska także), lecz samych ludzi
ich nosicielił ,
- talent autora, który o sprawach skomplikowanych pisze prosto
i barwnie, który zachowuje umiar w przedstawianiu danych naukowych
i informacji sensacyjnych, skandalizujących, a także styl autora, dzięki
któremu książkę tę możemy przeczytać jednym p
wielokrotnie. tchem i owracać do niej
Krystyna Dlugosz-Kurczabowa
Warszawa,1 lipca 1991 r.
i..l!:if
ojsze wydanie Nazwisk polskich J. St. Bystronia oparte zostało na
wydaniu tej książki (Lwów-Warszawa) z 1936 r.
;,r- pracy redakcyjnej nad tekstem posłużono się egzemplarzem
ymi uwagami Autora; uwzględniono je w takim zakresie, jaki
rpjiwiała czytelność zapisu. Niektóre z uwag wskazywały bowiem na
knntynuowania badań nad tematem i te ze względu na ich bardzo
niekonkretny charakter trzeba było pominąć.
:lY .emym tekście autorskim, poza uwspółcześnieniem pisowni,
wiono jedynie wyraźne błędy korektorskie i drukarskie oraz
ono drobne ujednolicenia, np. w skrótach czy oznaczeniach
ych. Natomiast dostosowano do obecnie obowiązujących zasad
tarskich formę przypisów, uściślając i porządkując zawartą w nich
infonmację bibliograficzną. Uzupełniono więc brakujące w niektórych
wypadkach takie dane, jak: nazwisko autora czy tytuł przytoczonej pracy,
i Fok jej wydania, stronę w odnośnej książce czy czasopiśmie.
ltr2ymano konsekwentnie przyjętą przez J. St. Bystronia zasadę, że pełny
bibliografczny pozycji cytowanych wielokrotnie znajduje się tylko
w R'ykazie literatury, natomiast cytowanych jednorazowo - w danym
przypisie. W wypadku powoływania się na kilka prac tego samego autora
przy jego nazwisku - również zgodnie z zasadą J. St. Bystronia
- podano tytuł właściwej pracy, w pozostałych wypadkach ograniczono
się do podania samego nazwiska.
Uzupełniono także zamieszczony w drugim wydaniu Nazwisk polskich
wykaz skrótów oraz wprowadzono dodatkowo - dla większej czytelności
tekstu - objaśnienia zwrotów oraz ustępów obcojęzycznych.
15
Książka ta jest pierwszą obszerniejszą próbą ujęcia historii nazwisk
polskich. O ile nie brak prac, różnego zresztą pokroju, dotyczących
historii rodzin szlacheckich, o tyle samym nazwiskom bardzo mało
poświęcono uwagi; wobec ubóstwa odnośnej literatury każdy przystępujący
do tego tematu skazany jest prawie wyłącznie na własne siły.
Rzecz zrozumiała, że wobec tego Nazwiska polskie są rzutem tym-
czasowym, orientacyjnym. Szereg lat pracy należałoby jeszcze poświęcić,
aby dojść do ujęcia pełniejszego i bardziej w szczegółach wypracowanego.
Nie jest to moim zamiarem, gdyż zagadnienia nazwiskowe podjąłem dość
przypadkowo w związku z opracowywaniem całokształtu tradycyjnej
kultury polskiej. Nie będąc filologiem ani historykiem, nie wdaję się
w językowe ani historyczne rozważanie nazwisk; jedynym tematem mej
książki jest zwyczaj nazywania osób, jego kształtowanie się i zmiany
w ciągu wieków.
Przyjacielskim uwagom Kazimierza Piekarskiego, który czytał kilka
artykułów korekty, zawdzięczam szereg sprostowań. Kolega Witold
Taszycki, docent Uniwersytetu Jagiellońskiego, przeglądał dołączony na
końcu wykaz nazwisk odimiennych; za Jego poradą usunąłem kilka
bardziej ryzykownych pozycji.
Kraków, w kwietniu 1927. J. S. B.
Drugie wydanie Nazwiskpolskichjest znacznie zmienione; poszczególne
tępy uległy przepracowaniu, nade wszystko zaś został znacznie pomnożony
materiał przykładowy.
Warszawa, w maju 1935. J. S. B.
I6
które by same przez się były nazwiskami. Przerzucając spisy nazwisk,
widzimy, że mamy tu wyrazy rzeczownikowe i przymiotnikowe, czasem
nawet, choć rzadko, i inne; spotykamy się z wielkim bogactwem końcówek.
Powstawanie nazwiska nie jest więc jedynie procesem słowotwórczym;
cała rzecz w tym, aby wyraz, złączony z człowiekiem dla celów określenia
go, istotnie ustalił się, stracił swą własną treść, przeszedł dziedzicznie na
potomków, a wreszcie w dobie stabilizacji nazwisk stał się urzędowym
oznaczeniem rodziny. Otóż właśnie badanie tego procesu powstawania
nazwy, jako określenia osobowego, i ustalania się jej, jako nazwiska, jest
naszym zadaniem.
Nazwiska pochodzić mogą od wyrazów pospolicie używanych i dopiero
z czasem stać się mogą przezwiskiem, potem nazwiskiem dziedzicznym;
mogą również pochodzić od nazw własnych już ustalonych, a więc od
imion własnych (dawnych słowiańskich czy chrześcijańskich), a także od
nazw miejscowych. Tak też dzielimy nazwiska na:
1 ) pospolite,
2) odimienne,
3) odmiejscowe;
odpowiednio też poszczególne rozdziały poświęcamy nazwiskom po-
spolitym, odimiennym (wraz z nazwiskami typu patronimicznego
w ogóle), wreszcie odmiejscowym (wraz z nazwiskami z końcówką -ski
w ogóle). Czwarty rozdział poświęcony będzie tworzeniu nazw wtórnych
przy ustalonych już nazwiskach. Piąty zajmuje się stosunkiem nazwisk
do grup społecznych i wytwarzaniem się pewnych typów nazwiskowych,
charakterystycznych dla danej grupy, po czym przechodzimy do
zagadnienia zmian nazwiskowych i do analizy nazwisk grup obcych na
ziemiach polskich osiadłych.
Przystępujemy więc do przeglądu ważniejszych typów n t h,
a pozostawiając troskę o system językoznawcom, stara p V ł u je i
przykładowo wyróżnić charakterystyczne typy. r Ą ,,
NAZWISKA POSPOLITE
NAZWISKA RZECZOWNIKOWE - ZDROBNIENIA I ZGRUBIENIA
- NAZWISKA PRZYMIOTNIKOWE - PRZEZWISKA WŁAŚCIWE-
PRZEZWISKA WYRAZOWE - NAZWISKA SZTUCZNE
Nazwiska rzeczownikowe. Wśród nazwisk pospolitych należy przede
wszystkim wyróżnić nazwiska utworzone tak, jak tworzy się wyrazy
pospolite, z tym jednak, że mają one oznaczać określonego człowieka
a to jedną z jego znamiennych cech, która pozwala go wyróżnić wśród
innych ludzi. W ten sposób człowieka, który dużo narzeka i biada
nazywamy Biadaą, mieszkającego na uboczu - Boczniakiem; zrazu
będzie to tymczasowe przezwisko, odpowiadające pewnej obserwacji,
z czasem może się ono ustalić i przejść na potomków, tracąc swą treść
pierwotną, oznaczającą człowieka, który biada, lub też który gdzieś na
boku mieszka.
Zasady tworzenia tych przezwisk niczym się nie różnią od tworzenia
wyrazów w ogóle. Możemy tu wyróżnić, zgodnie z teorią słowotwórstwa
kilka zasadniczych typów.
Będą tu więc tzw. nomina agentis, oznaczające człowieka spełniającego
jakąś czynność, utworzone od czasownika, np.:
z sufksem -aJa: Bąkała, Chadała, Najdała, Pisała; w najstarszych
dokumentach spotykamy już takie nazwy, a więc Ogorzała w dokumencie
trzebnickim z roku 1204, Krzykała w roku 1289;
-ak: Dyrdzik, Bujak, Pławiak;
-acz: Kiedacz;
-eń: Kwapień, Smoleń;
18
1, 11%
-ekł Świętek, Śmiałek;
-uch Ciepluch;
-as Białas;
-ori Bystroń, Cichoń, Targoń;
-osz: Słabosz;
-us: Wielgus;
- 'ec: Chmielowiec, Światowiec;
dalej nazwy oznaczające, że człowiek pozostaje w jakimś związku
z osobą czy przedmiotem, wymienionym w temacie nazwiska, a więc:
-arz Stawarz, Solarz, Kolarz;
-ak: Kaliniak, Cierniak; tutaj częste określenia pochodzenia, jak
Bełzak, Podolak; a także, zwłaszcza w Wielkopolsce, odimienne:
Walczak, Stachowiak, Gierczak (od Gertrudy);
-as: przede wszystkim odimienne, jak: Bernas, Wojtas, Wawras (od
Wawrzyńca), ale i inne, jak: Dygas, Motas;
-uch: Cepuch, Łopaciuch, Makuch;
-oń Lasoń, Boroń, Mazoń;
-acz: Głowacz;
-owicz, -ewicz: Borowicz, Kurkiewicz. (Bardzo typowy sufks odojcowski,
oznaczający pochodzenie od osoby noszącej nazwę bez tej
końcówki; bliżej omówimy go w rozdziale poświęconym
nazwiskom odimiennym).
Zdrobnienia i zgrubienia. Osobno wyróżnić należy te nazwy, które
tworzą się jako zdrobnienia lub zgrubienia używanych wyrazów (deminutiva,
augmentativa). Nazwy tworzą się bardzo często w ten sposób; łatwiej
kogoś nazwać Kurkiem niż Kurem lub Świnką niż Świnią, bo w ten sposób
unika się identyfkacji człowieka ze zwierzęciem czy przedmiotem. Ze
zgrubianiem wyrazów łączy się czasem też pewien odcień życzliwości czy
pobłażliwości; w niektórych zaś wypadkach, gdy chodzi o nazwiska
ujemne, końcówka zgrubiała jest również na miejscu.
19
-uś, -oś, -aś: Curuś, Gradoś, Charaś, także od imion: Waluś;
-ec: Marciniec;
-ura, -ora: Guściora, Kuziora, Badura; od imion: Stachura;
-ica: Gębica, Mamica (częste na Śląsku);
-yga Ładyga.
Oczywiście są to tylko przykłady; sufiksów tych jest znacznie więcej.
W każdym podręczniku gramatyki znaleźć możemy ich wykazy i należałoby
tylko zbadać częstość ich występowania i terytorialne rozprzestrzenienie.
Nazwiskiem stać się może także i wyraz złożony względnie zrost
dwuwyrazowy; na ogół wyrazów takich jest w języku naszym niewiele,
więc i nazwisk takich zbyt dużo nie ma, a ponieważ zazwyczaj są one
zabawne i niezbyt dla noszącego je miłe, przeto łatwo znikają. Oto parę
przykładów bardziej znanych: Paliwoda, Odrzywałek, Skoczylas, Moczy-
gęba, Kwasigroch, Stuligłowa, Białowąs, Małolepszy. Dodać należy, że
dawne imiona słowiańskie były normalnie złożone; w związku z tym także
i w nazwiskach dzisiejszych zachowały się takie złożenia, jak: Chwalibóg
czy Zbylut (wraz z pochodnymi).
Nazwiska przymiotnikowe. Obok nazwisk o formie rzeczownikowej mamy
także i przymiotnikowe. Najpowszechniejszy typ nazwiska polskiego
z końcówką -ski, -cki, to właśnie przymiotnikowe; pierwotnie mieliśmy tu do
czynieniajedynie z nazwiskami odmiejscowymi (Wolski z Woli, Tarnowski
z Tarnowa), potem zaczęto formować przymiotniki takie od rzeczowników
pospolitych, oznaczających zawód (Stolarski od Stolarza czy też po prostu
stolarza), od przezwisk ( Wilk - Wilkowski), od imion własnych (syn Walka
jest Walkowskim), nawet od nazwisk obcych (Feldmanowski). Ewolucją tego
typu nazwiskowego zajmujemy się w osobnym rozdziale.
Sufiks -ów, dziś już w języku literackim nie używany, daje początek
nazwiskom o typie dzierżawczym, jak Litwinów, Bielanów (domyślne
syn); częściej z imion: Maćków, Janów, Klimówl.
1 Jako przezwiskowyjeszcze bardzo żywy (np. na Góralszczyźnie: Mrowiecków, Symonów,
Wdowców, Orawców) - J. Z b o r o w s k i, s. 222-227. Czasem z imionami, jak w Czarnym
20
-owy: Borowy2, Dołowy;
-y: Zarosły, Ogorzały;
-ny: Zagórny, Podkościelny;
-aty ' Wiszowaty;
-sty: Kempisty.
Przezwiska właściwe. Bardzo liczną grupę stanowią przezwiska właściwe,
a więc wprost przeniesienia nazw pewnych grup ludności czy pewnych
typów ludzkich, dalej nazw zwierząt i przedmiotów na oznaczenie
indywidualne człowieka. Nazwisk takich jest ogromnie dużo i mimo że
dość maczna ich ilość uległa wymianie na końcówkowe (zwłaszcza -ski,
-wicz), stanowią one jeszcze najpoważniejszą liczebnie grupę.
Zestawiamy przykładowo szereg nazwisk wedle grup znaczeniowych:3
Grupy etniczne na obszarze polskim: Mazur, Ślęzak,
Góral, Kujawa, Orawiec, Lach, Podlasiak, Podolak, Wołyniec, Bojko...
G r u p y o b c e : Czech, Moskal, Łotysz, Litwin, Niemiec, Olęderczyk,
Szwed, Tatar, Turek, Węgrzyn. . .
G r u p y z a w o d o w e : Dziedzic, Sołtys, Wójt (z ogromną ilością
pochodnych); Kościelny, Dziekan, Biskup, Papież; Chorąży, Korpal,
Fajfer, Fenrych, Hajduk; Stolarz, Piekarz, Górnik...
Dunajcu: Jędrusiów Franek, Śliwów Jaś - MAAE, t. IX, s. 158; w okolicy Olkusza:
Krawców Jaś, Szewców Marcin - WAK, t. X, s. 213, wyjątkowo tylko ustala się jako
nazwisko; w ogromnym Spisie oficerów znalazłem zaledwie 10 takich nazwisk, i to jeszcze
kilka z nich niewątpliwie należy uznać za ruskie. Niewątpliwie zapisywano je jako -owy lub
zgoła -owski; pisze o tym Liber chamorum, że staje się "syn Walków Walkowskim, Maćków
Maćkowskim... Styków Stykowskim, Derdotów Derdolskim". W ł. S e m k o w i c z: Wywody,
s. 225.
1 W Czarnym Dunajcu: Ignaconcyn Maciek, Jasiowculcyn Maciuś, Fudalcyn Józek
(przyżeniony do Fudalów Józef Bobek) - MAAE, t. IX, s. 158; w Odrowążu: Solcyn (od
matki Salki), Weronin, Justynin, Giercyn (od Gertrudy) - J. Z b o r o w s k i, s. 222 i nn. Jak
widzimy, występują tu imiona kobiece.
2 "Borowy" nie zawsze jest nazwiskiem przymiotnikowym; czasami może to być "pan
z Borowy", który nie utworzył nazwiska odmiejscowego na -ski, a zatracił przyimek; zob. niżej.
3 Materiał wzięty prawie wyłącznie ze Spisu oficerów.
21
w v c. vccc, lallxa, ręixa; iusxa, itrupa, Mączka;
Maślanka, Mleczko, Śmietana; Kiełbasa, Kiszka; Kawa, Piwko...
P r z e d m i o t y : Fura, Kolasa, Korab; Bania, Kalita, Koszyk; Rydel,
Barta, Kociuba; Kobza, Trąba; Drążek, Laska, Młotek...
C z ę ś c i c i a ł a : Broda, Wąsik, Paluch, Stopa, Noga...
M e t e o r o I o g i a : Chmura, Mróz, Wiatr...
M i e s i ą c e, d n i : Styczeń, Marzec, Kwiecień... Piątek, Sobota...
Zestawienie nazwisk wedle grup znaczeniowych może być zabawne;
trudniła się tym bardzo powszechnie pomysłowość staropolska i do dziś
dnia często nas to jeszcze zabawia. Nie ma tu jednak żadnego problemu
i dla badań nie ma tu pola; stwierdzając więc jedynie, że nazwisk tych jest
bardzo wiele, że są nader rozmaite, że są tu nazwiska wszystkich grup
społecznych (jest hrabia Komar i hrabia Łoś, jest herb Ciolek i herb
Świnka), przechodzimy dalej.
Do przezwisk tych tym bardziej nie przywiązujemy większej wagi, że
normalnie nie możemy mieć pewności, jakim jest istotne pochodzenie
danej nazwy. Człowiek noszący nazwisko Wilk mógł być tak nazwany dla
swego podobieństwa do wilka (wzrok, owłosienie, głos, maniery) albo też
dlatego, że kiedyś spotkał się z wilkiem w specjalnych okolicznościach
dlatego wreszcie, że często o wilkach mówił, może jeszcze dla innych
przyczyn. Przypadkowość tych przezwisk jest nam dobrze znana z lat
szkolnych czy też z zabaw towarzyskich; niekiedy nawet wśród zażyłych
przyjaciół powstają i stale są używane przezwiska, których początek jest
niejasny, gdyż po prostu zapomniano, w jakich okolicznościach nazwa
powstała. W zbiorach etnograficznych niejednokrotnie spotykamy spisy
przezwisk z podaniem - o ile można jeszcze - ich początku; zwłaszcza
w świecie dziecinnym, gdzie te określenia powstają i giną bardzo szybko,
widzimy ich lotność i przypadkowość 1. Co się tyczy przezwisk ludzi
dojrzałych, niejednokrotnie dziedziczonych przez pokolenia, a więc
spełniających rolę nazwiska, które czasem jest tylko oznaczeniem urzędowym
"jak się kto pisze", to w bardzo wielu wypadkach zatraca się pamięć
1K. Matyas, J. Selzer.
Lylxv 6awctcic ua uic vivwaz, uin-u iiuai uawY vu iurni, wouwivii
operacyjnie w gardło dla choroby krtani; Dym mieszkał najdłużej w dymnej,
kurnej chacie, stąd przezwisko; Gggac, zwany tak żartobliwie, dużo
mówił; Kanarek ładnie śpiewał; Janiolek był pokorny i spokojny; Japtekarz
- skąpy.
Większość jednak przezwisk powstawała od wyrazów chętnie używanych
przez dane osoby. Tak np. Wątorek nosi nazwę Bucak, bo w młodości zwykł
się przechwalać zdrowiem i siłą, mówiąc: "chociem mały, alem nabity
i twardy, takjak bucak", albo też groził: "jak wezmejakiego bucaka, toja ci
tu dam!" Szewczyk, zwany Bzdurą, wszelkie drobnostki, plotki itd., jak
również ludzi roznoszącychje, nazywał bzdurami, mówił też: "nie pleć bzdur,
ty bzduro". Pluta miał przezwisko od wyrazu używanego stale na oznaczenie
niepogody i mówił też: "nie pleć, pluto". Paragrafto przezwisko Dziedzica
który chętnie popisywał się znajomością prawa i o paragrafach opowiadał.
Tą drogą wchodzą też i przezwiska obce: Chojnacki otrzymuje przezwisko
Ajzo, bo zwykł tak nawoływać towarzyszy do pracy (niem. also); Golarz
pracował w młodości jako cieśla przy kolei i odtąd nazwano go Cimermanem.
Często zapożycza się nazwisko z wyrazu ulubionego porównania. Chudecki
używał często w najrozmaitszych okazjach wyrazu bryka, a więc: "sprawiłem
sięjak bryka", "pojedziewajak na bryce", mówił też: "nie brykaj!", został
więc Bryką. Rusin bynajmniej nie pochodzi z Rusi, jakby przypuszczać
można; zwie się on Marcinek, tylko zwykł mówić, gdy go ktoś nie zadowala:
"tyś taki, jak Rusin!"
Oczywiście, przekleństwa, stale przez kogoś używane, mogą dać łatwo
początek przezwiskom2. Bielec zwanyjest więc Berdygą, bo tak wyzywa: "ty
berdygo". Kulawym diablem przezwał Fortuna swych przeciwników,
w rezultacie jemu samemu to przezwisko przypadło w udziale. Stolarz, który
z wojska wróciwszy zwykł kląć: "Sakra - na lewo", został Sakrą. Dalej od
śpiewek. Kowalski zwie się powszechnie Bujana, bo zwykł nucić stale:
1 J. Ś w i ę t e k, t. II, s. 130-155; materiał poniżej podany ze wsi Targowiska.
2 Często w ten sposób tworzą się przezwiska plemienne; typowe są tu śląskie "pierony".
Szereg przykładów podaje J. S t. B y s t r o ń: Nazwy i przezwiska.
22 23
Jedzies Karpaliku,
Na siwym koniku;
Nie bedzies popasał,
Jaze w Izdebniku;
i cały szereg podobnych.
j Okazję do powstawania częstych przezwisk dają wady wymowy; zdaje
się, że bardzo znaczną ilość niezrozumiałych nazw należy położyć na karb
utrwalenia jakiegoś przekręconego w wadliwej wymowie wyrazu, który
pochwycono jako specjalnie zabawny. Zagadkowe przezwisko Alabe
wyjaśnia się np. bardzo prosto: mały Chwastek, pędząc gęsi do rzeki,
wołał: a labe gąski, a labe (zamiast na Rabę). Inny Chwastek znów przez
długi czas nie mówił "swak", leczfak, został więc Fakiem. Kuba Solarz
jąkał się; od przekręconego imienia nosi przezwisko Hakuba.
Czasami jakiejś specjalnej okoliczności zawdzięczają ludzie swe przezwiska
(a potomkowie nazwiska); wiadomo, że wyraz niespodziewanie powiedziany
w chwili ciszy, w niestosownym miejscu i czasie sprawia często wrażenie
komiczne i jako taki dobrze nadaje się na przezwisko. Tak więc znów
w naszej wsi nadrabskiej gospodarz Samek miał zwyczaj mówić zamiast:
dobrze, doskonale - dubelt; zostało mu to zapewne z czasów wojskowych,
kiedy to podwójna porcja strawy, doppelte Menage, była dlań ideałem
doskonałości. Od chwili, gdy w obecności najemników pochwalił swą
żonę, że podała smaczne kluski: "dubelt kluski na oleju, Kaśka", został
Dubeltem. Bardziej emocjonującej okoliczności zawdzięczają swe przezwisko
jedni z licznych polskich Biedów (są i biedy męskiego rodzaju) w Pro-
szowicach 1. Zmarł mały Wojciech Selonek i miano go na trzeci dzień
pogrzebać; gdy już leżał w trumnie i rodzina koło niej zebrana lamentowała,
Wojtuś obudził się z letargu i odezwał się cichym głosem: "Mamulko,
dajcie mi biedy" (zupy kartoflanki). Od tego dnia nikt go inaczej nie
nazywał, jak Biedą, którą to nazwę odziedziczyli po nim synowie i wnuki.
1"Wisła", t. IV, s. 137.
24
' :; I
Yaxosz z noxttnic miat syna ana, "xtorego mamxa nazwata Lenxtem i talsze
gdy podrósł, od wszystkich był zwan Lenkiem, aż to nazwisko z onego żartu
wiernie na potomstwo przeszło". Syn tegoż Jana Lenka pisał się Tomasz
Lenek Rokicki; obok tej gałęzi byli też Rokiccy, "którzy nie stracili nazwiska
przodków swych, dom znaczny tamże w rawskim województwie".
Przezwiska wyrazowe. Nazwiska powstałe jako przezwisko od wyrazu
w ten czy inny sposób z człowiekiem związanego są bardzo częste; nie
możemy ich jednak wykreślić z ogólnego zasobu nazwisk, gdyż nie
możemy (poza wyjątkami) ustalić, czy z człowiekiem związano rzecz
oznaczaną jakimś wyrazem, czy też właśnie tylko wyraz; przykłady
powyższe wskazują wyraźnie sposób powstawania takich przezwisk.
Niektóre tylko nazwiska wyrażają się natychmiast jako niewątpliwie
wyrazowe, powstałe od właściwości wyrażania się. Tutaj więc wliczymy
nazwiska od czasowników utworzone jak Musial, zwłaszcza w trybie
rozkazującym: Czekaj, przysłówki jak Chociaj, Ozaist (śląskie wyrażenie:
na ozaist, na pewno, zaiste), wykrzykniki Laboga. Wydawałoby się, że tu
należy uwzględnić także i rzeczowniki w przypadkach zależnych, jak
wołacze Gruszko, Ciemiengo, Kolendo (choć może to tylko źle ustalone
formy); w każdym zaś razie dopełniacze Aniola, Hrabi, Chmiela, które
pozwalają nam się domyślać, że zapytany o nazwisko odpowiadał: "ja
jestem (sługa) hrabi, (syn) Chmiela" itd.1
Tutaj należy też niewątpliwie znaczna ilość nazwisk z tematem obcym;
w wielu wypadkach nie będą to nazwiska obcego pochodzenia, lecz po
prostu oznaczenie człowieka, który liznął nieco obcego języka i chętnie się
nim popisywał, od często używanego wyrazu. Trudno tego dojść, skoro
w poszczególnym wypadku niepodobna stwierdzić genezy nazwiska;
najłatwiej to będzie chyba w stosunku do nazwisk organistowskich czy
' Przypomnieć można, że określenia takie dodawano nawet przy nazwiskach szlacheckich
- tam, gdzie zachodziła potrzeba odróżnienia tych samych nazwisk przy tym samym
imieniu. Elekcjg Augusta II podpisują w województwie kaliskim: Andrzej Pawla Nowowiejski
i Andrzej Stanislawa Nowowiejski. VL, t. V, s. 891. Nazwiska powyżej cytowane pochodzą
ze Spisu ofcerów.
25
.:I
-- ----, nu,w. ,aayu,c uum
miał; ten zaczynał z Inchoackim, a Respondowski respondował, a Moderacki
moderował".
Nazwiska sztuczne. Ostatnia wreszcie kategoria, z którą w ostatnich
czasach coraz częściej mamy do czynienia, to twory sztuczne. Nazwisko
nie tworzy się tutaj zwyczajowo, samodzielnie, lecz jest produktem
sztucznym; w czasach, gdy ustawodawstwo wymaga, aby każdy człowiek
miał nazwisko, zachodzi potrzeba nadania go komuś, kto go jeszcze nie
miał (przede wszystkim zaś podrzutkom); nazwisko sztuczne powstaje też
niejednokrotnie wówczas, gdy ktoś woli nosić wymyślone przez samego
siebie nazwisko aniżeli nadane mu przez sąsiadów, względnie gdy pragnie
zatrzeć ślady związku z grupą, która mu nadała nazwisko, a z którą już się
nie łączy.
Masowymi wytwórniami nazwisk sztucznych były austriackie i pruskie
komisje, nadające nazwiska Żydom z końcem XVIII w.; wiemy dobrze, do
jakich nieprawdopodobnych pomysłów zdolni byli członkowie tych ciał
nazwiskodawczych. Nie należą one właściwie do nazwisk polskich, skoro
prawie wyłącznie tworzone były jako wyrazy niemieckie; spotykamy
jednak i twory polskie (jak Dobraszklanka, Pocaluj). Oczywiście, takie
same nazwiska mogły były także powstać samorzutnie jako przezwisko;
sztuczne co do pochodzenia, nie są one sztuczne językowo, podobnie
jak nazwiska neoftów, nadawane dowolnie przez księży, nazwiska
podrzutków itd.
Za sztuczne językowo możemy natomiast uważać te nazwiska, które są
mechanicznym przekształceniem jakiegoś wyrazu, jego tłumaczeniem lub
też dowolnie utworzonym nowym wyrazem, nie mającym własnej treści.
Bez większego trudu wyróżnić możemy przy pewnej wprawie takie właśnie
nazwiska; wśród tych, które wybierają proszący o zmianę nazwisk, jest ich
bardzo wiele.
Z operacji sztucznych wymieniamy przede wszystkim deformacje
mechaniczne. Wyraz podlega skróceniu; syn nieślubny Zebrzydowskiego
otrzymuje nazwisko Idowski; Pokrzywnickiemu, służącemu w wojsku
26
utworzone, ktore częściowo staraą się nawiązac do dawnego, zacnowuąc
parę liter początkowych (np. Bernstein - Benski, Weissblat - Wielicki,
Półzięć - Pólkowski). Osobliwym sposobem jest wywrócenie nazwiska;
w ten sposób, dodawszy jeszcze -ski, stał się Mazur - Ruzamskim.
Za sztuczne uznać należy również i te tłumaczenia, które dokonały się
w XIX w. (dawniej nazwisko oznaczało pewną treść, którą można było
wyrażać w różnych językach); przykładów takich thzmaczeń dostarczają
nam obfcie wykazy "Morutora". Wreszcie cały szereg nazwisk, wymyślonych
dowolnie, o których niepodobna wnioskować z samego ich brzmienia,
zwłaszcza że usilnym dążeniem ich twórców było zbliżenie ich do tzw.
dobrych nazwisk.
1 A. H e i n t z e, sv. Czech.
IMIONA W FUNKCJI NAZWISK - OKREŚLENIA PATRONIMICZNE
- USTALANIE SIĘ NAZWISK PATRONIMICZNYCH
Imiona w funkcji nazwisk. Bardzo wielka ilość nazwisk polskich powstała
z imion własnych. O ile nazwisko, oznaczające rodzinę, dziedziczne
i ustalone, jest zjawiskiem względnie późnym, gdyż zjawia się dopiero pod
koniec średniowiecza, a ustala definitywnie w niższych warstwach
społeczeństwa dopiero w ciągu XIX w., o tyle imię własne, związane
z człowiekiem -jednostką, nadawane mu zwyczajowo lub też obrzędowo
(zrazu przy postrzyżynach, potem przy chrzcie świętym), występuje już
w bardzo odległych czasach. Imiona te miały określoną funkcję społeczną
wyróżniania poszczególnych członków rodu, a zarazem, o ile obrzędowo
były nadane, miały zapewnić noszącernu je spełnienie tych życzeń, które
grupa mu składała i wyrażała w imieniu: Borzysław (sławny w boju),
Chwalibóg, Czcibor, Stanisław (stań się sławny), Domarad itd., albo też,
gdy było to imię chrzestne, oznaczało oddanie pod protekcję świętego
patrona, z którym następnie przez całe życie łączył imiennika specjalny kult.
Z chwilą, gdy coraz powszechniej ustalał się zwyczaj dziedziczenia nazw
osobowych, najpierw oczywiście co do nazw odmiejscowych, zaczęto
również i imiona przenosić na synów, oczywiście już jako przezwiska,
skoro mieli oni własne, na chrzcie nadane imiona. Zjawisko to do dziś
dnia możemy obserwować na wsi, tam, gdzie tworzą się przezwiska obok
ustalonych w urzędowej formie nazwisk. Dotyczy to w pierwszym rzędzie
imion niezwykłych, rzadko spotykanych: Damazy Bielec, zwany Damas,
przekazuje swe przezwisko dzieciom, podobnież Klemens Łężkowicz,
2s
V. Y
- w czasach nie ustalonych nazwisk oznaczanie ludzi ich imieniem czy
imieniem ojcowskim musiało być bardzo powszechne jako najprostsze.
W związku z tym mamy w dzisiejszym zasobie nazwiskowym znaczną
ilość nazwisk odimiennych, utworzonych w najrozmaitszych czasach
i w rozmaity sposób. Ogromną większość będą tu stanowiły imiona
chrześcijańskie, które już w zaraniu dziejów pojawiają się na ziemiach
polskich i stopniowo coraz to bardziej wypierają pierwotne słowiańskie,
tak że z końcem średniowiecza imię słowiańskie staje się rzadkością. Jeżeli
jeszcze w rodach szlacheckich mocą tradycji utrzymali się tu i ówdzie
Zbigniewowie czy Spytkowie, to w warstwach ludowych zapanowały
niepodzielnie imiona chrześcijańskie (z włączeniem oczywiście świętych
o imionach polskich - Stanisława, Kazimierza itd.). Pewna ilość tych
imion i tak utrwaliła się w nazwiskach; zwłaszcza w tych czasach, gdy
używano obocznie imienia chrzestnego i słowiańskiego2, to ostatnie
bardzo łatwo stać się mogło przezwiskiem dziedzicznym.
Szereg tych imion ustaliło się w pierwotnej postaci, jak: Racibor, Chwa-
libóg, Sędzimir, Ścibor, Prędota, Zbylut; inne - w formach zdrobniałych,
jak: Bolko, Bolesz (od Bolesława), Chwalisz, Walisz, Faliszek (od Chwa-
lisława względnie Falisława), Dobek (Dobiesław), Domasz (Dornamir),
Częstoch (Częstomir), Jarosz (Jarosław), Przybek (Przybysław), Zdziech
(Zdziesław); od nich tworzyły się znów nazwiska w formie odojcowskiej,
jak: Chwalewicz czy Falkiewicz, Jaroszewicz, Bohuszewicz, Zdziechowicz;
pośrednio powstawały i nazwiska odmiejscowe, jak: Chwalibogowski,
Chwałkowski, Przybyszewski, Domaszewski, Ciborowski, Raciborski.
' J. Ś w i ę t e k, t. II, s. 130 i nn., nad Rabą.
2 Np. w r. 1185: loannes de Rudawa gui etiam alio nomine comes Gnevomirus vocabatur
(Jan z Rudawy, który inaczej był nazywany hrabią Gniewomirem - red.); Peregrinus
z Szydłowca znany jest jako kasztelan Dersław. Nawet wśród duchowieństwa były takie
oboczności, jak: Imisław - Herman, Boguchwał - Filip, Wisław - Piotr. Błogosławiony
Bogumiłjest zdaje się identyczny z arcybiskupem Piotrem. Zob.: P. D ą b k o w s k i, t. I, s. 95;
K. D o b r o w o 1 s k i : Dzieje kultu św. Floriana, s. 58; F. B uj a k, s. 237; W ł.
S e m k o w i c z : Ród Paluków, s. 248.
29
.. ,,
czasem nawet i kilkadziesiąt, a więc prócz postaci normalnej formy
zdrobniałe i zgrubiałe, formy patronimiczne z rozmaitymi końcówkami
wreszcie formy odmiejscowe. Od Piotra np. pochodzą nazwiska, jak:
Pietrasz, Pietraszek Pietraszak, Pietruszko, Pietrucha, Pietruszka, Pietroń
Pietrus, Pietrzak, Pietrzyk, Piestrzak, Pietrowiak, Peter, Peterek, Petryczek,
Petras, Petraś, Petri, Petrino; z końcówką -wicz: Petrulewicz Pietrasz-
kiewicz, Pietrkiewicz, Pietrowicz, Piotrowicz, Pietrusiewicz; z sufiksem
przymiotnikowym: Piotrowski, Piotraszewski, Petrażycki, Piestrzyński,
Pietracki, Pietruszyński, Pietrykowski, Pietrycki, Pietrzykowski - i wiele
jeszcze innych 1. Postaci ruskie, czasami i litewskie, łączą się z polskimi
i powiększają ilość pochodnych. Rzadkie jest imię, które by nie było
początkiem kilku chociażby nazwisk, z ilości zaś nazwisk możemy
sądzić o rozpowszechnieniu odnośnych imion w tych czasach, kiedy
większość tych nazwisk powstawała, a więc od XVI w. począwszy.
Przypatrując się tym formacjom, widzimy np. wiele pochodnych od
Mikołaja, Krzysztofa, Łukasza, dzisiaj rzadkich, choć w XVI w. bardzo
; powszechnych, z drugiej zaś strony względnie mała (w stosunku do
ogromnej popularności tych imion w ostatnich dwustu latach) ilość
tworów od Józefa czy Franciszka świadczy, że imiona te nie tak dawno
i w Polsce się rozpowszechniły. W załączeniu próbujemy wymienić
I ważniejsze imiona i ułożyć systematycznie nazwiska od nich się wywo-
I dzące; okazuje się tu wyraźnie, w jaki sposób nazwiska te powstają, jaka
różnorodność jest sufiksów i jak z form pochodnych mogą znowu
powstawać dalsze patronimiczne czy też przymiotnikowe (odmiejscowe
lub na ich wzór utworzone). Spisy te dałoby się oczywiście znacznie
pomnożyć; wybieramy jedynie imiona częste i pomijamy całe szeregi
nazwisk obocznych, różnice pisowni itd.
Określenia patronimiczne. Przerzucając cały materiał faktyczny na
koniec, musimy zatrzymać się nieco przy sufiksach oznaczających
1 Powyższe nazwiska wypisujemy jedynie ze Spisu o J:cerów.
30
nvvwy, vuvuc wix. Luu puwszecnmeeszcze w taxim wypadku
nazywa syna Kowalszczakiem czy Borowiakiem, córkę Kowalszczakówną
czy Borowianką (rozmaicie zresztą w rozmaitych okolicach). Końcówki
żeńskie nie mają oczywiście dla tworzenia się nazwisk rodowych znaczenia,
ale męskie określenia patrr>nimiczne mogą dać początek nazwiskom.
Istotnie, wśród nazwisk odimiennych widzimy cały szereg odojcowskich.
O ile Stach, Staszek, Stachura są imionami własnymi (w formie zgrubiałej
czy zdrobniałej) i nazwisko takie jest po prostu ustalonym imieniem, o tyle
Staszczyk, Stachowiak, Stasiak stwierdzają, że tak osoba nazwana była
synem Stacha (noszącego to imię czy przezwisko), podobnie jak Walkowiak
czy Walczak był synem Walka, Wawrzyniak - Wawrzyna, Tomczyk
- Tomka itd. Podobnie do dziś dnia tworzy się przezwiska na wsi:
Pawełkiem nazywa się Pawła Stracha, Jantończyk - to syn Antoniego
Kasprzyka, zwanego Jantoń2.
Zwłaszcza tam, gdzie rodzinajest rozrodzona, określenia patronimiczne
spełniają ważną rolę; np. w Przebieczanach pod Wieliczką liczni Kotowie
biorą określenia po ojcu: Jadamcyk, Jadamionka; Matusiak, Matusianka
(od Matusa, Mateusza); Machercyk, Majchrowna (od Majchra, Melchiora);
Grzesin, Grzesiówna; Jachimiak, Jachimianka (od Joachima).
Podobnie na Podhalu (wieś Odrowąż): jeden z Dzielskich ma przezwisko
Bartków po ojcu Bartłomieju, z rozrodzonej rodziny Golów jednego
wołają Cyprianów (po ojcu Cyprianie), drugiego zaś Klimasów (po
Klemensie), Kulawiak zwany jest Ignacków, Ligas znów jest Jangustyniak
(po dziadku Augustynie), Pawlikowski - Łukosów (po ojcu Łukaszu)3.
W takim różnicowaniu odimiennym zbyt licznych rodzin szukać należy
początku wielu nazwisk.
Nie tylko jednak od imienia ojca można było utworzyć określenie syna;
w ten sam sposób tworzono również od zawodów ojca czy też od
I Poprawną formą byłoby: metronimica, skoro matka po grecku zwie się meter; ustaliła się
jednak forma błędna, podobnie jak matriarchat.
z J. Ś w i ę t e k, t. II, s. 150--- I 51, wieś Stanisławice nad Rabą.
3J. Zborowski, s. 222 i nn.
31
! .I ) O
"przyżenił" do majątku, przyszedł z innej wsi i mniej był znany albo też
w ogóle nie znany) lub gdzie żona górowała nad mężem majątkiem czy
temperamentem. Syn Doroty otrzymuje nazwisko Dorociak, Bronisławy
Brońciak, wdowy Weroniki Weroniakl, mąż Weroniki czy Justyny zwie
się Justynin czy Weronin2; Jewiarz jest kochankiem Ewy3. Około roku
1880 przywiózł Chałubiński do Zakopanego służącą z Warszawy Magdę
(imię nie znane na Podhalu); ta wyszła za mąż za górala, a góral ów
otrzymał na wsi przydomek Magdziarz4.
Z Odrowąża w pow. nowotarskim mamy cały szereg takich przykładów5.
Tak np. po żonie bierze przezwisko jeden z licznych Duszów jako
Weronin, Dzielawa zwie się Justynin, Kwak - Gierczyn (po Gertrudzie);
po matce zwie się jeden z Duszów Kubiscyn, jeden z Golów - Maćkowyj,
córka Gubały jest Zoścokowa po matce Zofii. Czasami określenia takie
powstają nie od imion, lecz od nazwisk czy przezwisk; jeden z Duszów
nosi przezwisko Rapocyn od żony Rapaczówny, jeden z Golów zwany jest
Gobrów po nazwisku panieńskim matki, Łoś (Łaś) Kusprulin zwie się tak
po matce z rodziny Kusprów. Pewna ilość tych określeń ustaliła się jako
nazwiska; tak więc tłumaczyć należy nazwiska: Jewasiński, Mańczak,
Maryńczak, Maryniak, Halczyn.
Dłużej wypada nam się zatrzymać przy końcówce -wicz, która przez
długie czasy uważana za mieszczańską, na ziemiach kresowych bardzo
często u szlachty spotykana, dziś bierze drugie miejsce po przymiotnikowej
na -ski i jest powszechnie uważana za "dobrą". Niewątpliwie, w wartoś-
ciowaniu nazwisk wedle ustalonej opinii społeczeństwa najlepszym
' J. Ś w i ę t e k, t. II, s. 143, nad Rabą.
2J. Zborowski, s. 223.
3 "Wisła", t. IX, s. 80, pow. myślenicki.
4 Od prof. St. Estreichera.
5 Ostatni raz miał użyó formy odojcowskiej przy nazwisku Mycielski w Przestrodze w
r. 1574; poświęca ją "Piotr Mycielski Tomaszowic Stanisławowi Rydzyńskiemu Stanis-
ławowicowi"; autor był stronnikiem moskiewskim i zapewne w związku z tym form tych
używa. J. Ł o ś, s. 59 (za A. Brucknerem).
7)
Prawdzic, Leszczyc, choć większość z nich przyjęła z czasem formę ruską, jak:
Rawicz, Lubicz itd. Bardzo dawno spotykamyjuż rozszerzenie tego sufiksu
przez -ow-, względnie po spółgłoskach miękkich -ew-, a więc -owic, -ewic, i tak
jeszcze powszechnie aż do początku XVII w. (Klonowic, Zimorowic). Były to
na ziemiach etnicznie polskich nazwiska mieszczańskie; szlachta wcześnie
zarzuciła patronimikę, biorąc nazwiska od włości lub też ustalając nazwy
przezwiskowe. Natomiast na ziemiach wschodnich powszechne były nazwy
odojcowskie; w XVI w. nazwisko na -ski było rzadkie i mogło się trafiać
częściej tylko na ziemiach pogranicznych. Z chwilą, gdy ta szlachta
litewsko-ruska wchodzi po unu w skład szlacheckiego społeczeństwa
polskiego, zwycięża w niedhzgim czasie końcówka -wicz (-owicz, -'ewicz);
odtąd też i mieszczanie polscy zaczęli kończyć swe nazwiska na -cz, i tak
ustaliła się ta końcówka w postaci ruskiej (oddziaływać tu mogły też
przekonania, że dawna forma polska jest wulgarną, mazurzącą; w ten sposób
także i niektóre appellativa zmieniły końcowe -c, jak królewicz itd.).
Ustalanie sig nazwisk pahonimicznycb. Patronimiea te zrazu były
dodatkowym określeniem imienia, uzupełnieniem go imieniem ojca, tak
jakjeszcze dziś powszechnie w społeczeństwie rosyjskim; obok nich rnogły
być przezwiska, mniej lub więcej ustalone i dziedziczne, od których znów
mogły tworzyć się formy odojcowskie. Nazwiska mogły się ustalić
- z chwilą, gdy zaczęły się konsolidować stosunki społeczne na kresach
- najrozmaiciej; tworzono je od imienia ojca lub przezwiska jego, i to
albo w formie pierwotnej lub patronimicznej; brano je od posiadanych
dóbr lub też na wzór tych nazwisk tworzono przymiotnikowe na -ski od
dotychczasowych nazw; występowanie kilku nazwisk różnego typu,
oboczności form zasadniczych i patronimicznych są rzeczą powszechną.
Tak np. przodkiem książąt Sapiehówjest Semen Sopiha lub Sopeha, pisarz
przywilejów Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XV w.; potomkowie
jego piszą się jednak patronimicznie, jak np. Bohdan Semenowicz Sopeha
velt Sopeżyc, okolniczy smoleński (1508), Iwaszko Sopeha, Sapieha lub
' lub - red.
32 33
namiestnik ejszyski Piotr Radziwillowicz (zm 1500) i Mikołaj Radziwillowicz
zwany Starym (zm.1509). Podobnież wahali się Bohowityni vel Bohowityno-
wicze, zanim nie ustalili się w poszczególnych liniach jako Bohowityn
Kozieradzki, Szumbarski, Szumski; Jełowicze stali się Jeło Bukojemskimi,
Kuniewskimi, Malińskimi; do formy pierwotnej wrócili Siemaszkowicze,
Promczejkowicze itd. itd.l Nie były to zjawiska wyłącznie szlacheckie
i litewskie; spotykamy je także wśród nazwisk mieszczańskich i nawet
włościańskich. Tak np. w Krakowie protoplasta rodu Betmanów, Seweryn,
zwany jest powszechnie od niemieckiego imienia Seyfried - panem
Zaifretem, synowie zaś są Zafretowiczami; prawnukowie piszą się Zaif
ret-Betmanami2. Wśród ludu spotykamy oboczności takie na Pomorzu, gdzie
w księgach parafii cecenowskiej w końcu XVIII w. występują Nowak
i Nowakowic, Gawer i Gawroic, Topel i Toplic, Wandrzej i Wandrzejc,
Socha i Sochoic, Grzegorke i Grzegorkoic3. Rzecz to zupełnie zrozumiała;
w okresie przejściowym, gdy syn, powiedzmy, Nowaka może się zwać
patronimicznie Nowakowiczem lub też dziedziczyć nazwisko ojcowskie,
mamy oboczność obu tych postaci; które z nich ustali się wreszcie jako
nazwisko niezmienne i dziedziczne - o tym decyduje jedynie przypadek
i zwyczaj, "quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi4, jak można
powtórzyć za Horacym. Można tylko wspomniećjeszcze, że wśród mieszczan
panowała raczej tendencja ustalania nazw patronimicznych, a to ze względu
na wspomniane wyżej wartościowanie końcówek.
Dla ilustracji powyższych wywodów, dotyczących powstawania nazwisk
odimiennych i wahań w ich ustalaniu się, przytaczamy dhzższy przykład
ewolucji nazwisk w obrębie jednego rodu podlaskiego5.
1 Zob. Z. R a d z i m i ń s k i : W obronie nazw i przydomków rodowych, MH, t. VI, s. 2-3,
a także J. D u n i n - B o r k o w s k i : Almanach blgkitny.
2 St. Kutrzeba i J. Ptaśnik, s. 77.
3A. J. Parczewski,s.221.
' "od którego zależą upodobanie, zasada i reguła mówienia" - red.
5 S. M 1 e c z k o : Mleczko, Raczko, Saczko i Łyczko. Przyczynek do historu ustalania sig
nazwisk szlacheckich w XTi w., MH, t. V, s. 120-128,156-166,190-195.
34
Grzymek Mleczko del Patkowicze
Mikołaj de Saczkowo Stanisław Mleczko haeres de Patkowicze
haeres2 de Czaple zwany też Saczko de Gałki
1438 sterilis3 lub Stanisław de Czaple
1448-1464
Jesteśmy już w chaosie. Prócz Patkowicz były w posiadaniu rodziny
Gałki, a także i Czaple, które dziedziczy Stanisław po bezpotomnym
Mikołaju, ponadto Saczkowo, z którego pisze się Mikołaj; ostatnia ta
posiadłość najwidoczniej wzięła nazwę od któregoś z przodków, zwanego
Saczkiem (od Saka, Aleksandra?), która to nazwa zaczynała być dziedziczna
w rodzie, skoro Stanisław pisze się też Saczkiem; mimo to w następnym
pokoleniu zjawia się w formie odojcowskiej:
Stanisław
t. Katat (=Kaczko) 7.. Mikołaj Mleczko 3. Jan Saczko
Saczkowicz Mleczko Saczkowicz, haeres de Saczkowicz
haeres de Czaple Szkopy, Gałki, Choszczówka
1455-1484 1455-1508
4 1
. O echno 5. Grzymisław v. Hryczko 6. Paweł de Golothy
v. I,eczko v. Grzymała Saczkowicz Mleczko Saczkowicz
Mleczkowicz 1455-1495 1469-1479
1455-1479
Widzimy, jak różnicują się nazwy sześciu braci; są tu Mleczko
Saczkowicze, jest Saczko Saczkowicz, jest Mleczkowicz Saczkowicz;
przede wszystkim jednak odróżniają się oni imionami, które następnie
mają przejść na potomków.
1 z - red.
2 dziedzic - red.
3 bezpotomny - red.
35
II
Rafałowicz Raczko Czapski Mleczko na Czaplach, Liszkach
de Czaple zm. 1542 sterilis sterilis itd. 1542
Widzimy, że jeden z synów dziedziczy po ojcu ziemię, inni dwaj tworzą
patronimica odmienne; pochodna forma imienia ojcowskiego Raczko
przechodzi dziedzicznie na jednego z synów, który zresztą też nosi
nazwisko odmiejscowe Czapski.
W drugim małżeństwie ma Rafał, prócz paru córek, pięciu synów:
Rafał vel Raczko (I) 2a voto
1. Mikołaj 2. Paweł 3. Bartosz 4. Jerzy 5. Jan Raczko
Raczkohaeres Raczko Raczko Raczko Saczkowicz
deBiałystok Saczkowicz Saczkowicz Saczkowicz
1516 1517 1516 de Puczyce et
Turośna
Mamy tu obocmość Raczko Raczko Saczkowicz; zwycięża w następnym
pokoleniu pierwsza i tak od połowy XVI w. ustala się nazwisko tej gałęzi
jako Raczko; pieczętują się herbem Ostoja.
Druga linia ustala się jako Mleczkowie, również jednak rozmaite
przechodząc koleje.
Mikołaj (II)
Stanisław Mleczko
haeres de Szkopy zm. 1521
Leonard Mleczko
haeres de Szkopy 1521-1537
36
Mieczysław Mleczko
zm.1646
na Szkopach,
Bożej Woli
etc.
Wojciech Emeryk
Mleczko
na Szkopach, Husz-
lewie, Rudce etc.
zm. 1673
) uY,
1588-1634
Stanisław Mleczko
na Szkopach, Borycho-
wie 1652-1682
Widzimy, że tu w drugiej połowie XVI w. Mleczko zwycięża odmiejscową
nazwę Szkopowskich i ustala się definitywnie; znamienną jest rzeczą, że
tak Wojciecha jak i Łukasza potomkowie piszą się "na Szkopach".
Trzecia linia bierze nazwisko Saczków i pieczętuje się Korczakiem.
Jan Saczko Saczkowicz (III)
1. Jan 2. Wojciech Saczko
Jerzy Saczko
na Gałkach, Wirowie
i Mołmotkach itd.
Czwartej linu początek daje:
Olechno (IV)
Marcin Saczko
Olechnowicz de Gałki
Jan Saczko
Olechnowicz Gałecki
1570--1573
37
Paweł (VI) NAZWISKA ODMIEJSCOWE
Wojciech Pawłowicz Mleczko na Surwiliszkach 1530-1540
Jan Wojciechowicz Mleczko Mleczko
na Datnowie, Surwiliszkach etc. właściciel dóbr nad Niewiażą
zm.1587
Przykład ten pozwala nam lepiej wglądnąć w proces k5ztałtowania sig POWSTAWANIE OKREŚLEŃ ODMIEJSCOWYCH - USTALANIE SIĘ
nazwisk aniżeli długi szereg zestawień. NAZWISKA ODMIEJSCOWEGO (-SKI) - OKREŚLENIA ODMIEJSCOWE
KOBIET - NAZWISKA ODMIEJSCOWE WOJENNE
Powstawanie określeń odmiejscowych. Tworzenie się nazwisk odmiejs-
owych jest czymś bardzo prostym i łatwo zrozumiałym. Pytamy się: skąd
kto pochodzi, gdzie mieszka? - rzeczy dziś jeszcze nieobojętne, a dawniej,
gdy stosunek człowieka do miejscowości był nierównie bardziej istotny
iintensywny niż dzisiaj, z pewnością najważniejsze. W rozmowie potocznej
bardzo powszechnie jeszcze określamy ludzi od miejsc; jeżeli chcemy
odróżnić ludzi noszących to samo nazwisko, to często bardzo dodajerny
określenie miejscowości, w której dany człowiek mieszka lub z której
pochodzi. Tak więc np. dwóch Zaleskich, z których jeden mieszka
w,Poznaniu, a drugi w Wilnie, łatwo nazwać Poznańskim i Wileńskim;
gdyby osiedli na ziemi, powiedzmy w Bronowicach i Krzeszowicach, to
jeden byłby Bronowskim, drugi Krzeszowskim. Są to oczywiście tylko
zjawiska wtórne, skoro od paru wieków mamy do czynienia z ustalonym
już nazwiskiem, które służy w pierwszym rzędzie do określenia człowieka.
Określenia terytorialne tworzy się dziś dla rozróżnienia osób noszących to
samo nazwisko. Wśród ludu jednak powszechnie utrzymuje się zwyczaj
oznaczania właścicieli ziemskich przez nazwę miejscową ich włości;
właściciel np. Makowa zwany będzie zwyczajowo panem Makowskim,
Dąbrowy - Dąbrowskim, gdyż dla włościanina rzeczą podstawową jest
to, że ktoś jest panem w dworze makowskim czy dąbrowskim, nie zaś jego
urzędowe nazwisko; chłop często nie wie, że jego pan "nazywa się"
39
irivc.w v w ni w Yi v vvow u run Yv w u
okolicach Wielkopolski)1. Jeżeli więc w czasach zupełnego, najściślej
formalnego ustalenia nazwisk zjawiska takie są jeszcze dość częste, to
rzecz prosta, że musiały być powszechne w średniowieczu, gdy jedynie
terytorialne określenie ściśle mogło oznaczyć człowieka, który nosił
I zresztą tylko imię chrzestne, należał do jakiegoś wielkiego rodu i mógł
mieć co najwyżej zmienne i czasowe przezwisko.
Oznaczenia te pierwotnie podawały miejscowość, w której ktoś siedział
lub też z której pochodził, łącząc jej nazwę przyimkowo z imieniem
własnym: Jan z Brzezia (w aktach Joannes de Brzezie); z czasem zaczęła się
rozpowszechniać forma przymiotnikowa, wygodna zwłaszcza wówczas,
gdy nie znano imienia lub też gdy zbiorowo mówiono o całej rodzinie:
Brzezińscy. Były to typy najczęstsze; w XV w. spotykamy je równocześnie,
z tym że pod koniec wieku bezwzględnie przeważa forma przymiotnikowa.
Mamy jednak i przykłady innego rodzaju, a mianowicie określanie
człowieka nazwą miejscową, dziś, poza wyjątkami, nie spotykane; od
XIII w. do pierwszych lat XV były one, zdaje się, w dość powszechnym
użyciu2. Bobino dictus Johannes 1263, Chojnica dictus Johannes 1403
Kądzenow dictus Nicolaus 1415, Lompzycza Stanislaus advocatus de
Lompzycza 1429, Lowina Nicolaus de Lowina 1421, Nyepart Johannes
plebanus in Nyepart 1401; tworzono od nich i pochodne, jak Johannes
Zydowo - (1421) domina Zydowowa3. Zwyczaj zginął ten zdaje się
doszczętnie w pierwszych dziesięcioleciach XV w., gdy to szlachta zaczgła
coraz gęściej formować nazwiska przymiotnikowe. Być może, że wśród
nazwisk przezwiskowych znajdują się jeszcze podobne przykłady, ale nie
sposób ich wyróżnić od innych (skoro tylko dokładne podanie miejscowości
wskazuje nam, że np. Niepart czy Łowina są pochodzenia topograficznego);
1 Od ks. dr. Likowskiego, niegdyś proboszcza w Biezdrowie.
2 A. R y b a r s k i : Przezwiska topograficzne.
3 Jan zwany Bobino..., Jan zwany Chojnica..., Mikołaj zwany Kądzenow..., Łompszyca
Stanisław, adwokat z Łompszycy..., Łowina Mikołaj z Łowiny..., Niepart Jan, proboszcz
z Niepartu..., pani Zydowowa - red.
40
o
jedynie w łacinie jest poprawne (po polsku winien być Ostroroski).
Podobnie, zdaje się, ma się rzecz i z Marcinem z Urzędowa, który znany
jest także jako Marcin Urzgdów 1. Przez odpadnięcie polskiego przyimka
powstaje takie nazwisko jak Borowy (z Borowy)2, Żabczyc (z Żabczyc)3,
przydomek Ostaszew (Ostaszewscy, siedzący w Uzdowie, piszą się jeszcze
w XVIII w. z Ostaszew Uzdowskimi, potem już Ostaszew-Uzdowskimi4).
Są to jednak tylko sporadyczne wypadki. Ogromna większość szlachty
przechodzi na przełomie XV i XVI w. do formy przymiotnikowej, której
zrazu używano obocznie, zanim nie przeważyła zupełnie, i to tak dalece, że
uchodzi od dawien dawna aż po dziś dzień za charakterystyczną cechę
istotnie dobrego polskiego nazwiska.
Przeglądając spisy szlachty z początku XVI w., widzimy, że zwyciężyła
już forma przymiotnikowa. W spisie właścicieli ziemskich w Sandomierskiem
z roku 1508 chyba tylko jaka czwarta część nie ma jeszcze nazwiska
przymiotnikowego5; spotykamy oboczności rodzinne, jak Jan z Brzezia,
obok niego Maciej Brzeziński, Jan z Garbowic i Jan Garbowski. Oporniejsze
były rodziny mające już nazwy o typie przezwiskowym, przy czym topo-
graficzne określenia były tylko dodatkiem: Zbigniew Bąk de Straszęczyn,
Andrzej Czuryllo de Stojaniec, Jan Socha de Chomątów, Mikołaj Dzik de
Guzów, ale i one musiały z czasem ustąpić; zniknęły Sochy i Dziki, zostali
Chomętowscy i Guzowscy. Przykładem takiej ewolucji może być w Sądec-
czyźnie Andrzej Pielsz, dziedziczący nazwisko po ojcu, osiadły w majątku
Rogi; gdy z początkiem XVI w. zaczyna bezwzględnie przeważać moda
nazwisk przymiotnikowych, zaczyna się i on pisać (w roku 1523) Andrzej
Rogowski alias6 Pielsz de Rogi, a potomkowie jego już po prostu
1G. Korbut, t. I, s. 300.
z A. P a w i ń s k i : Malopolska, t. III, s. I 13 (spis szlachty sandomierskiej z r. 1508).
3 G. Korbut, t. I, s. 470.
4 W. K ę t r z y ń s k i : O ludności, s. 308.
5 A. P a w i ń s k i : Malopolska, t. III, s. 113-122.
6 inaczej - red.
41
J uu Jv u i W1
wchodzą w szeregi szlachty. Niektóre rodziny przechowałyjeszcze tradycję
dawnego nazwiska. W herbarzu anegdotycznym ks. B. C h m i e I o-
w s k i e g o spotykamy takie wzmianki, jak: "Chomentowscy piszą się
Sochami, bo z nich wyszli2, ...Szamotulscy herbu Nałęcz zwali się
i Świdwami3, ...Goławscy herbu Nałęcz... przedtem ich Kiełbasami
zwano"4. Rodzina Kochowskich przechowała żywą tradycję dawnego
nazwiska, o czym dwukrotnie wspomina Wespazjan Kochowski5:
gór Świętokrzyskich knieje...
Tam z dawna starzy osiadłszy Sarnowie...
Drzewa wycięli...
Nie puścił pracy tej Bóg bez zapłaty
Że tam osiedli nie ruszeni laty,
Ta z nich po dziś dzień ma sąsiad dąbrowa,
Lub dla dzielnice piszą się z Kochowa.
Mamyjednak i wypadki odmienne, choć zupełnie wyjątkowe: Wierzbięta
z Przyszowy, który przez pewien czas (w pierwszej połowie XVI w.) zwie
się Przyszowskim, wraca znów do dawnego miana6. Czarnkowie herbu
Półkozic pochodzący z Czarnkowa pod Wiślicą przez pewien czas zwali
się Czarnkowskimi '.
W spisach województw krakowskiego i sahdomierskiego z roku I 58 I,
w spisie szlachty łukowskiej z roku 1580 nie spotykamy już zupełnie
określeń odmiejscowych z przyimkami; zwyciężyła wszechwładnie forma
przymiotnikowa, którą możemy już uważać za nazwisko. Coraz po-
wszechniej ginęły też nazwy przezwiskowe; śladami tych walk są zapiski,
1 L. B i a ł k o w s k i : Ziemia Sandecka, s. 14.
z B. Chmielowski, s. 24.
3 Tamże, s. 335.
4 Tamże, s. 71.
5 W. K o c h o w s k i : Liryka polskie, ś. 61; w Epigramatach polskich, s. 40, wymieniony
jest jako przodek poety Tomasz Sarna z Kochowa.
6 L. B i a ł k o w s k i : Ziemia Sandecka, s. 14.
'A. Boniecki, sv.
42
uvrJ vi.
niezależne od nazw miejscowychl. Istotnie, na Litwie stosunki były
odmienne. Do połowy XVI w. nie spotykamy tam prawie zupełnie nazwisk
polskich, dopiero pod koniec wieku zaczynają się pojawiać, i to dość gęsto;
Z początkiem XVII w. może ich być około 25-30"%, przede wszystkim
w okolicach graniczących z Podlasiem2. Częściowo będzie to kolonizacja
polska, pewna ilość zaś tych nazwisk powstała na miejscu od włości, na wzór
poki; na Białej Rusi ostała się dość znaczna ilość nazwisk patronimicznych,
a także i przezwiskowych, w ziemi jednak wołyńskiej i kijowskiej bezwzględ-
nie przeważały nazwiska odmiejscowe w formie przymiotnikowej. W ogóle
na ziemiach litewsko-ruskich proces formowania się nazwisk jest różnorod-
niejszy, ustalenie zaś daleko późniejsze i bardziej przypadkowe niż na
rdzennych ziemiach polskich.
Należy jeszcze zauważyć dla uniknięcia nieporozumień, że nazwiska
odmiejscowe nie są bynajmniej wyłącznie szlachecką formą; podobnież
zwano mieszczan, czasami także i włościan. Rzecz prosta, że ambitniejsi
plebejusze chętnie nazwiska te przybierali, aby zbliżyć sig do szlachty. Oto
nieco przykładów z Liber chamorum:
owski Mikołaj, mieszczanin krakowski. Staroszkiem go zwano, a to
psko Baranowski wziął sobie od wsi albo karczmy Baranowa, trzymając ją
od mniszek zwierzynieckich.
Bętkowski - nazwali się dwa bracia, synowie karczmarza. Bętkowskimi
nazwali się, że Bętkowice niedaleko tej karczmy, a choć nie mieli nic w Bętkowicach
ani żadnego powinowactwa z Bętkowskimi w Bętkowicach.
' D a 1 a i r a c, s. 283: en Lithuanie et en Prusse... les maisons ont des noms propres
dependemment des terres, comme les d'Henoff, les Paq, ou Patz, les Sapia, les Crispin, les
Tarlo, les Radgivil, a la mode d'Allemagne et des autres pai.s. (Na Litwie i w Prusach... rody
przybierają własne nazwy niezależnie od posiadanych włości, jak Denhoffowie, Pacowie,
Sapiehowie, Kriszpinowie, Tarłowie, Radziwiłłowie; wzorują się w tym na Niemcach
1 innych państwach - red.).
z W. W i t t y g, s.13. W pięciu tysiącach aktów sprzed 1570 r. znajduje się zaledwie parę
nazwisk polskich, i to tylko w dzielnicach pogranicznych.
43
Nowaków Jakubów.
Chodorowicz czasem Szatanowskim zowie się miejski synek z Szatanowa na
Podolu.
Chroślicki -jest tam mieszczanin w tych Chroślicach, co trzej tam Chroślickich
są, a jeden drugiemu nic nie jest. Co wiedzieć, kto byli przedtem, tylko że spłachcie
pokupili w Chroślicach i nazwali się z tego. Jeden jest Bujało Chroślicki, drugi
Kołczut Chroślicki, trzeci Jerzy.
Cieszkowski nazwał się syn Kaleby Kołodzieja, który mieszkał na karczmie
w Cieszkowicach.
Czapliński nazwał się Jasiek, rodzic był z Czapel, wsi pani Tarłowej z Pod-
górza.
Czechowski nazwał się Walenty z Baryczy pod Przemyślem, kupił spłacheć,
udaje się być z Czechowa od Pińczowa.
Gniewicki nazwał się był rzeźnik z Krakowa, który wołxni kupczył i od Śląska,
bogaty był, aże kupił w krakowskiej ziemi Gniewiecin, z czego zwał się Gniewickim
(synowie kupili Bużenin i zwali się Bużeńskimi).
Rabsztyński nazwał się chłopski syn, wziął tytuł od Rabsztyna, staro-
stwa w Olkuszu, zaczym znać, że chłopski syn, gdy od królewszczyzny tytuło-
wał się.
Ustalanie się nazwiska odmiejscowego ( ski). Bardzo interesująca jest
obserwacja stopniowego ustalania się określenia topograficznego jako
nazwiska. Zrazu stwierdza się tylko, że ktoś pochodzi zjakiejś miejscowości
albo że jest panem tej czy innej włości: w tym drugim wypadku jest to po
prostu stwierdzenie stanu faktycznego, który może ulegać zmianom.
Właściciel majątku może go sprzedać, może nabyć inny, może drogą
ożenku wejść w posiadanie nowego; mając kilka wsi, rozdaje je między
dzieci: ze zmianą własności zmienia się zatem i określenie odmiejscowe.
Powszechnym zjawiskiem aż do drugiej połowy XVI w. są odmienne
nazwiska braci siedzących na własnych majątkach; tutaj możemy wybornie
obserwować proces różniczkowania sig rodu współherbowców i ustalanie
się rodziny opartej o dziedziczne nazwisko. Tak więc np. trzech braci
herbu Radwan od posiadłości swych Nadarzyna, Zebrzydowic, Przypkowic
dają początek rodzinom Nadarzyńskich, Zebrzydowskich, Przypkow-
jen1 WVCwvuwi owvuuwii
opowiadają dwóch mgżów znacznych: Stanisława wojewodą płockim,
Adama starostą tamże. Od wojewody idą Kępscy, od starosty Kosmaczews-
"; "Grabowscy z Zawidzkimi jedną dzielnicę mają"; "herb Nałęcz:
Modlscy i Wojsławscy... jednej dzielnice"; "herb Abdank: Kożubscy
w Sieradzkiem... z tymiż jednej dzielnice Magnuscy"; "herb Pobóg: Dom
Rokszyckich starodawny... z Filipowskimijednej dzielnice"; "Dom Burzeńs-
kich a Kielanowskich na Podgórzu". . . Bez trudu wynaleźć można
przyglądając się nieco tylko dziejom rodzin szlacheckich, podobne przykłady.
Tak utworzone określenie odmiejscowe nie jest jeszcze nazwiskiem w ścisłym
tcgo słowa znaczeniu; dziedziczy je tylko to z dzieci, które zostaje przy
majątku, od którego nazwa poszła, inne zaś przybierają nowe. Z powyższych
przykładów P a p r o c k i e g o może niektóre tu podciągnąć należy; wyraźniej
o oddzielaniu się młodszych gałęzi świadczy on w takich zapiskach, jak:
"herb Doliwa: Dom Stępczeńskich... od Lubieńskich dzielnicą oderwani
i nazwani po wsi udzielnej Stępczeńskimi"; "herb Ostoja: Dom Jerzykows-
ich w Wielkiej Polsce, zowią się niektórzy Baranowskimi"; "herb
Jasttzębiec: Dzierzgowskich w Mazowszu dom starodawny, który przed stem
i ośmdziesiąt lat, jak to listy rozdzielcze świadczą, pisali się Jeżewskimi, tylko
po wsiach nazwiska sobie zodmieniali. . . Inszych Jeżewskich, ludzi rycerskich,
jest niemało, którzy dla różnych wsi różne nazwiska mają. Dom Rościszews-
kich na dobrzyńskiej ziemi, znaczny i rozrodzony, po wsiach różne nazwiska
mają: po Chrapuni zowią je Chrapuńskimi, po Strkwinie Strkwińskimi, po
Borkowie Borkowskimi, po Kisielewie Kisielewskimi, po Borowice Borows-
kimi, po Zamościu Zamośckimi, po Stopinie Stopińskimi, po Odnodze
Odnodzkimi. Jest w gromadzie wszystka majętność przez kilka mil gruntów,
sąsiada między nimi nie masz, stąd to znać, że to możny przodek ich
przedtem bywał".
Dopóki stan ten trwał i istotnie nazwisko stwierdzało tylko faktyczne
posiadanie danej włości, zdarzać się mogły łatwo wypadki dziedziczenia
' Przykłady poniższe wzigte są z B. P a p r o c k i e g o ; maleźć je można pod odnośnymi
herbami.
44 45
ivoia
Buczacz - synowie wzięli nazwisko Buczackich2. Mikołaj Jurkowski
z Jurkowa, herbu Leliwa, żeni się z Katarzyną (czy Małgorzatą) z Miastkowa;
syn jego Wojciech nazywa się już Miaskowski3. Nie chodzi tu oczywiście
o dziedziczenie nazwiska po matce, lecz przyjęcie nazwiska od dóbr
dziedziczonych po matce; może więc także i mąż przybrać nazwisko od dóbr,
które za żoną dostał; przodkiem Raczyńskich jest Wojciech z Małyszyna
Małyski, żyjący w pierwszej połowie XVI w., który zaślubiwszy Agnieszkę
z Raczyńskich, panią na Raczynie, zaczyna pisać się od dóbr tych
Raczyńskim. Wolfgang Zakrzewski herbu Dołęga, ożeniwszy się (w pierwszej
połowie XVI w.) z Anną Lasocką herbu Boża Wola, dziedziczką na
Lasocinie, przybiera nazwisko Lasocki4. Jakub Małachowski żeni się (około
roku 1485) z Małgorzatą Strzałkowską i zaczyna się zwać Strzałkowski
quondam5 Małachowski, albo też po prostu Strzałkowski6.
Majątki zmieniały się, zmieniały się i nazwiska; miał kto kilka majątków,
mógł mieć także i kilka nazwisk. Czasami występują one współcześnie,
czasami znów walczą o lepsze; czasem zwycięża nazwisko dziedziczne,
nieraz silniejszym okazuje się zwyczaj określania właściciela nazwą
odmiejscową. Tak np. kanonik gnieźnieński Jan Gruszczyński z Iwanowic,
' instalowany w roku 1472, znany był także jako Iwanowski i Kaliski';
biskup chełmski Wojciech herbu Dołęga pisał się Starożebrskim lub
' Sobiejuskim od wsi własnych Sobiejuch czy Starożebróws. Dom Bielskich
Wolskich w sieradzkim województwie, o których pisze Paprocki9, to
1 J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.
2 E. Żernicki, sv.
3 Od p. B. Jaxy-Małachowskiego.
'E. Paszkowski.
5 czasem - red.
6 Od p. B. Jaxy-Małachowskiego.
' J. K o r y t k o w s k i : Pralaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieriskiej od roku
1000 aż do dni naszych, Gniezno 1882, t. II, s. 160.
s Tamże, Gniezno 1883, t. I11, s. 586.
9 B. P a p r o c k i, pod herbem Prawdzic.
46
Wojakowscy alias Porąbscy3. Tego rodzaju formacje dwunazwiskowe od
dwóch wsi, współcześnie posiadanej albo też dawnej i nowej, widzimy
w zapisach, jak Bogusławski dictus Ostrołęcki (1551) opłacający pobór
z Bogusławic, Cwikłowski alias Ziembrowski (1563)4; czasami jednak
podwójne nazwisko może pochodzić od dwuczłonowej nazwy wsi, jakie są
te na Mazowszu, tak więc Kozarski alias Zagorzyczowski opłaca
vir roku 1563 pobór ze wsi Kozarzewic-Zagorzyc (w ziemi rawskiej)5,
a iedzic na Grabowie-Trojanach pisze się w pierwszej połowie tegoż
wieku Grabowskim lub Trojeckim6. Około roku 1600 Moszczyński herbu
Nałęcz osiada na pewien czas w Małachowie, i w tym czasie figuruje
w aktach jako Moszczyński, Moszczyński sive' Małachowski, Moszczyński
dictus Małachowski lub też wprost Małachowski; po opuszczeniu wsi
wraca do dawnego nazwiskas. W miarę ustalania się nazwiska jako
wyrazu określającego rodzinę w formie niezmiennej, nie mającego własnej
tści, tego rodzaju oboczności czy niepewności stają się coraz rzadsze,
w.szcie znikają zupełnie. Najdłużej jeszcze zachowały się te wahania
wśród drobnej szlachty na północy; tutaj jeszcze w roku 1612 w pow.
przedeckim występuje Wojciech Bazyliski vel Goszczyński, a w roku 1623
współwłaściciel Grabienic Małych w ziemi zawskrzyńskiej Mateusz pisze
się Grabieński seu9 Straszewski, niekiedy zaś tylko Straszewskilo,a elekcję
króla Michała podpisuje Koruszyński alias Sękowski 11.
1 niegdyś - red.
2 MH, t. V, s. 112.
3 L. B i a ł k o w s k i : Ziemia Sandecka, s. 14.
4W. Wittyg,sv.
' Tatnże, sv.
6 A. B o n i e c k i, sv. Grabowski herbu Pobóg.
' albo - red.
B Od p. B. Jaxy-Małachowskiego.
9 albo - red.
loW. Smoleński, s. 50.
1sA. Boniecki, sv.
47
L,
się Chomrańską, choć syn nosi nazwisko ojcowskie2.
Kobiety nie dziedziczyły też zrazu nazwiska ojcowskiego, pisząc się tylko
z włości, z której ród się wywodził. Tak np. czytamy na nagrobku Zofi
Odrowążówny w Jarosławiu3: Illustris ac magnifica domina Sophia de
Sprowa... Stanislai Odrowążpalatini Russiaefilia4, była ona córką Odrowąża,
ale nazwiska tego nie nosiła, zwana Zofią ze Sprowy. Wyszedłszy za mąż
noszą kobiety nazwiska mężowskie, piszą się jednak z włości rodzinnej;
Barbara z Mirowa Zborowska nazywałaby się dziś z Myszkowskich
Zborowskajako córka Myszkowskich z Mirowa5; z Pleszowic Ossolińska to
Fredrówna, z Buczacza Bełzecka to z domu Jazłowiecka, z Krużlowa Balowa
- Pieniążkówna, z Irządza Orzechowska - Bolestraszycka6. Synowa
Wacława z Potoka Potockiego pisała się Aleksandra ze Stogina Potocka.
Pisanie się z włości obok ustalonego już nazwiska przymiotnikowego jest
także świadectwem tego procesu zmienności. Rodzina bierze nazwisko przy-
miotnikowe od posiadanej wsi, w sąsiednich wsiach siedzą bracia i biorą inne
nazwiska, wszyscy jednak wiedzą, że pochodzą ze wspólnego gniazda i jak
ono się zwie, przyjmując więc nowe nazwiska, dopisująjeszcze wieś rodową.
Nazwiska odmiejscowe wojenne. Nieznaczną, ale ciekawą pozycję stanowią
nazwiska utworzone przymiotnikowo od miejscowości wsławionych w histo-
ru, a nadawane żołnierzom, uszlachconym za waleczne stawanie w boju.
Zwyczaj ten wprowadza Batory. Tak więc w roku 1579 dostaje szlachectwo
Walentinus Wąsowicz,famati Jacobi Wąs...flius... cognomen eidem novum
widelicet Polotinski imponimus ab arce Polotia a nobis expugnata atque capta'.
1W. Kętrzyński: Oludności, s. 144.
2 L. B i a ł k o w s k i : Ziemia Sandecka, s. 14.
3 B. P a p r o c k i, pod herbem Odrowąż.
' Znamienita i wspaniała pani Zofia ze Sprowy, córka Stanisława Odrowąża, wojewody
Rusi - red.
5 B. P a p r o c k i, pod herbem Jastrzębiec.
6W. Łoziński, s. 35.
' B. P a p r o c k i podaje tekst dyplomów nobilitacyjnych wydanych przez Batorego
48
ww. r-r -~-
oppugnatione arcis wielkolucensis indidimus (in castris nostris ad arcem
nostram Wielkieluki) 1. Rok później otrzymuje szlachectwo Christophorus
Stephanowicz, zasłużony in circa Plescoviam oppugnatione2 z nazwiskiem
Pleskowski i herbem Pogonią. Zygmunt III nadaje szlachectwo w roku
1603 mieszczaninowi sokalskiemu, Markowi Siedorowi, który się odznaczył
przy zdobyciu zamku Felina w Intlantach, wraz z nazwiskiem Feliński3.
Zwyczaj ten potem poszedł - zdaje się - w zapomnienie, przynajmniej
nie udało mi się natrafić na przykłady późniejsze.
W epoce porozbiorowej spotykamy się niejednokrotnie z nobilitacjami
za zasługi wojenne wraz z rozszerzeniem nazwiska przez włączenie doń
miejscowości, wsławionej w boju. W ten sposób powstają takie nazwiska,
jak Jabłoński von Wittehhe czy Jabłoński del Monte Berico4, z drugiej
zaś strony nazwiska obce z doczepioną nazwą miejscową polską, jak von
Brese-Winiary5. W czasie ostatniej wojny namnożyło się tych nobilitacji
austriackich z przypisaniem polskich nazw miejscowych.
(Walenty Wąsowicz, sławnego Jakuba Wąsa... syn... jemu nadajemy nowe nazwisko,
mianowicie Połotyński od zamku Połock zdobytego przez nas i zajętego - red.).
1 adzwyczajnego i najlepszego męża Kacpra Wielocha z Miastkowa, dziedzicznej
dłości szlachetnego Jana Lasockiego... przydajemy miano, czyli nazwisko Wielkołucki
od zdobycia zamku wielkołuckiego (w obozie naszym przy zamku Wielkiełuki) - red.
2 w natarciu w pobliżu Pskowa - red.
3 P. D ą b k o w s k i, t. I, s. 98; potwierdzenie VL, t. II, s. 1627 z r. 1607.
`E. H. Kneschke,sv.
5 Tamże, sv. Generał pruski Brese w pięćdziesiątą rocznicę służby wojskowej został
nobiłitowany jako von Brese-Winiary (od fortu winiarskiego pod Poznaniem).
NAZWISKA WTORNE
PRZEZWISKA OSOBISTE - PRZEZWISKA DZIEDZICZNE - PRZE-
ZWISKA ROZRODZONYCH RODZIN - OKREŚLENIA TOPOGRAFICZNE
Przezwiska osobiste. W pewnym okresie - u szlachty np. w ciągu XVI w.
- zastygają dotychczas używane zwyczajowo określenia jako dziedziczne
nazwiska; oznaczanie, które dotychczas było żywe i zmienne, zależnie od
zmiany warunków, zamarło i wyraz, który w pewnym momencie miał
istotne znaczenie, odpowiadał jakiejś rzeczywistości, zaczął służyć jedynie
celom odróżniania rodzin. Nie zginęło jednak owo oznaczenie doszczętnie;
zachodzą przecież i przy ustalonych urzędowo i niezmiennych nazwiskach
wypadki, w których żywa twórczość mogła jeszcze się manifestować,
a nawet być potrzebna. Będziemy tu mieli do czynienia albo z oznaczeniami
osobistymi, które zwykle wskazują na jakąś cechę indywidualną tak
charakterystyczną, że zastąpić mogą z powodzeniem (lub uzupełnić) nic
nie mówiące, bo własnego znaczenia nie mające nazwisko, albo też
z oznaczeniami poszczególnych gałęzi rodzin, które, zbyt rozrodzone, nie
mogą się zadowolić samym nazwiskiem, nie odróżniającym ich in-
dywidualnie.
Przezwisko osobiste jest czymś tak powszechnym, tak związanym
z życiem codziennym, że oczywiście żywe jest dziś tak samo, jak i przed
wiekami, z tą jedynie różnicą, że zanim ustaliły się nazwiska, mogło ono
dać początek oficjalnie uznanemu nazwisku, dziś natomiast zastępuje je
jedynie w życiu potocznym, towarzyskim, korporacyjnym. Wiemy, że
przezwiska osobiste są najczęściej stosowane w rodzinie (będąc często
deformacją imion), w szkole (zazwyczaj deformacje nazwisk), rzadziej
rśród Boruckich herbu Rola "był wieku mego Nosek tak rzeczony, że
nosa nie miał, bo mu był upadł... morbum gallicum3 leczący"; wśród
Jynów herbu Trzaska... "był jeden dworzaninem mego wieku u trzech
królów... mąż był sławny, zwano go Woda, dlatego iż tylko wodę pijał";
w domu Robieskich4jednego zwano Kruszyną. Maciej Zaremba piszący
sig od dóbr Cieleckim (XV w.) miał syna Jana zwanego Ożgą i Mikołaja
zwanego Groch lub Groszek5. Wojewodzic połocki Mikołaj Hlebowicz
(XVI w.), sławny z rozmaitych niepoczytalnych występów, miał przydomek
Durnyó. Wśród rozrodzonych rodzin arystokratycznych, odgrywających
znaczną rolę historyczną, takie osobiste przydomki spełniały pożyteczną
funcję wygodnego i charakterystycznego zarazem oznaczania osób,
które inaczej trzeba by określać imionami, patronimicum, gałęzią rodu,
herbem itd.; tak więc rozmaici Radziwiłłowie słyną jako Stary, zm. I 509,
Jałmużnik, zm.1519, Amor patriae, zm.1522, Brodaty, zm.1522, Czarny,
zm.1565, Rudy vel Rufus, zm.1584, Piorun, zm.1603, Sierotka, zm.1616,
Pogrobowiec, zm.1751, Panie Kochanku, zm.1790, Rybeńko, zm.1762,
a podobne oznaczenia spotykamy wśród szeregu rodów.
ZWvorzyły się też i przezwiska osobiste z tytułu odbytych kampanu;
wśród elektorów Michała Korybuta (nawiasem mówiąc, niesłusznie to
nazwisko noszącego, o czym później) Fguruje Bazyli Sozański Zbarazczyk,
akt elekcji Leszczyńskiego podpisuje Kościuszko Lucynicz (zapewne od
Lucyny na Inflantach)s. Władysław Jabłonowski, wódz legionów na San
Domingo, znany był jako Czarny lub Murzynek9.
1 ojciec Nicolas, Stary Dessauczyk - red.
B. P a p r o c k i, pod herbami.
' chorobę francuską - red.
B. Paprocki, s. 930.
5 T. Ż y c h 1 i ń s k i, t. I, sv. Cielecki.
6B. Paprocki.
'J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.
sJ. Dunin-Borkowski i M. Dunin-Wąsowicz: Elektorowie, sv.
9J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.
50 51
, t,..,.., .."
np. (herb Kościesza).. zowią się Kijami; herb Ogończyk: dom Godziszew.
skich na Dobrzyńskiej ziemi starodawny... zwano je Goleniami; dorn
Zakrzewskich tamże na Kujawach, zowią je Zbożami... był Zbożny
Zakrzewski...; dom Baleńskich, które zwą Balutami, tamże na Kujawach;
herb Oksza: Czechowscy w Sandomirskim, zowią je Jgkowie... itd. Są to
przypuszczalnie przezwiska, niegdyś osobiste, które z czasem stały się
wtórnymi określeniami rodu (choć nie jest wykluczone, że są to dawne
dziedziczne nazwiska, które ustąpiły przed nazwiskami odmiejscowymi
i stały się przezwiskami, zanim całkiem nie zginęły). Charakterystyczny
przykład powstawania takiego przezwiska dziedzicznego podaje P a p ł
r o c k i pod herbem Pogonia, opowiadając o Hunorowskich w Wielkopolsce,
"których potomstwo wieku mego we Śrzedzie miasteczku królewskim
w poznańskiem województwie majętności mieli; zwano ich Kamienicznymi,
że w kamienicy mieszkali". Do wyjątków należy oficjalne nadanie
przydomku; Jan Kazimierz w roku 1659 nadając urodzonemu Prokopowi
Wereszczace dobra pod Owruczem aprobuje "drugi tytuł szlachecki
Wiernoslaw "2
Przezwiska rozrodzonych rodzin. Dotychczas widzieliśmy przydomki,
służące do podkreślenia indywidualnych cech popularnej osobistości, do
wtórnego oznaczenia rodziny barwniejszym wyrazem; spełniały one rolę
jak gdyby wzbogacenia języka i przywrócenia określeniom osób tej treści,
którą straciły z chwilą ustalenia się oficjalnych, dziedzicznych nazwisk
Daleko jednak ważniejsze i ciekawsze będą te przydomki, które spełniają
istotną rolę społeczną: oznaczania rodzin, którym nazwisko rodowe do
jednoznacznego określenia nie wystarcza.
Przydomki takie właściwe będą miejscowościom, w których większa
ilość osób nosi to samo nazwisko. Rzecz zrozumiała, że w miasteczku,
gdzie jest jeden tokarz, każdy wie, o kim się mówi, gdy się wspomina
tokarza; na zebraniach cechu tokarskiego określenie takie jest be2
' T. Ż y c h 1 i ń s k i, t. I, sv. Szołdrscy.
2 VL, t. IV, s. 650.
52
W1Vliywl vnivoiwivo i.u"wwivn yvic.,yiiuni n i wiiw i wwcu"c,w, c.uriuvocnuiy
prr;ez samych Dobrzyńskich, i to wyłącznie Maciejów i Bartłomiejów,
Kaehny i Marychny:
By rozeznać się w pośród takiej mieszaniny,
Brali różne przydomki od jakiej zalety
Lub wady, tak mężczyźni, jako i kobiety.
Mężczyznom czasem kilka dawano przydomków
Na znak pogardy albo szacunku spółziomków;
Czasem jedenże szlachcic inaczej w Dobrzynie,
A pod innem nazwiskiem u sąsiadów słynie.
Zaścianków takich, zamieszkałych przez drobną szlachtę tego samego
ntzwiśka, było w Polsce bardzo dużo, stąd też i powszechnie tworzyły się
przezwiska, które następnie mogły stać się dziedzicznymi jako przydomki
rodzinne. Musiały się oczywiście zdarzać wypadki zapomnienia względnie
nieńajomości nazwiska, które pozostało nazwiskiem "pisanym", podczas
gdy w żywej mowie używało się określenia wtórnego, które jedynie kogoś
mogło odróżnić od współmieszkańców. Ciekawy przykład daje nam
w pamiętniku swym w początku XIX w. Roch Sikorski, mieszczanin
podlaski, który szuka towarzysza swego Sobolewskiego we wsi Krasowie,
zanieszkałej przez licznych Krassowskich i Sobolewskich. Po przyjeździe
dó Ktasowa "pierwszej dziewczyny, którą spotkał, zapytałem, czy nie wie,
&dzie mieszka pan Wojciech Sobolewski. - Nie wiem - odezwała się.
Widząc szlachcica, stojącego pod stodołą... prosiłem o wskazanie domu
pana Wojciecha. - A toż waspan - odpowie - spotkałeś jego córkę.
A ona odpowiedziała - dodałem - że nie wie. - A boś asan źle się
pytał, my tu bowiem z przydomków porobiliśmy nazwiska. Tu mieszka
wielu Krassowskich, wielu nosi toż samo imię, to by było trudne rozróżnić
każdego. Żeby asan był zapytał: gdzie mieszka Wojciech Piętka, to by od
u pokazała mieszkanie" 1. Przezwiska takie, zrazu osobiste (jak widzimy
na przykładzie zaścianka Dobrzyńskich), mają tendencję do ustalania się
1K. Bartoszewicz, s. 67.
53
u iu,iaia iaL,CII)
na wsi lub w okolicy. Tak np. na wsi Przyłuski w ziemi rawskiej (dzielącej
się znów na kilka części z wtórnymi nazwami miejscowymi, jak powszechnie
w okolicach drobnoszlacheckich na Mazowszu) siedzą rozliczni Przyłuscy
rozmaitych herbów i jeszcze rozmaitszych przydomków (zdaje się jeszcze
tylko osobistych). Przyłuski herbu własnego Jan i Wojciech z przydomkiern
Baldo, Wojciech z przydomkiem Otrząs w roku 1564 opłacają pobór ze
wsi Przyłuski-Toski; Przyłuscy herbu Biała, a to Marcin syn Jana
i Wojciech Ciubalowie, Jachimek z przydomkiem Śmioszek, Piotr
z przydomkiem Karaś, Wawrzyniec z przydomkiem Czubek opłacają
pobór ze wsi Przyłuski-Stara Wieś; Przyłuscy herbu Lubicz, Maciej
i Bartłomiej Chudkowie, Leonard Prąchnicz, Walenty Tosko, Stanisław
Sulislaw, opłacają tenże pobór ze wsi Przyłuski-Toski, Przyłuski Wielkie,
Przyłuski Wrześniany. W tejże ziemi rawskiej opłacają ze wsi Uciąch liczni
Uciąscy herbu Prus, a to Marek z przydomkiem Filipowicz alias Chwalibóg,
Jakub, Albert i Jan Krawcowiczowie, Albert i Andrzej Krzechowicze, Jan
i Piotr Kosmaczowie, Maciej Czystek, Mikołaj Cacewicz, Jan Gonigda
i Piotr Kosmaczl; widzimy, że tu zaczyna się już dziedziczenie przezwiska,
które występuje w formie patronimicznej i zaczyna być wspólne kilku
osobom, najwidoczniej braciom.
Tak wyglądały stosunki trzysta kilkadziesiąt lat temu; zupełnie
analogicznie przedstawiają się one dzisiaj. A więc np. wśród drobnej
szlachty w pow. przasnyskim całe "krze" mają te same nazwiska; dodaje
się więc przydomki, przechodzące dziedzicznie. Tak powstaje różnicowanie
nazwiska: Pszczólkowski-Bladziak, Pszczólkowski-Wnuk, Pszczólkow-
ski-Cudak, Pszczólkowski-Zima, Pszczólkowski-Żyra, Pszczólkowski-
-Trąbka; Miloszewski-Wilk, Miloszewski-Mróz itd.2 Podobnież w pow.
płońskim i płockim. W takiej np. Karwowie mieszkają sami Karwowscy,
którzy noszą dla odróżnienia przydomki jak Cader, Świgty, Klekot;
w Goszczynie siedzą Goszczyriscy, dzielący się na Goszczyńskich-
1 W. Wittyg, sv.
z "Wisła", t.11, s. 758.
54
miają Borzyszkowscy, w Brzeźnie Brzezińscy, w Lipienicach Lipińscy,
w Prądzonnie Prądzyńscy itd., ale nazwiska te określają ich tylko na
aYnątrz, gdyż w obrębie wsi, skoro wszyscy są jednego nazwiska, muszą
być oznaczeni przezwiskami, które zmieniają się w dziedziczne przydomki.
A więc:
Borzyszkowscy mają przydomki: Chadyn, Chamir, Gawrysz, Kujach,
Panic, Szada, Witk, Wyszk;
Czapiewscy Gron, Janta, Paszk, Pruszek, Ranoch, Reinhoff, Samek,
Wnuk, Wstosz, Wzłos, Zamek, Złop, Złosz, Żuroch;
PoóJoccy: Bach, Delk, Kałdrow, Kołdras, Mach, Witk itd.
Przydomków tych jest ogromnie dużo; tworzą się one tak, jak normalnie
pówstają nazwiska przezwiskowe (np. Baranek, Gęsk, Kokoszka, Rak
...,
Sieazka, Kiełbasa, Boczeń..., Blekot, Depka, Gruchała, Kłopotek...,
Brank, Grzela, Klimek...)z Dużo tej drobnej szlachty (zwłaszcza z pow.
lęborskiego i bytowskiego) podległo germanizacji, a wówczas przydomek
stawał się pierwszym członem nazwiska, a o drugim, przymiotnikowym,
chgtnie zapominano; w ten sposób Jork-Gostkowski, szlachcic cząstkowy
z Gostkowa, zwany dziedzicznym przydomkiem Jork, został hrabią
pruskim Yorck i wywiódł sobie angielskie parantele.
W ten sposób objaśnić też należy przydomki licznych rodzin szlacheckich
liteWskich i ruskich; gęsto rozrodzone musiały brać przezwiska, które
następnie wchodziły do nazwiska jako przydomki. Tak więc litewski ród
owski Gedroiciów bierze przydomki: Bortko (Bortkowicz), Dowmont,
gul, Jagajło, Juraha (Jurażyc), Juszko (Juszkowicz), Kozłowicz, Macko
(Mackowicz), Micko (Mickowicz), Paszko (Paszkowicz), Pukieść (Pukele-
wicz), Stanko (Stankowicz), Szerejko (Szerejkowicz), Wojn, Zdan
(Zdanowicz)3. Na Rusi Czerwonej podobne obserwujemy zjawisko, bo
1, Wisła", t. XVII, s. 671.
z Osobną pracę poświęcił przydomkom kaszubskiej szłachty W. K ę t r z y ń s k i :
Zydomki szlachty pomorskiej; zob. też K. K o ś c i ń s k i, s. 8, a także Mitteilungen des
Perein f"u, kchubische Tiolkskunde.
'J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.
55
u iu,iaia iaL,CI1]
na wsi lub w okolicy. Tak np. na wsi Przyłuski w ziemi rawskiej (dzielącej
się znów na kilka części z wtórnymi nazwami miejscowymi, jak powszechnie
w okolicach drobnoszlacheckich na Mazowszu) siedzą rozliczni Przyłuscy
rozmaitych herbów i jeszcze rozmaitszych przydomków (zdaje się jeszcze
tylko osobistych). Przyłuski herbu własnego Jan i Wojciech z przydomkiern
Baldo, Wojciech z przydomkiem Otrząs w roku 1564 opłacają pobór ze
wsi Przyłuski-Toski; Przyłuscy herbu Biała, a to Marcin syn Jana
i Wojciech Ciubalowie, Jachimek z przydomkiem Śmioszek, Piotr
z przydomkiem Karaś, Wawrzyniec z przydomkiem Czubek opłacają
pobór ze wsi Przyłuski-Stara Wieś; Przyłuscy herbu Lubicz, Maciej
i Bartłomiej Chudkowie, Leonard Prąchnicz, Walenty Tosko, Stanisław
Sulislaw, opłacają tenże pobór ze wsi Przyłuski-Toski, Przyłuski Wielkie
Przyłuski Wrześniany. W tejże ziemi rawskiej opłacają ze wsi Uciąch liczni
Uciąscy herbu Prus, a to Marek z przydomkiem Filipowicz alias Chwalibóg,
Jakub, Albert i Jan Krawcowiczowie, Albert i Andrzej Krzechowicze, Jan
i Piotr Kosmaczowie, Maciej Czystek, Mikołaj Cacewicz, Jan Gonigda
i Piotr Kosmaczl; widzimy, że tu zaczyna się już dziedziczenie przezwiska,
które występuje w formie patronimicznej i zaczyna być wspólne kilku
osobom, najwidoczniej braciom.
Tak wyglądały stosunki trzysta kilkadziesiąt lat temu; zupełnie
analogicznie przedstawiają sig one dzisiaj. A więc np. wśród drobnej
szlachty w pow. przasnyskim całe "krze" mają te same nazwiska; dodaje
się więc przydomki, przechodzące dziedzicznie. Tak powstaje różnicowanie
nazwiska: Pszczólkowski-Bladziak, Pszczólkowski-Wnuk, Pszczólkow-
ski-Cudak, Pszczólkowski-Zima, Pszczólkowski-Żyra, Pszczólkowski-
-Trąbka; Miloszewski-Wilk, Miloszewski-Mróz itd.2 Podobnież w pow.
płońskim i płockim. W takiej np. Karwowie mieszkają sami Karwowscy,
którzy noszą dla odróżnienia przydomki jak Cader, Świgty, Klekot;
w Goszczynie siedzą Goszczyriscy, dzielący się na Goszczyńskich-
1 W. Wittyg, sv.
2 "Wisła", t. II, s. 758.
54
miZkają Borzyszkowscy, w Brzeźnie Brzezińscy, w Lipienicach Lipińscy,
w Prądzonnie Prądzyńscy itd., ale nazwiska te określają ich tylko na
trz, gdyż w obrębie wsi, skoro wszyscy są jednego nazwiska, muszą
być oznaczeni przezwiskami, które zmieniają się w dziedziczne przydomki.
A twięc:
Borzyszkowscy mają przydomki: Chadyn, Chamir, Gawrysz, Kujach,
Pnic, Szada, Witk, Wyszk;
Cżapiewscy Gron, Janta, Paszk, Pruszek, Ranoch, Reinhoff, Samek,
Wnuk, Wstosz, Wzłos, Zamek, Złop, Złosz, Żuroch;
PoóJoccy: Bach, Delk, Kałdrow, Kołdras, Mach, Witk itd.
Przydomków tych jest ogromnie dużo; tworzą się one tak, jak normalnie
porstają nazwiska przezwiskowe (np. Baranek, Gęsk, Kokoszka, Rak
...,
Siaazka, Kiełbasa, Boczeń..., Blekot, Depka, Gruchała, Kłopotek...,
Brank, Grzela, Klimek...)z Dużo tej drobnej szlachty (zwłaszcza z pow.
lęborskiego i bytowskiego) podległo germanizacji, a wówczas przydomek
stawał się pierwszym członem nazwiska, a o drugim, przymiotnikowym,
chętnie zapominano; w ten sposób Jork-Gostkowski, szlachcic cząstkowy
z Gostkowa, zwany dziedzicznym przydomkiem Jork, został hrabią
pruskim Yorck i wywiódł sobie angielskie parantele.
lV ten sposób objaśnić też należy przydomki licznych rodzin szlacheckich
litWskich i ruskich; gęsto rozrodzone musiały brać przezwiska, które
nAstgpnie wchodziły do nazwiska jako przydomki. Tak więc litewski ród
owski Gedroiciów bierze przydomki: Bortko (Bortkowicz), Dowmont,
gul, Jagajło, Juraha (Jurażyc), Juszko (Juszkowicz), Kozłowicz, Macko
(Mackowicz), Micko (Mickowicz), Paszko (Paszkowicz), Pukieść (Pukele-
wicz), Stanko (Stankowicz), Szerejko (Szerejkowicz), Wojn, Zdan
(Zdanowicz)3. Na Rusi Czerwonej podobne obserwujemy zjawisko, bo
1, Wisła", t. XVII, s. 671.
Osobną pracę poświęcił przydomkom kaszubskiej szlachty W. K ę t r z y ń s k i :
Zydomki szlachty pomorskiej; zob. też K. K o ś c i ń s k i, s. 8, a także Mitteilungen des
Perein f"u, kchubische Tiolkskunde.
3J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.
55
I atarynowicz, I atarowtęt, w anczowtcz. acniopiaza. sziacni.a oraza cupsxie
nazwiska, które nie wyparły pierwotnych tylko dlatego, że te były
uwiecznione pisemnie w dyplomach, których pilnowano jako jedynego
tytułu do chwały.
Podobne zjawiska obserwować możemy także w odniesieniu do nazwisk
włościańskich; i tutaj wtórne tworzenie się nazwisk jest rzeczą powszechną
i musi wystąpić tam, gdzie mieszka szereg rodzin tego samego nazwiska.
Jeżeli zaś nie dochodzi tu do ustalenia się dziedzicznego przydomka jako
części nazwiska "pisanego", to dzieje się to dlatego, że do nazwisk
chłopskich nie przywiązywało się nigdy wagi; z chwilą, gdy przezwisko
stało się dziedzicznym i zastąpiło w użyciu codziennym nazwisko, to po
prostu dawne nazwisko zginęło, skoro z nim nie łączyły się żadne
przywileje ani też tradycja rodzinna. Jeżeli zaś z metryk okazywało się, że
ktoś, oznaczany powszechnie jakimś przezwiskiem, nosi w aktach inne
nazwisko, to bynajmniej nie starał się o ich uzgodnienie, tylko stwierdzał
różnicę w oznaczeniu "jak się woła" i "jak się pisze". Ustalenie nazwiska
urzędowego jest oczywiście rzeczą względnie niedawną; dawniej każ-
dorazowo używane przezwisko było zarazem nazwiskiem, wpisywanym
w akty, a że ono ulegało z czasem zmianie, że syn mógł się nazywać inaczej
niż ojciec, o to nikt się nie troszczył, bo i po co, skoro i tak wiedziano,
o kogo chodzi, a glebae adscripti2 nie wychylali się poza granice wsi.
Nazwiska podlegały więc ciągłym zmianom; zestawienie nazwisk dzisiejszych
z dawnymi spisami pozwala nam zdać sobie sprawę z rozmiarów tych
zmian. W Prandocinie, w pow. miechowskim, występujący w roku 1763
Offertowie nazywają się dziś Mazurkami, z Fijołów powstali Cichopkowie,
z Lechów - Markowie, z Gąsiorków - Królowie3. W Lelowicach
również w miechowskim, z nazwisk spisanych z początkiem XIX w.
pozostała dziś zaledwie jedna trzecia4; podobnież w pow. kępińskim
1 Tamże, sv.
2 przypisani do ziemi - red.
3 "Wisła", t. XVI, s. 72.
4 "Wisła", t. XX, s. 62.
56
u(, llLlCllLll.L11. lluLwluru u uc.J vviv .
;ż ogólnym stopniem kultury i "upiśmiennieniem" życia (jeśli nowotworu
go użyć można); w XVII w. chyba już zasadniczo będą one ustalone
i`podlegać będą jedynie zmianom w kierunku upiększenia, usunięcia
azwisk ujemnych itd. Im mniejsze miasteczko, tym oczywiście stosunki
bardziej do wiejskich podobne.
Jak dalece w stosunkowo nie tak odległych jeszcze czasach nazwisko
óiyło rzeczą obojętną, stwierdzają fakty braku nazwisk; byli jeszcze
vtr XVIII w. ludzie bez nazwisk, co dziś jest przecież rzeczą nie do
pbmyślenia. Po prostu nie było potrzeby ich oznaczania; wystarczało imię
albo też określenie funkcji, którą dany człowiek spełniał. Wiadomo, że
Żydzi nie mieli nazwisk w ścisłym tego słowa znaczeniu i dopiero pod
naciskiem zaborczych władz administracyjnychje przyjęli, o czym później;
tiznaczano ich imieniem, pochodzeniem, przezwiskiem osobistym. Jeżeli
Ie tak ruchliwi, zajmujący się handlem, piśmienni, nie mieli do końca
XVIII w. ustalonych nazwisk, to cóż dopiero w stosunkach wiejskich?
iVietrudno tu napotkać w spisach na takie określenia, jak: Janek wolny,
rVojciech zagrodnik, drugi Frączek, Jakub woźnica3, bo wystarczały one
najzupełniej, tak jak i nam dziś wystarczają zupełnie imiona służby
domowej. Przypomnieć można też, że np. nowochrzczeńcy w XVII w. nie
otrzymują nazwiska4; idą w świat z imieniem chrzestnym, do którego
następnie, zależnie od okoliczności, przyłącza się przezwisko zwyczajowe.
Przypatrując się procesom tworzenia tzw. przezwisk na wsi, stwierdzamy,
że są to zjawiska odwieczne, powtarzające się od niepamiętnych lat w tych
samych formach. Pojęcie nazwiska jako wyrazu, który sam przez się nie
ma treści, który nie ma znaczenia, jedynie konwencjonalnie służy do
1 MAAE, t. VIII, s. 138.
= WAK, t. X, s. 212-213.
3 MAAE, t. VIII, s. 138. M. M a t u s z e w i c z w Pamigtnikach, t. II, s. 124, pisze
o którymś z włościan: "imię (mu - przyp. aut.) było Maciej, ale przezwiska nie wie i nigdy
nie słyszał. Ten shxżył... przed konfederacją jeszcze za żołnierza... nazywali go czasem
piechurem".
MH, t. V, s. 101-102, chrzty neofitów.
S7
językowa, prawie zupełnie zamarła wśród ludzi posługujących się jgzykiem
książkowym, jest na wsi jeszcze na tyle żywa, że stwarza wciąż nowe
określenial. Określenie jest żywe przez pewien czas, ma swe znaczenie, swą
wartość, może przejść na następne pokolenie; z chwilą jednak, gdy nie
rozumie sięjużjego treści, bardzo łatwo powstaje nowe, które w niedługim
czasie usuwa poprzednie. Tak było w średniowieczu, tak jest i dzisiaj;
jeżeli jednak dzisiaj odróżniamy nazwisko i przezwisko, jeżeli mamy do
czynienia z podwójnym oznaczeniem człowieka czy rodziny, to jedynie
dlatego, że w związku z coraz to dalej idącą ewidencją administracyjną
ludności, z uporządkowaniem ksiąg metrykalnych i wprowadzeniem ksiąg
dla celów podatkowych i wojskowych, przezwisko, które w danej chwili
kogoś oznaczało, zostało wpisane w akta jako nazwisko, przez co
uzyskało walor prawny, nie mogło więc zostać po prostu zapomniane, jak
tyle dawnych przezwisk. Ponieważ jednak wpisanie nazwiska urzędowego
nie zapobiegało tworzeniu się nowych określeń osobowych, które mogły
z czasem stawać się dziedzicznymi, przeto doszło z czasem do charakterys-
tycznego rozróżniania nazw, które się "pisze" i które się "woła", czyli po
prostu urzędowego i zwyczajowego nazwiska, czy też, jak kto woli,
nazwiska i przezwiska.
Oto parę przykładów.
Nad Rabą niektóre rodziny mają oprócz nazwisk tzw. przezwiska. Są
przezwiska, które się tak utarły i przyczepiły do rodzin, że przechodzą
z pokolenia na pokolenie i są prawie jedynym drogowskazem do ich
rozpoznania. Nazwisko rodowe jest wtedy szerszemu ogółowi prawie nie
znane; dzieje się to zwłaszcza wtedy, gdy szereg rodzin nosi jedno
nazwisko, a przezwiska nie mają charakteru ujemnego, lecz są utworzone
z imion własnych lub cech indywidualnych. Wtedy to przezwisko takie
1 Znamienną jest rzeczą, że w osadach i miastach tworzenie się przezwisk jest rzeczą
nierównie rzadszą. W okolicach Sławkowa wśród ludności rolniczej każdy ma przezwisko,
u ludności górniczej natomiast należą one do wyjątków; jeżeli się trafiają, to u górników
zamieszkałych po wsiach rolniczych, prawie zaś nigdy w koloniach. WAK, t. X, s. 212.
58
onanu; pizczwsxa e s uzleuziczne i w zupetnosct zaszępuą nazwisKo.
podobnież w puszczy sandomierskiej; trudno się np. dowiedzieć o Jana
$tępienia (jako takiego zapisanego w aktach), ale Jana Gawrona, którego
dek niegdyś łapał i jadł gawrony, znaleźć nietrudno4.
Powstawanie takich przezwisk jest wskazane przede wszystkim tam,
gdzie zachodzi potrzeba odróżnienia szeregu osób czy rodzin noszących to
eamo nazwisko. Tak np. we wsi Targowiska nad Rabą rozmaici
Włodarczykowie znani są jako: Barchała, Bujak, Bury kabat, Ciopa,
Cyran, Hudziadzia, Iwon, Japtykarz, Kubanek, Mekuba, Odelga,
Powiedzieć, Sobcyk, Symbestyrek, Usar; na różnych Świętków wołają:
Cepak, Gggac, Jadamek, Łukuś, Pietrusiak, Przepiórka, Skrzypek, Zwonnik
itd.; wszystkie te określenia są jeszcze żywe i każdy wie, co oznaczają5.
namienne jest przy tym to, że czasem nazwisko urzędowe zupełnie
Zestaje być używane w stosunku do ludzi, którzy się tak "piszą",
natomiast może być przezwiskiem innych; tak np. urzędowych Świętków
nikt nie woła inaczej, jak tylko wyżej przytoczonymi przezwiskami,
natomiast urzędowi Bielcowie znani są w okolicyjedyniejako Świętkowie6.
W puszczy sandomierskiej przezwiska służą również do bliższego oznaczenia
b o tych samych nazwiskach; w Grybowie np. była rozrodzona rodzina
Ilulów, tak że trzeba było odróżnić aż trzech Janów tego nazwiska; był
1J. $wigtek, t. II, s. 129.
2J. Zborowski, s. 221.
' Wisła", t. IV, s. 136.
"
Wisła", t. IX, s. 542.
' "
J. $ w i ę t e k, t. II, s.130 i nn. Przytaczamy dla przykładu maczenia: Barchała, bo jeden
Z przodków miał "psie włosy"; Bury kabat - bo tak przez pewien czas chadzał; Ciopa - od
refrenu ulubionej piosenki; Cyran - od ojca Cyryla; Hudziadzia - od okrzyku przy
n%uzyce; Iwon - od imienia, dla odróżnienia od drugiego Jana; Japtykarz - dła skąpstwa;
Kubanek - od imenia Jakub i "kubanów", którymi miał się wykręcać od odpowiedzialności;
Mekuba - od imienia Kuba z używanym przezeń często narzekaniem "me"; Odelga - od
apowiadania słoty; Powiedzieć - od często używanego bezsensownie słowa; Sobcyk - od
tnego imienia dziadka; Symbestyrek - od ojca Sylwestra; Usar - nieznośnyjak huzar itd.
6 Tamże, s. 141.
59
i irnc, .icui, uuLlJóvwtc w 11u6111tilLl1 llVSLi I7lCWlSKl: rVCinwLllun,
Mądri pun, Aczk, Miszk, Papów, Jusk, Pałulk, hlop Jan, Ada; inni
Budziszowie nie mają przezwisk3.
W ten sposób wyodrębniają się rodziny; proces działkowania rodów,
który wśród szlachty dokonał się w ciągu XV i XVI w., widzimy tu czasem
', bardzo wyraźnie. Kowalowie np., którzy oddzielili się od Wojasów i wzięli
nazwisko od przodka, kowala w Kłaju, Dziekanowie, którzy są gałęzią
Słodkich, noszą od czterech pokoleń to przezwisko, przechodzą ten sam
proces; można by o nich stylem Paprockiego napisać "dom Kowalów
' w ziemi nadrabskiej... którzy są właśni Wojasowie". Imiona własne służą
tu dość często do oznaczania nowo powstających gałęzi rodu; w ógóle
imiona bardzo często są początkiem nazwisk, chętniej widziane, jako
, niewinne, od uszczypliwych często, a nawet i wulgarnych przezwisk.
Przykładem typowym może być tu wieś Matujzy w Wileńszczyźnie:
Matujzowie zakładają wieś Bociulańce, która następnie od nich bierze
nazwę, gdyż zamieszkują ją same Matujzy; chcąc odróżnić się, biorą
przezwiska odimienne, są więc Józule, od ojca i dziada Józefa, Bałtrule od
i, Bartłomieja, Alberty od Jana Alberta4.
Nie będziemy się tu bliżej zajmowali analizą przezwisk, gdyż tworzą się
one tak, jak nazwiska odimienne i przezwiskowe, które próbowaliśmy
; powyżej usystematyzować5; uznanie jakiejś nazwy osobowej za nazwisko
1 "Wisła", t. IX, s. 542.
z Nadmorski, s. 30.
3 B. N a m y s ł o w s k i : Merki rybakówpomorskich, Kraków 1925, RH, t. VII, s.117,118.
4 W. S t a n i e w i c z, s. 12, 64. Wyborną analogię stanowi tu działkowanie się rodzin
szlacheckich w XVI w., np. w ziemi łukowskiej (A. P a w i ń s k i : Malopolska, t. III, s. 391 ),
gdzie siedzą obok siebie Abramowięta, Mikołajowięta, Rafałowięta; ślady tych procesów
widzimy dziś w licznych nazwach miejscowych tego typu.
5 Oto miejsca, gdzie maleźć można zbiory przezwisk: "Wisła", t. III, s. 559 - Mazowsze
pruskie, t. IV, s.136 i nn. - Olkuskie, t. IX, s. 542 i nn. - K. M a t y a s, pow. tarnobrzeski,
niski i brzeski, t. XVII, s. 510 - pow. lubelski, s. 729 - pow. puławski, t. XVIII, s. 11
- pow. jędrzejewski; "Lud", t. I, s.162 - pow. hrubieszowski, t. XIV, s.160 i nn. - pow.
myślenicki, t. XVI, s. 92 - Poronin; WAK, t. X, s. 212 i nn. - pow. olkuski, t. XIV, s. 35
- pow. ropczycki, s. 159 i nn. - pow. tarnobrzeski i niski; MAAE, t. I, s. 230 - pow.
, nr uru) u
Ąr,użyciu, a dalej nie dające się odmieniać, najczęściej ulubione wyrazy lub
roty człowieka, którego się następnie przez nie oznacza, jak: Boże
miłosierny, Cukru-cukru4, Drugi raz5, Tutoj-tamoj6, Nyzia karasia' itd.
otykamy co prawda jako ustalone już nazwiska tak zabawne twory, jak
?midaj czy Tenderende, ale na ogół są to wypadki rzadkie. Tak samo
i przezwiska zbyt wulgarne nie mogą stać się popularnymi, bo przecież
nrepodobna ich zawsze i przy wszystkich powtarzać, zresztą i sami
zeinteresowani zajmują w tej sprawie zdecydowane stanowisko.
: Ólcreślenia topograficzne. Nazwisk nie tworzy się również z określeń
tpografcznych, które jednak w niektórych okolicach są dość istotne.
W Brzezinach w pow. ropczyckim mamy więc takie nazwy, jak Panocha
zza dworu, Kuba z przydola, Kuba z lemierzysk, Ggsior z końca (granicy
wsi), Pacocha z wysy górys; do nazwiska lub imienia dołącza się niejako
bliższy adres. W Przebieczanach w pow. wielickim odróżnia się w ten
sposób rodziny noszące to samo nazwisko9; tak więc Jasiek od gościńca
nazywa się właściwie Kot, ale ponieważ nazwisko to częste, przeto
określenie topograficzne jest ściślejsze. Na Podhalu, gdzie oczywiście
rożrzucenie domostw w obrębie wielkiego obszaru wsi czyni pożądanymi
tego rodzaju bliższe informacje, spotykamy się z nimi dość często; pełne
nazwisko składa się wówczas z trzech części: jak się pisze, jak się woła, jak
tamowski, t. II, s.129 i nn. - bardzo obszernie znad Raby, t. VIII, s.139 - Wielkopolska,
t. IX, s. 157 - Czarny Dunajec; Z. W a s i I e w s k i : Jagodne, Warszawa 1889, s. 250;
R. Zawiliński, s. 441.
1 ,Wisła", t. IV, s. 137, Olkuskie.
2 WAK, t. XIV, s. 35, Ropczyce.
3 "Lud", t. XIV, s. 163, Skawina pod Babią Górą.
` Z. Wasilewski: Jagodne, s. 250.
5 "Wisła", t. III, s. 559, Mazowsze pruskie.
6,Lud", t. XVI, s. 92 i nn., Poronin.
' WAK, t. XIV, s. 35, Ropczyce.
ł s R. Zawiliński, s. 441.
9 MAAE, t. IV, s. 96.
60 61
-r r-
czony jest u wymierających grup słowiańskich na Pomorzu niemieckim
tak np. w pow. shzpskim, w Izbicy, gospodarz Reetz nazywa się podług
gruntu do Les&ka. W Główczycach poszczególne osiedla gospodarskie
noszą nazwy: Szymonke, Stregbur, Pietroszke, Marcynk, Pisanke, Gromisz
; - oczywiście nazwy osobowe dawnych właścicieli; tymi nazwami oznaczają
się poszczególni członkowie rozgałęzionych chłopskich rodów Hrańków
(niem. Gerenke) i Kubiców. Są zatem Martin Kubica Stregbur, Jakub
Kubica Pietroszke, Kubica Gromisz, Kubica Szymonke, Gerenke Marcynk,
Gerenke Pisanke. W Wielkiej Garnie Krastun Jost nazywa się podług
domu Homanic3. Rozgałęziona w Garnie rodzina Beterów nosi od
posiadłości nazwisko Kretojc, Kreżejc, Koczejk, Koleczkojc itp., pełne
j nazwisko wygląda zatem w ten sposób: Jonek Martin (imiona) Janekojc
(od posiadłości) Durer (rodowe). W Cecenowie znane są dwuczłonowe
nazwiska jak Pawlic Soch, Czeszinic Gawor, Szolcyc Topelj, Toplic Rawa4;
I wszędzie tu od dawnego właściciela osiedla formuje się patronimiczne
nazwisko i dołącza do rodowego.
Wyjątkowe to zjawisko spotykamy jeszcze w kilku miejscach; przede
wszystkim w kilku wsiach pow. lubawskiego. Każde gospodarstwo
, ' gburskie ma tu własną nazwę, która jest nazwiskiem dawnego jej właściciela
(jak to okazuje się ze starych metryk). Tak więc w Kazanicach nazywają
się one: Macwałda, Szperka, Sztrąp, Brustman, Klajne, Kasperek...,
w Zielkowie: Starokarczmarz, Wrona..., w Byszwałdzie: Gęstwa, Wróbel,
w Rożentalu: Kopański, Aksalenty..., a więc najoczywiściej nazwiska
ludzi zaczęły oznaczać gospodarstwa, a kolejno dostały się w udziale
nowym właścicielom. Posiadłość zwana Sztrąp przeszła kolejno na Wyżliców,
Pokojskich, Guzowskich, ale niezależnie od tego chodziło się zawsze do
Sztrąpa. Macwałda była w rękach Kasprzyckich, Licznerskich, wreszcie
1J. Zborowski, s. 221.
2 S. W i t k i e w i c z : Na przergczy, Lwów 1906, s. 116.
3A. J. Parczewski,s.220.
"A. Hilferding, s. 55.
62
eschler alias Maizer, Laurentius Barc alias Kykiel, łączą nazwiska
rodowe z odwłasnościowymi. Utrzymuje się tradycja, że obcy osadnicy
przynieśli ten zwyczaj, poza tym w okolicy nie znany2. Podobny zwyczaj
gpotykamy jeszcze w pow. kluczborskim na Śląsku (Gortatów, Brzezinka,
Schoenwald), gdzie rozrodzone rody używają pomiędzy sobą nazwisk
dswnych właścicieli domostw, w których mieszkają; tak np. Lipińscy
a Gotartowie nazywają się Domowskimi, Pietrackimi, Królewskimi,
Dlugosami3. Na Podhalu mamy poświadczony w Czarnym Dunajcu fakt
przywiązania pewnych przezwisk do domostw; nowy właściciel obejmuje
również i przezwisko4.
1 Tomasz Pokoyski z miejscowości Kieyzar, mieszkaniec Kazanicki, Kazimierz z nuejs-
Cowości Szperko o nazwisku Wyżlicz, Piotr z miejscowości Zydel o nazwisku Mądrzejewski
- red.
2 A. M a ń k o w s k i : Imiona i nazwiska rodzinne, s. 272.
3 A. Bahnisch, s. 59.
4 MAAE, t. IX, s. 159.
! NAZWISKA SZLACHTY
NAZWISKA TZW. SZLACHECKIE - NAZWA HERBU JAKO CZĘŚĆ
NAZWISKA - PRZYDOMKI SZLACHECKIE - PISANIE SIĘ Z MAJĄTKU
- TYTUŁY ARYSTOKRATYCZNE
W ogromnym zasobie nazwisk polskich wyróżnić możemy przezwiskowe
(wraz ze sztucznie utworzonymi, późniejszego pochodzenia), odimienne
i odmiejscowe. Jest to jedyny podział rzeczowy. Opinia publiczna dzieli
I jednak nazwiska wedle stanów, wyróżniając nazwiska szlacheckie
mieszczańskie, włościańskie, a także i grup etnicznych, mówiąc np.
o nazwiskach żydowskich. Podział ten oczywiście nie ma wartości naukowej
I! i bez najmniejszego trudu da się przytoczyć znaczną ilość przykładów,
które stwierdzają jego błędność; wśród szlachty spotykamy przecież dość
I; często nazwiska, jak Komar, Żaba, Rojek, które należałoby uznać w myśl
ustalonego wiekami gustu za włościańskie, dalej liczne patronimica,
zwłaszcza na ziemiach kresowych, które znów opinia chce uważać za
wyłącznie mieszczańskie. Wśród włościan nie brak nazwisk przymiot-
nikowych odmiejscowych, gdyż tworzyły się one łatwo od wsi, z której
ktoś pochodził t, podobnie dość nazw odojcowskich, na wzór "mieszczański".
Wśród mieszczan spotykamy wszystkie chyba typy nazwisk, podobnie jak
i u Żydów, gdzie prócz specyficznych nazwisk hebrajskich i żargonowych
(później też niemieckich) spotykamy wszystkie typy nazwisk polskich,
nawet Czartoryskich i Potockich. Podział ten niewątpliwie więc nie ma
wartości rzeczowej; z drugiej jednak strony stwierdzić należy, że stany
1 Brzeziński szlachcic będzie pierwotnie panem na Brzezinach, Brzeziński chłop
- przybyszem z Brzezin.
64
tcheckich przez inne stany i w związku z tym wchodz
toviska w szlachtę:
szlacheckie przezwiska
Używają częstokroć i rzęmieśniczyska;
Dobrze rzęmieśnikowi mieć przezwisko na -wicz,
Nie na -ski, szlachecka to...
e J e ż o w s k i w Zabawach ziemiańskich2; i taką była powszechna
oia wieku i taką dotrwała po dziś dzień; nazwisko z końcówką -ski
uodzi za "szlacheckie", na -wicz za "mieszczańskie". Aczkolwiek
rozróżnienie to było nieścisłe, jednak samo to przekonanie o istnieniu
wisk stanowych wpływało na ustalanie się nazwisk w pewnym typie, na
ich anianę celem dostosowania się do stanu, wreszcie ułatwiało przejście
ludziom o nazwisku "szlacheckim" do szeregu szlachty:
Byle się podpisał na -ski,
To musi być zaraz naski,
Bo zadać się każdy boi
Że chłop: gdy się pięknie stroi.
8ttierdza W a c ł a w P o t o c k i w Wetach parnaskich3, w Wojnie
clsCimskiej piętnując zuchwałość tych, co "weszli smykiem"4:
A któż dziś u nas trzęsie najbardziej sejmikiem?
Co wiedzieć kto? Wziąwszy -ski albo od Bracławia,
Albo się powie z Mazowsz...
Chcesz być szlachcicem, pokaż z ksiąg szlachcica dziada!
Narzeka i Opaliński5:
O, jak wiele w tem impostur.
Zajedzie kto do Litwy, albo stamtąd do nas,
Aż szlachcic, bo się na -ski, na -cki jego
Przezwisko terminuje...
Zwłaszcza w Litwie...
W całym znaczeniu słowa - red.
= BSPP, t. II, s. 232.
3 W. P o t o c k i : Wojna chocimska, s. 417.
Tamże, s.157.
5K. Opaliński, s. 246.
65
Lcr iiuiriviuiii, xLUIy
właśnie zajął się zestawieniem pięknej kolekcji osób, urabiających swe
nazwiska na wzór szlachecki, proponuje jako obronę rodowej szlachty
przed zalewem plebejuszów "konstytucją obwarowawszy określić, jaką
robotą sukien mają zażywać mieszczanie i czapki jakiej i jakiej farby,
i broniej, nie szabel, ale kordów, i to tylko w drodze; zaś przezwiskiem -ski
albo -cki aby im nie wolno było zwać się. Plebei zaś, co służą u szlachty,
aby przezwiskiem -ski i -cki nie zwali się; są inakszefnalia in cognominibus
sub poena capitis temeratis2. A co chcą odstąpić od tego, sub sessione
6 hebdom. infundo turris, toties quoties cognomen tale uti nonpermitteret"3.
W epoce wzrastania separatyzmu szlacheckiego tak wzrosło poczucie
wartości nazwiska, że aż wieczny moralista, O p a 1 i ń s k i, musiał
przestrzegać przed przecenianiem nazwiska szlacheckiego4:
Tytuł szlachecki i to, co się kończy na -ski,
Albo na -cki nie czynią szlachcicem mym zdaniem,
Ale cnota, przystojność...
Zaczęto wyśmiewać się ze szlachty noszącej nazwiska o typie przezwis-
kowym, chociażby dawne i szanowne. Istotnie, nazwisko przymiotnikowe
tak bezwzględnie przeważyło, zwłaszcza w Koronie, że obcy podróżnicy
mogli uważaćje zajedyny typ nazwiska szlacheckiego, jak np. D a 1 a i r a c,
który w swych Anecdotes de Pologne5 pisze, że nazwisko szlacheckie "se
1 W. P o t o c k i : Moralia, t. I, s. 332.
2 końcówki w nazwiskach pod groźbą kary dla zuchwalców - red.
3 pod karą wtrącenia na 6 tygodni do lochu w wieży tyle razy, aż nazwiska tego przestanie
używać - red.
' Zabiera głos w tej sprawie i wymowny S z. S t a r o w o 1 s k i : "Nie po swej woli, nie po
wygolonej ordyńskiej czuprynie, nie po kontusie, ani po herbach, ani po przezwisku na -ski
ma być poznawan prawdziwy szlachcic... ale po cnocie..." A. J e 1 s k i : Zarys obyczajów
szlachty w zestawieniu z ekonomiką i dolą ludu w Polsce i Litwie, Kraków 1897, t. I, s. 228.
5 T. 11, s. 282. W połowie XVI w. stosunki nie były jeszcze tak uproszczone; nuncjusz
Ruggieri, składając relacje o stosunkach polskich w r.1565, pisze o szlachcie, że "niektórzy
mają dawne imiona, inni ponazywali się od dóbr przez siebie posiadanych z dodaną syllabą
-ski '. Relacje nuncjuszów apostolskich, Berlin 1864, t. I, s. 126.
66
alc i.cwianvwyui vyiv uicuys wicc), icl; IllxIlly unC z czasem,
ując miejsca nazwiskom odmiejscowym albo też przybierając końcówkę
checką"; tym bardziej też zwracał się humor szlachty o nazwiskach
"-ćtcheckich" przeciwko tym, którzy mieli nazwiska zwierzęce, roślinne
ir Ponieważ zaś ogromna większość tych nazwisk pochodziła z Litwy,
przto połączono tu dawną niechęć do barbarzyńskich sąsiadów ze
Iczną pomysłowością staropolską, która chętnie przyczepiała się do
sk. Stąd to nieskończone żarty na temat nazwisk, które przy każdej
bności spotykamy2, nawet u autorów tak subtelnych, jak K o c h a-
dł:r s k i ; specjalnym zaś objawem niechęci do nazwisk o typie
iskowym są zestawienia, istotnie sprawiające wcale komiczny efekt,
swe o czasu musia b ć niew cze an źródłem zaba 3.
zwa herbu jako część nazwiska. Z nazwiskiem szlacheckim może
łiyć się nazwa herbu. Powiadamy "może", gdyż wprawdzie każdy
szlcficic ma herb, ale herbem tym stale się tylko "pieczętuje", rzadko
nrwa. Wiedziano, kto jakiego herbu używa i do jakiego rodu należy,
zrfaśzcza w czasach dawniejszych, gdy poczucie przynależności współ-
tódowców, krewniaków herbowych, było jeszcze żywe; zazwyczaj jednak
nZwy herbu nie łączono z nazwiskiem.
ończy się na -ski, w języku polskim oznaczające przymiotnik. W ten sposób powstały
wystkie bez wyjątku nazwiska szlacheckie, tym właśnie odróżniające się od nazwisk
D)>bw, robotników, kupców burżuazji, prawników - red.
= Óto jeden z mniej znanych, bardzo charakterystycznych, W. P o t o c k i e g o : Poczet
hcrbów, s. 254:
Ktoś przyjechał, a właśnie obiad na stół dano.
Jak mam zwać? Jestem Ciołek. Chłopcze, bież po siano.
Dobra (rzekę) pieczenia, nie tylko u stołu,
Nigdym nie widział, żeby ciołek miał jeść wołu.
Więc go poczęstowawszy gorącym póhniskiem,
Panie bracie! zowcie się szlacheckim przezwiskiem,
A wiedziałem, że ociec pisał się inaczy.
Herb szlachectwo, szlachcica niech przezwisko znaczy.
3 Kilka takich zestawień podano na końcu książki, w Dodatku I1.
67
ii wiiiriii, un. rvu ir v!u, vUV, 111110 LllVW llAwVluą
do miejsca będącego punktem zbornym współrodowców: Dolgga (do
Łęga), Doliwa, Rawa, cały zaś szereg pochodzi widocznie od imion
osobowych, jak: Grzymala, Drogoslaw, lub przezwisk; spotykamy tei
pewną ilość nazw będących jak gdyby dewizą rodu: Prawda, Krzywda,
Nowina.
Herbami tymi oznaczano cały ród, nie mogły więc one odnosić się do
jakiejś określonej rodziny, skoro nie tylko ona herb ten nosiła. Gdy zaczęły
ustalać się nazwiska dziedziczne od włości, zdarzało się, że poszczególne
rodziny, nie mając jeszcze nazwiska dziedzicznego, przyjmowały herb swój
jako nazwisko, i to albo w podstawowym jego brzmieniu, albo też tworząc
pochodne patronimiczne lub przymiotnikowe. Tak więc mamy Akszaków
herbu Akszak, ale prócz nich jeszcze dwie rodziny tegoż herbu; podobniei
istnieją i Amadejowie, Baybuzowie, Belinowie, Brzuskowie, Cholewowie,
Dołęgowie, Giejsztorowie, Jacynowie, Korsakowie, Kotwiczowie itd,
odnośnych herbów, którymi prócz nich pieczętuje się szereg rodzin; istnieją
dalej Beczkowiczowie herbu Beczka, Bełtowiczowie herbu Bełty, Dąbrowi-
czowie herbu Dąbrowa, Broniccy herbu Bronic, Cholewiccy i Cholewińscy
herbu Cholewa, Dołęgowscy herbu Dołęga, Jastrzębowscy herbu Jastrzębiec,
Korabiewscy herbu Korab itd. Od nazwy herbu Kur wzięli nazwisko
Kurowie, Kurkowscy, Kurzewscy, Kurowscy, Kurzawscy, Kurzakowscy,
Kurkiewiczowie, Kuroszowie, Kurscyl, od herbu Mikulicz - Mikuliczowie,
Mikulscy, Mikulińscy, Mikołajewscy2. Herby mogły więc dawać początek
nazwiskom, ale z nazwiskiem się nie łączyły, przynajmniej z początku;
wyśmiewano je, gdy zaczęły występować obok nazwiska.
I i
Herbem albo wioskami tytułu dokłada
śmieje się W a c ł a w P o t o c k i z dumy parweniusza3, a w Poczcie
herbów wyraźniej jeszcze pisze4:
1W. Potocki
2 Tamże, s. 497.
3W. Potocki
'W. Potocki
68
Poczet herbów, s. 513.
Moralia, t. I, s. 590.
Poczet herbów, s. 254.
,
'e wyjątkowe. Sporadyczne wypadki musiały się trafać tu i ówdzie,
łaściwie dopiero w drugiej połowie XIX w., niewątpliwiejako reakcja
'wko zalewowi nazwisk przymiotnikowych, tzw. szlacheckich, zjawia
łzwyczaj włączania nazw herbowych w nazwisko; w ten sposób
żaia się Lis Olszewski czy Lubicz Zaleski od całego szeregu herbowych
ierbowych Olszewskich czy Zaleskich; podobnież podkreślają
eckość swą rodziny mające nazwisko typu przezwiskowego, jak
' z Rojek, lub też niemieckie, jak Leliwa Bajer lub Newlin Wagner.
tych włączeń nazw herbowych, które mogą być usprawiedliwione
" konkretnym celem, zaczęto najniepotrzebniej, dla snobizmu (czy
it mody, co zresztą niedalekie) wypisywać herby. Po demokratycznej
, wojen kościuszkowskich i napoleońskich zaczyna się okres
Żonego zainteresowania herbami i nazwiskami i od tego to czasu
ają się mnożyć nazwy herbowe w związku z nazwiskami. Oczywiście
w, sposób nazwa herbów wchodząc do metryk staje się częścią
Wiska; nazwisko proste staje się odtąd złożonyml. Luba Radzimiriski
at już dziś Radzimmskim herbu Lubicz, ale nosi nowe dwuczłonowe
sko, nie różniące się niczym od nazwiska złączonego z przydomkiem
lub też dwuwyrazowego nazwiska powstałego przez adopcję; Lis Olszewski
=óżni się formalnie od Lisa Kuli, choć genetycznie mamy w pierwszym
wdku do czynienia ze starym herbem, w drugim zaś z nazwiskiem
nym oficera legionowego. W Spisie ofcerów cały szereg osób
ułnia nazwisko herbem, co traktuje się jako człon nazwiska i układa
w orządku alfabetycznym.
BQroją drogą, można by powtórzyć za O p a 1 i ń s k i m :
O, jak wiele w tem impostur!
Nie należy sobie wyobrażać, że rodziny używające dziś takiego czy
inncgo herbu istotnie są potomkami pierwszych współherbowców.
Niewątpliwie są i takie, ale przez długie wieki dokonało się tu tyle zmian,
lTakjuż J. Sadowski, s. 124.
69
r .i r o T"
sądzi Wilskiego, który mu zabił sługę, i skazuje go na śmierć; zasądzony prosi
go, "aby pomniał na prawo polskie, że się nie godzi szlachcica za chłopa
tracić. On go pytał, jeśliż też ty szlachcic? Rzekł, że tak jest. Spytał go,
któregoś herbu? Powiedział: nie wiem ci, jak go malują, ale gdy na wsi na
gwałt wołają, tedy go pomieniają: Półkoza! Półkoza! Ligęza będąc sam tego
herbu zaraz mu rzekł: Jużeś wolen, kiedyś tego herbu". Drobna szlachta,
zachowując poczucie swej szlacheckości, zapomina łatwo o herbach; zdarzały
się i wypadki obrazy o przypomnienie im nazwy herbowej, podobnie jak
obrażano się o przezwiska. Ale także i majgtniejsza szlachta nie przywiązywał
ła wagi do herbów, traktując je jako znaki pieczętne; znak się nie podobał,
można go było zmienić na lepszy. Już w XV w. spotykamy w kolneńskim
Pawła Pachuczę ijego braci de armis Thopori sive Gryphi3, w XVI w. Serny
nob. I 581 r. używa herbu Jelita, syn jego równocześnie herbu Radwan';
Mikorscy, którzy używali w XV w. herbu Poraj, zmienili go następnie na
Ostoję i tak już się ustalili5; Bzowscy wywodzący się z Bzowa w pow,
olkuskim dla odróżnienia poszczególnych gałęzi rozrodzonej rodziny
przybierają w końcu XIV w. i w ciągu XV w. różne herby: Kucza, Ostoja,
Pilawa, Przeginia, Turzyma; jeszcze w XVIII w. jedna gałąź Bzowskicb
zaczyna się pieczętować herbem Nowina6.
Najdowolniej postępowano z odmianami herbowymi, które kształtowano
według własnego uznania, odmieniając szczegóły godła herbowego,
uszczerbiając je lub też dodając coś dla odróżnienia. Jeżeli wypadki takie
zdarzały się w Koronie, gdzie wiedziano na ogół, czym jest herb
i współherbowcy, to cóż dopiero na Litwie, gdzie świeżo przyszłe godła
szlachty polskiej mogły mieć jedynie dekoracyjne znaczenie; tutaj już nie
tylko drobniejsza szlachta, ale i wielkie rody dość swobodnie dobierają
' B. P a p r o c k i, pod herbem Półkozic.
2 K. Tymieniecki, s. 189.
3 herbu Topór albo Gryf - red.
4 W. Wittyg, s.11.
5 T. Ż y c h 1 i ń s k i, t. I, Mikorski herbu Ostoja.
6 A. B o n i e c k i, sv. Bzowski.
7O
5ic, uic wyinicii.
jdowolniej dobierali herby plebejusze, przyjmujący szlachectwo
, nej nominacji; chcieli mieć herb, aby móc stwierdzić swe szlachectwo,
e zależało im oczywiście na tym, jaki to herb będzie. O nich to mówi
chamorum, że "nie wiedzą, jako herby idą; takim pieczętuje, jaki
e albo u pieczętarza kupi... Było to, że pytano takiej szlachty
Zsowej, którego herbu jest? On powiedział, że mój herb jest podkowa
i 'zyż, a ojca mego dwa krzyże, dziada mego zaś kotle ucho: tu znać
i tg było..." Najłatwiej jednak było uzyskać szlachectwo wraz z herbem
i Zze obroną przeciwko ewentualnym zarzutom, jeżeli zdołało się
eźć szlachtę tegoż nazwiska, co ów, poszukujący zaszczytów
kich, plebejusz i przekonać ich w ten czy inny sposób o krewieństwie;
;to "dowiedziawszy się o drobnej szlachcie takiego przezwiska, jakie
przybrali, jadą do nich i przepłaci pieniędzmi, a czasem i za beczkę
p:jcupi to, że go przyznają być z domu swego i herbownym" 1. Nie było
t4rrudno; na przekupstwo świadków narzekano w Polsce od dawien
, a w procesie o szlachectwo Marsa w roku I 586 odezwały się głosy,
ś"za kilka groszy może takowych świadków dostać", którzy już
nemu przyznawali szlachectwo z najmu"2. O takim przypadku
ina Liber chamorum: "Branwicki nazwał się Jan, zjawiwszy się
... corrumpował Branwickich łukowskiego powiatu, co go powinnym
li".
;ż:''ra, podszywanie się pod rody szlacheckie było tak powszechne, że
et zupełnie formalnie nobilitowani chętnie przybierali herby rodzin
. : samego czy podobnego nazwiska, aby móc uchodzić za szlachtg
'*f.tbrr chamorum; W ł. S e m k o w i c z : Wywody, s. 218.
W ł. S e m k o w i c z : Wywody, s. VIII; Szczerbic w r. 1604 pisze: "haec nobilitatis
Q,tw irt tantum abusum venit, ut nostris temporibus nilfacilius probatur quam nobilitas.
I Mrtiattur enim nobiles. qui propter unum atque alterum florenum aut siliginis modium
nium hominibus indigenis perhibent" (owo poświadczenie szlachectwa do takiego
o nadużycia, że w naszych czasach nic nie jest łatwiej poświadczyć niż szlachectwo.
anją się bowiem szlachcice, którzy dła jednego czy drugiego tlorena lub miary zboża
dos<
71
z.. ...., ... ,, ,., .
otwierały drogę do znaczenia i godności; gdy się miało szlachectwo,
starano się je uczynić możliwie starym i dostojnym, fngowano związki
z wielkimi rodami, zaszczytne rodowody itd. Najwięcej tych fałszerstw
popełniono chyba w czasach porozbiorowych, gdy rządy zaborcze
przeprowadzały legitymacje szlachectwa i cała szlachta narzekała:
Dziś nam szlachectwa przeczą, każą nam drabować
Papiery i szlachectwa papierem próbować
...Pytać u mnie o patenta,
Kiedym został szlachcicem? Sam Bóg to pamięta!
Legitymował się, kto mógł znaleźć jakieś prawdziwe czy nieprawdziwe
papiery; odpadło przy tym nieco prawdziwej szlachty, która nie mogła
formalnie udowodnić swych tytułów, dużo zaś namnożyło się "dictusów",
jakby się w XVII w. powiedziało. Dość obojętną było przy tym rzeczą, do
jakiego herbu się legitymowano; i tu z pewnością dużo nastało pomieszań
i zmian.
W barwny i zajmujący sposób opowiada mieszczanin podlaski Roch
Sikorski dzieje swego wywodu przed deputacją białoruską około roku
1815. "Chłopcy dorastali, ajuż przeważał system, że szlachectwo otwierało
drogę do przyszłej kariery. ...Jako troskliwy o los dzieci, lubo wiedziałem,
żem szlachcic, ale nie wiedziałem, jak dojść do tego, aby stosowne
wynaleźć dowody". Wiedząc, że ktoś z jego przodków pochodził
z województwa witebskiego, jedzie do wsi, w której mieszka sama drobna
szlachta Sikorscy. Przy pomocy wódki dochodzi do porozumienia
z domniemanymi swymi krewniakami, z których jeden towarzyszy mu do
Pińska: "przez wójta nazajutrz przedstawiony zostałem panu pisarzowi,
a gdym mu szczerze opisał całe moje położenie, zawołał: A pokażno
waszmość paznokcie, czy nie jesteś czasem szewcem lub garbarzem - ale
gdy ujrzał nie spracowane dłonie, dodał: Ach, przecież nie ma tu głównej
przeszkody do dochodzenia szlachectwa, boś nie derogował od godności
szlachcica. Spisał wszelkie wiadomości podane, kazał zaliczyć fundusik na
1 VL, t. IV, s. 573.
72
Vwlllly. JAnvL u lvlvlunlL LCUlAlV J1F 1 uuLV ulLulllnVW, il 1111uLy
archiwista i ten ostatni oświadczył, że rzeczywiście jest w aktach
twa witebska. Niedługo oddalili się pan pisarz z archiwistą, wkrótce
eś ślady się znalazły, a pobyt mój kilkodniowy za pomocą worka
na u Mordki był skuteczny, bo wróciłem z potrzebnemi dokumentami
ó domu, a następnie przy pomocy grosiwa przyznano mi szlachectwo
"t
w deputacji białoruskiej.
. ;V Królestwie Polskim legitymację szlachectwa przeprowadzano na
awie ustawy z roku 1836; legitymował się, kto chciał (a chciało
, a gdy nie mógł przedłożyć prawdziwych dokumentów, starał się
yfikaty. Fałszowano "ciągle, bezczelnie i przeważnie z dobrym
iem"2, zwłaszcza że heroldia Królestwa Polskiego pojmowała swe
.ie w sposób bezdusznie biurokratyczny. Wiele rodzin, nie mogąc
iać trudności formalnych w związku z udowodnieniem prawdziwego
poćhodzenia i właściwego herbu, przeprowadzało dowód fałszywy
genealogii i innego herbu, o ile w herbarzu Niesieckiego, głównej
awie heroldu urzędowej, była rodzina tego nazwiska. Tutaj więc
leży jedno ze źródeł zamieszania, a także i geneza szlacheckości
szeregu rodzin, które, korzystając z istnienia rodzin szlacheckich
nazwiska, odwiecznym zwyczajem parweniuszów, przyznawały się
Smiano się z "legitymowanej" szlachty; wiele rodzin, ufnych w swe
mezaprzeczone, wiekowe szlachectwo, nie poddawało się wymogom
fórinalnym; drobna szlachta rzadko znajdowała możność przeprowadzenia
ywodu. Nastał więc zamęt zupełny; kto miał nazwisko "szlacheckie",
mógł nazywać się szlachcicem i przyznawać się do jakiegokolwiek herbu,
przy czym niejednokrotnie i w metrykę mógł wprowadzić nazwę herbową
i złączyć ją z nazwiskiem. Zwłaszcza obecnie, skoro państwo polskie nie
uznaje tytułów rodowych, i gdy szlachectwo może mieć tylko pewien
1 K. Bartoszewicz, s. 124-128.
2 S t. D z i a d u 1 e w i c z : Jak sig legitymowano ze szlachectwa przed b. heroldią Królestwa
Polskiego, MH, t. VII, s. 33.
73
f.rv uwvSV vL4ul.l llLvL LlLtvLvlllc llaLwlJna lvuvwcv G Ilcl uCm
- prawa historyczne są tu najzupełniej obojętne i jedynie przyzwoitość
towarzyska stoi, dość słabo zresztą, na ich straży.
Przydomki szlacheckie. Podobnież ma się rzecz także i z przydomkami.
Wiemy, jak przydomki powstawały; były one konieczne w pewnych
warunkach dla odróżnienia zbyt rozrodzonej szlachty noszącej to samo
nazwisko - nazwaliśmyje powyżej nazwiskami wtórnymi, które tworzono
wówczas, gdy dla celów identyfkacji nie wystarczały pierwotne. Przydomki
były więc zrazu oznaczeniami szlachty zaściankowej; nie były one bynajmniej
oznaką dawnych rodowodów czy dostojności rodu, o czym zresztą
najlepiej świadczył przezwiskowy, czasami nawet wulgarny ich charakter.
Z czasem jednak, rzecz dziwna, przydomki zaczęły być modne, zaczęto się
nimi podpisywać, łącząc je na stałe z nazwiskiem rodowym, lubować się
w kilkuczłonowym nazwisku. Działo się to najwidoczniej pod wpływem
szeregu rodzin, które zachowały tradycję dawnego określenia, używanego
w rodzinie przed powstaniem odmiejscowego nazwiska, dalej rodzin
obcego pochodzenia, które z dawnym nazwiskiem rodowym łączyły
polskie, wreszcie na wzór licznych rodzin litewskich, które do nazwiska
dołączały imię prawdziwego lub rzekomego protoplasty książęcego.
Zainteresowanie heraldyką, namiętność genealogiczna i poczucie wielkości
rodu stwarza tendencję do wydłużania nazwiska; nazwisko z przydomkiem
uważane jest za dostojniejsze, piękniejsze, podobnie jak kilka imion
chrzestnych lepiej brzmi niżjedno. Skarży się na to W a c ł a w P o t o c k i :
Długo szukam przyczyny, ale mi niesporo,
Dlaczego ludzie imion mają po kilkoro.
Rzekłbym: tamten ma imion siła kwoli pysze,
Że nimi wielkie miejsce papieru zapisze I.
Imion i przezwisk sobie kilkoro przypisze.
Mało nam jedno krzczone i przezwisko z dziada?z
1 W. P o t o c k i : Moralia, t. II, s. 275.
z Tamże, t. I, s. 590.
Dobrzyńskich naśladując, inna szlachta bliska,
Brała również przydomki, zwane "imioniska".
Teraz ich każda prawie używa rodzina,
A rzadki wie, iż mają początek z Dobrzyna.
I były tam potrzebne, kiedy w reszcie kraju,
Głupiem naśladownictwem weszły do zwyczaju.
Zatarła się z czasem różnica pomiędzy dawnym nazwiskiem, dopisywanym
ze obok odmiejscowego, imieniem protoplasty, a przezwiskowym
śleniem drobnego szlachetki - wszystko stało się "przydomkiem".
e stała się z czasem rzeczjeszcze zabawniejsza - pisze B a r t o s z e w i c zl
"rozrzuceni dziś po całych ziemiach polskich potomkowie drobnej
ł_ chty starają się tymi przydomkami imponować; coraz częściej spotykamy
ż nimi w nekrologach, ogłoszeniach ślubnych itd. To, co dowodzi
a hodzenia z nizin szlacheckich, ma w naiwnym mniemaniu świadczyć
starożytności i znaczeniu rodu".
Dzisiaj zwykłą rzeczy koleją przydomki te, o ile są używane, stały się
ią nazwiska kilkuczłonowego, podobniejak herby. Nazwisko, którego
ą stał się herb lub przydomek szlachecki, nie różni się dziś niczym od
dvuczłonowego nazwiska powstałego przez połączenie nazwisk.
[m e się z majtku. Do nazwiska szlacheckiego może należeć jeszcze
łisanie się ze wsi".
il'
Wszędy się szlachta pisze literami trzema:
Imię wprzód, toż przezwisko, na końcu dom, gdzie ma
Gniazdo swe, żeby chłopi od ciemnej się gwiazdy
Nie szczyeili, lecz darmo, szlacheckimi gniazdy.
pisze P o t o c k iz. Pierwotne pisanie się z majątku rodowego było
1 K. Bartoszewicz, s. 9.
2 W. P o t o c k i : Moralia. t. II, s. 538.
uL uvri , Li 4 4 1 LvvL vv v w uYu L11 w 1 vLy Luuvlalln u,
wprowadzać w nazwisko, a nawet zyskiwać naśladowców. Pisze
Mickiewicz (który wyżej cenił tradycję książęcego pochodzenia
v niż przydomek rodzinny Rymwid):
74 75
sposób tu wprowadzić jakiegoś ładu, zwłaszcza że powstawały te określenia w
najrozmaitszym czasie i zmieniały się dość dowolnie; zależnie od tego, czy kto
sięgał do dalszej lub bliższej tradycji, czy też po prostu stwierdzał stan fakty-
czny, mógł się pisać z takiej czy innej włości; oboczności w tej mierze są pow-
szechne. Najczęściej zaś przy przybieraniu nowego nazwiska od własności
ziemskiej kładziono dotychczasowe nazwisko w formie gniazda rodowego.
Jeżeli ktoś, wziąwszy majątek za żoną, przybiera od jej dóbr nazwisko,
to "pisze się" z majątku, od którego dotychczas nosił nazwisko. Tak np.
Maciej Kaliszkowski pojął w początku XVI w. Małgorzatę dziedziczkę na
Załuskowie i przybrał nazwisko Załuskowskiego, pisząc się z Kaliszkowic,
które to nazwisko przeszło na potomków 1. W tym też mniej więcej czasie
Wojciech z Małyszyna Małyski ożeniwszy się z panią na Raczynie dał
początek Raczyńskim z Małyszynaz.
Wszystko to działo się bardzo dowolnie. Jeśli w zakresie nazwisk tyle
dokonało się samowolnych zmian i przesunięć, to cóż dopiero w stosunku
do tych zwyczajowych określeń gniazda rodowego. Znaczna ich ilość była
późnego pochodzenia; szlachcic z własnej nominacji jako majątek gniazdowy
uznawał wieś, z której pochodził lub którą posiadł:
zostawszy tejże wsi dziedzicem
Wraz się niejeden chłop pisze z niej szlachcicem,
Abo, co jeszcze gorsza, gdzie parobkiem robieł,-
Przybrawszy herb, przezwiskiem tej wsi będzie zdobieł3.
Z chwilą, gdy samowola ta zatarła wszelkie różnice pomiędzy odwiecznymi
gniazdami starych rodów i majątkami parweniuszów, zaczęła się reakcja
przeciwko "pisaniu się". Charakterystyczną pod tym względem anegdotę
podaje nam znany zbiór Co nowego z połowy XVII w. "Jest wielu takich,
którzy nie kontentując się imieniem i chrzczonem i przezwiskiem swoim
i herbu swego przypisują sobie tytułów od lada wioski i od lada miejsca,
1 K. Niesiecki, sv.
2J. Dunin-Borkowski:Almanachblękitny,sv.
3 W. P o t o c k i : Moralia, t. II, s. 538.
76
. , vwV lVV , W011lLVJl1 W11 LW'cLA 1lAcLAl1 wIĆxuwxl, nLny
' gdyś historyk i literat; on to "między młodzieżą pracującą umysłowo
mimo pochwał ogólnych a szczerych obudził sarkanie z powodu, że na
e tytułowej (jednej z swoich książek) podpisał się Kajetan z Kwiatkowa
wiatkowski; ten to przydomek z Kwiatkowa rozgniewał cały ogół".
Tytuły arystokratyczne. Wreszcie tytuły rodowe. Teoria równości
lacheckiej nie dopuszczała istnienia rozmaitych kategorii szlachty;
zyscy byli sobie równi, wszyscy tytułowali się braćmi i zawsze "szlachcic
;ń;8 zagrodzie był równy wojewodzie". Rzeczpospolita nie znała więc
ttułów arystokratycznych; przedstawiciele wielkich i możnych rodów
"zasie pobytu za granicą uzyskiwali jednak dość liczne tytuły książąt
brabiów od obcych monarchów. Pierwszym utytułowanym "hrabią
, ,. iętego cesarstwa" miał zostać Leszczyński (1476) za Fryderyka III,
za Maksymiliana książęcy tytuł otrzymał Szydłowiecki i Radziwiłł,
bski Firlej; z czasem tytuły hrabskie przypadły w udziale Górkom,
owskim, Tęczyńskim, Ostrorogom, Rozrażewskim, Latalskim,
ieleckim2 i tak dalej, coraz liczniej. Zaszczyceni tytułem mieli czasami
ttpuły co do przyjęcia godności sprzeciwiającej się polskim pojęciom
kracji szlacheckiej, w poszczególnych wypadkach odmawiali z dumnym
em przyjęcia, ale najczęściej przyjmowali. Poseł na sejm Rzeszy
'lioku 1636 Jerzy Ossoliński pisze w swym Diariuszu3 o promocji swej na
igcia Romani Imperii4 przez cesarza Ferdynanda, "czego lubo
8zlachectwo moje polskie i względem aegualitatis iuris5 z bracią moją
i względem swej własnej preminecyej mniej się zdało potrzebować, nie
'Ytogłem jednak pogardzić samą przynajmniej pamiątką afektu monarchy
w chrześcijaństwie pierwszego". Jednym tytuł zdawał się pamiątką, inni
umyślnie poń wyprawiali się za granicę, aby takim czy innym sposobem
1 K. W ł. W ó j c i c k i : Cmentarz Powązkowski, Warszawa 1858, s. 108.
P. D ą b k o w s k i, t. I, s. 102; Z. Gloger: Encyklopedia staropolska, sv. tytuły, tamże
bkr t
a ura.
3 Dinriusz legacji Jerzego Ossolmskiego, Lwów 1877, s. 29.
Cesarstwa Rzymskiego - red.
równości wobec prawa - red.
77
Drugi osiadł pół Polski, że już i tytułu
Nie masz przedeń w Koronie, więc do protokółu
Cesarskiego - o wstydzie! o hańbo! o brednia!-
Leci, wziąwszy tysiąców, po grabstwo do Wiednia.
Aż comes, albo książęz
Tak się wszyscy tytułów cudzoziemskich dymu
Z hańbą szlachectwa jęli, że żaden do Rzymu
I do Wiednia nie jedzie, żeby lub comesem,
Grabią albo książęciem, albo jakim biesem
Nie powrócieł do Polskiej...3
oburza się P o t o c k i, a równocześnie cały szereg pisarzy zajmuje się tym
zagadnieniem i z okazji każdego podobnego wypadku wysuwa się postulat
równości szlacheckiej. Odbiło się to również w ustawodawstwie.
W akcie unii uznano i dopuszczono dawne tytuły książęce litewsko-ruskie;
były to jedyne rodzime tytuły Rzeczpospolitej, które jednak w niczym nie
miały sprzeciwiać się równości; konstytucja z roku 164I4 stwierdza
wyraźnie w tej mierze "salva per omnia paritate et aequalitate iuris, poenae,
conditionis et praeeminentiarum5 ze stanem szlacheckim, tak że jako
książęta tak i szlachta pro uno statu equestri6 mają być, jako się z sobą
dobrowolnie porównali". Konstytucja z roku 1673 postanawia "cudzoziem-
skich tytułów abrogatio"s,zakazano więc ich używać "subpoenaperpetuae
infamiae"9. Pod koniec istnienia Rzeczypospolitej zasadę tę, przestrzeganą
1 S z. S t a r o w o I s k i : l,ament utrapionej matki, Korony Polskiej, już już konającej, na
syny xyrodne, zlośliwe i niedbające na rodzicielkg swoją, Kraków 1859, s. 4.
z W. P o t o c k i : Wojna chocimska, s. 150.
3 W. P o t o c k i : Poczet herbów, s. 322.
4 VL, t. IV, s. 8.
5 z zastrzeżeniem we wszystkim równości i sprawiedliwości co do praw, kar, warunków
życia i stanowisk - red.
6 jako jeden stan rycerski - red.
' VL, t. V, s. 119.
B zniesienie - red.
9 pod karą wiecznej niesławy - red.
omijamy zresztą kwestię ważności tytułów i ich uprawnień; obchodzi
tu jedynie tytuł jako część składowa faktycznie używanego nazwiska.
, ż pod tym względem dość charakterystycznie przedstawia nam się tu
Arolucja zwyczajów tytułowych. Obszerny materiał nazwiskowy zawarty
aktach elekcyjnych daje nam tu dużo obserwacjil.
Przede wszystkim stwierdzić należy, że nie wszyscy uprawnieni do
noszenia tytułu książęcego faktycznie go używają. Nie kładą go przy
nrzwisku Ogińscy, Puzynowie, Massalscy (z wyjątkiem jednego), Pohxbińscy,
wirscy, Szumscy i Wiazewicze, mający na podstawie unii prawo do
. Niektórzy Radziwiłłowie piszą się książętami, zawsze jednak
Ódatkiem odmiejscowym: na Birżach, na Ołyce itd.; młodsi nie używają
łu; z pięciu Czetwertyńskich dwóch kładzie tytuł, trzech figuruje
,jrdynie nazwiskiem. Pięciu Woronieckich podpisuje się w XVIII w. jako
lmtŻgta.
irabiowie aż do połowy XVIII w., dość liczni, oznaczają raczej
ldztwo wielkiego majątku, zwyczajowo określonego jako hrabstwo,
li tytuł rodowy; nie ma tu jeszcze hrabiów takich a takich, są jedynie
5
bbiowie na tej czy innej posiadłości. Ponieważ Rzeczpospolita tytułów
aiowskich nie dawała i nie uznawała, przeto panowała tu daleko idąca
Volność; nie używa tytułu rzymskiego Ostroróg, natomiast figurują np.
rżgowski comes a Dzierżgów 1632, Joannes comes in Lipie 1669,
dWóch braci Przerębskich hrabiów na Przerębie, Dąbski hrabia na
rańcu I 733. Z bardziej znanych rodzin podpisują się dwaj Leszczyńscy
htbiami na Lesznie, trzeci hrabią na Korcu i Czartoryjsku, Ossolińscy
biami z Tęczyna, Tarnowski hrabią na Podleszanach, Pac hrabią na
nce i Dowspudzie; na elekcji Stanisława Augusta Krasiński hrabia
nt Krasnym, Komorowski hrabia na Liptowie i Orawie itd.2 Wincenty
Potocki dziedzic Niemirowszczyzny (koniec XVIII w.) podpisywał się
1 J. Dunin-Borkowski i M. Dunin-Wąsowicz: Elektorowie, s. VIII.
=W. W. Wielądek,t.I,s.204inn.,orazA. Jabłonowski,s.174-178,podają
Ą'Yl
78 79
szlachetka z Pułazia, Kazimierz Pułaski, demokratycznie usposobiony
Kościuszko, Antoni Malczewski i tylu, tylu innych, aż do dni ostatnich;
przeglądając wykazy gości w rozmaitych uzdrowiskach zagranicznych
nietrudno znaleźć przykłady takich eksportowych arystokratów.
1J. D. Ochocki, t. IV, s. 98.
NAZWISKA MAŁŻONKÓW
s :
I DZIECI
1,
ćł:
AZWISKA ŻONY I DZIECI PO MĘŻU-OJCU - NAZWISKA I PRZE-
ISKA KOGNACYJNE - ŁĄCZENIE NAZWISK (MAŁŻEŃSTWO
Ia ADOPCJA) - DZIECI NIE DZIEDZICZĄCE NAZWISKA RODZICÓW
,3
,'.::Nazwiska żony i dzieci po mężu--ojcu. Od czasów ustalenia się nazwisk,
ona otrzymuje nazwisko męża, dzieci biorą je po ojcu. Ojciec jest głową
ny, dlatego też jego nazwisko jest z natury rzeczy nazwiskiem innych
` ćzłonków. Specjalne warunki dozwalają jednak na powstawanie
rątków od tej zasady, o czym niżej.
: ?Wedle zwyczajów, utartych w sferach inteligencji od długich lat,
zwisko żony tworzy się z nazwiska mężowskiego przez dodanie sufksu
-owa, o ile zaś nazwisko kończy się na -ski, -cki, kładzie się wówczas
ltocówkę żeńską -ska, -cka; nazwiska na -a, czasem także i -y tworzą
fz'my żeńskie na -ina (-yna), a więc Zarembina, Zawiszyna, Chorążyna,
oć też coraz już częściej Brodowa, Zabawowa, Borowa (żona Borowego).
ynowie otrzymują nazwisko ojcowskie bez zmiany, córki niezamężne
tworzą nazwiska na -ska, -cka, w innych wypadkach -ówna; od nazwisk na
a. y powstają panieńskie na -anka: Sapieżanka, Łopacianka, choć też już
coraz rzadziej; od dość dawnych wreszcie czasów zaczynają się ustalać
końcówki -anka przy nazwiskach mających w wygłosie -g-: Ożożanka,
Rozenberżanka, już w połowie XVIII w. Fleminżankal (ze względów
1M. Matuszewicz, t. III, s. 145.
81
;,i; i
r~--===, c uic awsG rnoZe l)y
przyjemne tym, którym panieństwo się już sprzykrzyło. Dlatego też coraz
częściej widzimy używanie nazwisk w formie nie zmienionej, zwłaszcza dla
uniknięcia końcówki -ówna, -anka, a więc panna Chwalibóg, panna
Grunfeld, ale także i przez kobiety zamężne: pani Wołodźko, pani
Bielewicz - i cokolwiek by o tym sądzili gramatycy i obrońcy tradycji
językowych (a sądząjak najgorzej), będą to obowiązujące formy niedługiej
przyszłości. Przypuszczać możemy, że z czasem w urzędowych aktach
zaginą formy panieńskie (co jest ze wszech miar wskazane, zwłaszcza
wobec tego, że stosuje się je tylko do niektórych nazwisk), a może
i wszystkie formy pochodne z wyjątkiem końcówek żeńskich nazwisk na
-ski, -cki. Nie ma potrzeby uznawania tych różnic, na nic one przydać się
nie mogą, powodują jedynie zamęt i nieporozumienia.
Obrońcom tradycji językowych można powiedzieć na pociechę, że te
formy pochodne i tak nie zginą, skoro poczucie tworzywności niektórych
tych sufiksów jest bardzo żywe. Na wsi przecież do dziś dnia tworzy się
formy pochodne najrozmaiciej i najbogaciej; istnieją tu jeszcze osobne
formy dla synów, istnieje bogactwo sufiksów, którejuż warstwy inteligentne
bardzo uszczupliły; wszystko to zaś dzieje się pomimo tego, że ksiądz
zapisuje w metrykę: ojciec Jan Nowak, matka Anna Nowak, córka
Marianna Nowak, i że kobiety wiejskie na zapytanie o nazwisko zazwyczaj
podają je w formie męskiej.
Oto parę przykładów tworzenia nazwisk kobiet i dzieci spod Wieliczki':
Męskie: Żeńskie: Dziewczyny: Parobka
Cebula Cebulina Cebułonka Cebulka
Cieślik Cieślicka Cieślikówna Cieślików
Cichy Cichojka Cichoniówna Cichoj
Cichonionka Cichojcyk
Dembowski Dembowska Dembosconka Demboscok
Dymek Dymkowa Dymkówna Dymecek
Dymków
1MAAE,t.IV,s.95.
82
Żeńskie: Dziewczyny: Parobka:
Wilkowska Wilkowszczanka Wilkowszczak
Wąsowiczowa Wąsowiczówna Wąsowiczak
arce w pow. grójeckim2:
Ostrowska Ostroszczanka Ostroszczak
Jedłowska Jedłoszczanka Jedłoszczyk
m podobne, rozmaite zależnie od okolicy, przy czym rzadko mamy tu
Czynienia z konsekwentnym systemem; w pracach dialektologicznych
żemy bez trudu znaleźć dość przykładów3. Są to zresztą twory
;hodzące raczej gramatyka-morfologa ze względów czysto językowych
żeli historyka nazwisk.
~ Nazwiska i przezwiska kognacyjne. Nazwisko, jak wiemy, dziedziczy się
G"nii męskiej; prawe potomstwo bierze zasadniczo nazwisko po ojcu.
iście w czasach, gdy nazwiska dopiero się ustalały, musiały się
ć częste wypadki przekazywania dzieciom nazwiska matki, zwłaszcza
ojciec wcześnie umarł, gdy "przyżenił się" do majątku i był niejako na
ltgim planie, gdy wreszcie żona górowała nad mężem jako indywidualność.
idzieliśmy powyżej, mówiąc o nazwiskach odimiennych, że Gierczyn,
czyn, Marysiak są nazwiskami tworzonymi od imion kobiecych,
ęściej oczywiście od matki, rzadziej żony, że więc od kobiety także
wyjść nazwa. Dotyczy to nie tylko imion, ale i przezwisk względnie
isk; tworzą się więc przezwiska pochodne od nazwiska linii
ierzyńskiej, jak np. na Podhalu4: Bobek w Czarnym Dunajcu
ł r WAK, t. II, s. 12.
;:
; Wisła", t. IV, s. 2ł3; podobnie w pow. płońskim i płockim - "Wisła", t. XVII, s. 672.
K. N i t s c h : Mowa ludu polskiego, Kraków 1911, zajmuje się tymi formami na s.
66, wskazując specjalnie na Śląsk jako najbardziej ciekawy pod tym wzgłędem.
N i t s c h podaje też dość dużo materiału w monografiach dialektologicmych, np. MPKJ, t.
, s. 263 325 (Prusy Zachodnie), 442 (Prusy Wschodnie); t. IV, s. I87 (Śląsk).
MAAE, t. IX, s. ł57-ł59, Czarny Dunajec; "Lud", t. XXI, s. 222-228, Odrowąż.
83
wYnu Yii.yui iY
przezwisko Bzuwka, bo wszedł do rodziny Bzuwków; Brękus zwany
Klinowskim po matce, Dusa z przezwiskiem Maciąga po babce, Gorb vel
Sikora po żonie z Sikorów, oto typowe przykłady przejmowania nazwisk
w linii żeńskiej, które oczywiście dziś wobec obowiązującego ustawodawstwa
mogą być jedynie przezwiskami. Przykłady te wskazują jednak wyraźnie,
że przed uporządkowaniem administracyjnym sprawy nazwisk mieliśmy
do czynienia także z dość częstymi wypadkami kognacyjnego dziedziczenia
nazwisk 1. Oto znów kilka przykładów z Liber chamorum
Gluzicki nazwał się Samuel Wałaszka, organisty syn z Nowego Miasta Korczyna.
Ten Wałaszek Gluzicką miał za sobą i od matki syn nazwał się.
Jedliński Jadam, syn sołtysowicza Tomaszka, mieszczanina w Oświęcimiu.
Matka jego była Jedlińska rzeczona z Frydrychowic, po której przezwał się.
Reklowski przezwał się Jan z Wielunia, miejski synek, Cygan ojca jego tam
zową, który Cygan Reklowską od Brzeźnice pojął był.
Nawet nie zawsze i formalnego małżeństwa trzeba było! Ciekawy
przykład podaje tu znów Liber sv. Mokrski: "matkajego jest to scortizanka...
od kilkunastu lat w Krakowie publiczną była wszystkim, a Mokrska stąd
się zwała, że mieszkała za inamoratę rok z Mokrskim przedtem, a potem
z pospólstwem. Ta miała bękarta Janka, udając, że z ks. kanonikiem go
miała - ten Jan Mokrskim się zwał".
Czasami przeprowadzano to formalnie; tak np. Zygmunt Stary w roku
1543 nadaje szlachectwo z herbem Ogończyk i "przydomkiem" Walowski
synom mieszczanina Macieja Rybki i żony jego szlachcianki, córki
Jarosława Wałowskiego herbu Ogończykz; najczęściej jednak działo się to
via facti3. Nazwisko teścia było lepsze, bardziej znane, wobec tego
otrzymywałje zięć za córką. S t r yj k o w s k i pisze o łekarzu przybocznym
króla Ałeksandra, dość podejrzanej osobistości: "matacz nijaki, Bałiński,
1 Zob. rozprawkę A. R y b a r s k i e g o : Przezwiska kognacyjne.
2 A. R y b a r s k i : Przezwiska kognacyjne, s. 4-5 (przyp.).
3 drogą faktów dokonanych - red.
'hroślicki nazwał się Jan, chłopski syn, shzżąc u szlachty w sendomirskiej ziemi,
ął Chroślicką, dziedziczkę spłachcia jednego w Chroślicach, i po tej żenie tak
ał się.
alowski co się nazwał, był to Paweł Szewczyk z Proszowic, ojca jego tam
sią zwano... spąchał się był z niejaką Anną Dalowską... po żenie nazywa się
achcicem.
rużyński nazwał się po żenie Wojciech, Filipa komornika syn, co w Bożęcinku
morą mieszkał.
Wiedzkowski nazwał się Stanisław, syn chłopa Gorgonia, miał żonę powinną
' Więckowskich... z czego ten Stanisław zwał się, gdy shxżył u szlachcica.
` Tam, gdzie drobniejsza szlachta łączyła się z włościanami, chłop
mujący szlachciankę otrzymywał jej nazwisko; szłachcic wolarz na
ainie - pisze O c h o c k i, opisując stosunki z końca XVIII w.
, "pozostał w ciemnocie, żeniąc synów z chłopkami, córki oddając za
jmaków, chłopów zbiegłych z Podola, którzy na Ukrainie jak w morzu
ńęłi. Ojcowie dziewek dawali im swoje nazwiska, szeroko porozradzały
familie"2. W sto lat później na Polesiu kijowskim panowały analogiczne
unki. "Chłop wchodzący do rodziny ziemiańskiej wraz z ręką panny
odej przybierał jej nazwisko; nawet zachowywano przy tym pewne
__,l'zędy... choć i wówczas znaleźli się starsi w rodzie, sarkający na takie
dużycia i patrzący z pogardą na nowo kreowanego szłachcica,
prawdziwym>> go nazywając"3.
';wyczaj ten był tak siłny, że nawet w razie małżeństwa z wdową
, ; isko pierwszego męża przechodzić mogło na drugiego. O tym znów
Liber chamorum.
'`Wdowa po Brzeskim w Pińczowie wychodzi "za Sebastiana nijakiego, ale
1
ixzecię tego po domie Brzeskim mianowano".
1 M. S t r ł k o w s k i, t. II, s. 330; sam ów pseudolekarz nazywał się Laskarysem,
YJ
kiem; zwano go też i Setnikiem.
2 J. D. Ochocki, t. I, s. 154.
3 Antoni J., cyt. u A. R y b a r s k i e g o : Przezwiska kognacyjne, s. 5 (przyp.).
84 85
Łczenie nazwisk (małżeństwo i adopcja). Z kolei przychodzi nam
omówić złączone nazwiska skojarzonych rodzin, a więc przypadki
zachowania nazwiska panieńskiego przez żonę przez dołączenie nazwiska
męża albo też przybranie przez mężczyznę do swego nazwiska rodowego
nazwiska żony lub matki; w pierwszym wypadku mamy do czynienia ze
zjawiskiem przejściowym, z nazwiskiem ściśle osobistym, nie dziedzicznym,
w drugim zaś powstaje nowe dziedziczne nazwisko.
Wypadki łączenia nazwiska panieńskiego z mężowskim zdarzają się od
kilkudziesięciu lat coraz to częściej. Kobieta, która jeszcze przed
zamążpójściem uzyskała pewien rozgłos, otrzymała takie czy inne tytuły,
czyli, jak to się popularnie mówi, "miała swe nazwisko", niechętnie
zastępuje je mężowskim, gdyż prowadzi to do całego szeregu nieporozumień
formalnych i zmusza ją niejako do wyrzeczenia się dotychczasowej
działalności; przypomnieć można, że ze względu na trudności identyfikacji
osoby niedopuszczalne jest - i słusznie - łączenie tytułu naukowego,
uzyskanego przed ślubem, z nazwiskiem mężowskim. Tak więc zwłaszcza
wśród kobiet biorących czynny udział w życiu publicznym połączone :
nazwiska są zjawiskiem częstym; tak więc np. Daszyńska-Goliriska,
Marrene-Morzkowska, Dobrzyńska-Rybicka, Tomaszewicz-Dobrska.
Im bardziej rośnie samodzielność kobiet i poczucie, że są one co najmniej
tak samo córkami swych ojców, jak żonami swych mężów, i że ostatecznie są
czymś nie tylko z tytułu posiadania męża, tym częściej spotykamy się z takinv
uzupełnieniami nazwiska. W związku z tym przypomnieć można, że kobiety
często utrzymują nazwisko, do którego już straciły prawo, jako swój
pseudonim, o ile pod nim zaczęły być znane, a więc panieńskie jak
K. Zawistowska, pierwszego męża jak Orzeszkowa lub Solska (w tym
ostatnim zresztą wypadku mamy do czynienia z pseudonimem).
Tego rodzaju łączenie nazwisk jest rzeczą zwyczajową, nie mająeą
znaczenia prawnego, skoro właściwym nazwiskiem jest w rnyśl obowiązu-
jących ustaw mężowskie. Ważniejsze są dla nas te połączenia, które stają
się prawnie uznanym, dziedzicznym nazwiskiem; jest ich dość dużo
i rozmaite są ich rodzaje.
86
dowski von Pfafjenhofen 1. Łączenie to widzimy częściej w ordynacjach,
wstępujący po wymarciu prostej linii dziedzic przybiera nazwisko
ordynackiego; tak więc Maria z Golejewskich Czarkowska przekazuje
ację golejewską Tadeuszowi Czarkowskiemu, który odtąd nosi
sko Czarkowski-Golejewski. Hr. Siemieński poślubił ordynatkę
stowską, Zofię Lewicką, i odtąd pisał się hr. Siemieńskim-Lewickim;
bnież Potulicki, objąwszy w spadku po Skórzewskich majorat na
owie, przyjął nazwisko Potulicki-Skórzewskiz. Zjawiskiem odosob-
ym jest prawo używania tytułu i nazwiska margrabiego na Mirowie
ga Myszkowskiego dla każdorazowego ordynata pińczowskiego
,roku 1729 w ręku Wielopolskich).
olenie na włączenie nazwiska matki wraz z jej tytułem rodowym
czasami formą promocji w hierarchu szlacheckiej. Taką np. drogą
s;lgnacego hr. Gurowskiego, żonatego z infantką hiszpańską donną
tllą, nosił nazwisko ks. Bourbon-Gurowskiego (zm. 1846)3, a oficer
acki K. Osiecimski otrzymał w roku 1908 pozwolenie na przyłączenie
ka matki i zwanie się hrabią Osiecimskim Hutten Czapskim4.
adobny sposób przeprowadzało się również nobilitacje; w ten sposób
r.ł uszlachcony w Prusiech w roku 1841 Huner von Wostrowski5.
dzo często okazją łączenia nazwisk są adopcje; adoptowany może
wać nazwisko własne, może je zmienić na nazwisko adoptującego,
ściej jednak łączy oba nazwiska w jedno, tworząc w ten sposób
6. nazwiska dwuczłonowe nieszlacheckie będą, zdaje się, prawie
znie takiego właśnie pochodzenia. Trudno zdać sobie sprawę
te, zdaje się, były wypadki przyjęcia nazwiska wygasłego rodu bez zaehowania
riego; ustawodawstwo rosyjskie mało bardzo szczegółowe przepisy w tej mierze
z 1 stycznia 1863); zob. J. S a d o w s k i, s. 186.
. Kościński s. 43 i 49.
. H. K n e s c h k e, sv. Gurowski.
'J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.
E. H. Kneschke,sv.
'w'Ustawodawstwo Królestwa Kongresowego dopuszcza jedynie łączenie obu nazwisk
jodno; zob. J. Sadowski, s. 173.
87
celom uzupełnienia nazwiska, przy czym niejednokrotnie dawne nazwtsko
odpada; w rezultacie w bilansie zmian nazwisk adopcje figurują jako
pozycja nie dająca się określić, choć z pewnością wcale pokaźna.
Dzieci nie dziedziczące nazwiska rodziców. Z kolei przechodzimy do
kwestu dziedziczenia nazwisk przez dzieci. Dzieci zrodzone w małżeństwie
noszą normalnie, i to od czasów bardzo dawnych, nazwisko ojca; jedynym
wyjątkiem są tzw. małżeństwa tajne, rozpowszechnione w Polsce zwłaszcza
za czasów Stanisława Augusta. Jak wiadomo, sobór trydencki określił
dokładnie formę zawierania małżeństw; z czasem jednak, ze względów na
specjalne względy dla rodzin dynastycznych i arystokratycznych, upoważnił
papież Benedykt XIV małżeństwa tajne (1741 r.), które stosowano
wówczas, gdy rozmaite względy natury rodowej czy politycznej przemawiały
przeciwko jawnemu ogłoszeniu związku. Małżeństwa takie nie musiały
być w Polsce rzadkością, skoro zajmowało się nimi ustawodawstwo
świeckie; projekt kodyfikacji ks. Bogdanowicza zajął się dokładniej tą
formą małżeństwa, a rezolucja Rady Nieustającej z 22 marca 1782
orzekła, iż żona tajemnie poślubiona nosi nazwisko panieńskie względnie,
o ile była wdową, pierwszego mężal. Nie wiemy, jakie nazwisko nosiły
dzieci; projekt ks. Bogdanowicza przyznaje im nazwisko ojca i jego herb
po śmierci rodziców, ale nie mówi nic o nazwiskach przed tym czasem2.
Syn Stanisława Augusta z tajemnego związku z Elżbietą z Szydłowskich
Grabowską nosił nazwisko Grabowskiego i uchodził za pasierba
królewskiego; w wielu wypadkach zapewne tworzono podobne pod-
stawiania, co w epoce zupełnego rozprężenia moralności w sferach
dworskich i arystokratycznych nie było niczym rażącym. Trudno nam dziś
dociec do tajemnic tych związków, zwłaszcza że cały szereg utytułowanych
rodzin starało się skutecznie o zaciemnienie tego i tak już skomplikowanego
układu. Heraldycy niemieccy przekazują nam wiadomość o Sapieżance
czy Sapieżynie (Furstin Catinka Sapieha auf Freihahn), którą pojąl
1 P. D ą b k o w s k i, t. I, s. 96, 352, 545.
z T. C z a c k i, t. II, s. 4, zaznacza, że dzieci małżeństw morganatycznych biorą nazwisko
po matce lub też nowe z woli rodziców.
Nie po matce, po ojcu, każdy człek się zowie;
Cielęta, że byk nie ma przezwiska, po krowie,
Koniecznieś i ty musiał ojcowskim być synem
Dlaczegóż się tytułem mianujesz matczynem
Miałem ojca, nikt - rzecze - tego mi nie zada,
k'
Jeśli o co, szlachcica. Tak matka powiada.
Tego powiedzieć nie chce i mnie, i nikomu,
, Jak zwano po szlachecku i którego domu.
gromna ilość tych dzieci nieprawych (a musiało ich być dużo, bo
ież przez długie bardzo czasy właściciel wsi nie miał żadnych
pułów co do używania poddanek dla posług ściśle osobistych) wraz
iskami czy przezwiskami włościańskimi pozostała wśród ludu
ięć o nich zupełnie zaginęła; pewna tylko część dzięki wybitnym
ościom czy też protekcji ojca (zwłaszcza jeśli to był duchowny)
ała się na wyższym poziomie i niejednokrotnie wchodziła per nejas3
regi szlacheckie. Pisze o tym czujny obserwator podstępnych najazdów
>~śtan szlachecki, autor Liber chamorum, wskazując, jak to z ochronek,
e znajdowały się dzieci bez rodziców, jednego czy drugiego chłopca
asem ksiądz weźmie albo i świecki, kiedy wie, że jest jego fliusem i od
ógo po kryjomu do szpitala beł dany, a jak podrósł, ma
;1,::E. H. Kneschke,sv.
W. P o t o c k i : Moralia, t. II, s. 604.
bezprawnie - red.
mstwa z tanego małzeństwa.
zieci nieślubne nie mają prawa do nazwiska ojcowskiego; jako
Izone poza małżeństwem nie należą do rodziny. Zwyczaj powszechny
wówczas dziecku nazwisko matki, choć nie jest to rzeczą konieczną;
jednak matka dziecko zachowuje przy sobie, to oczywiście przyznaje
lo niego i daje nazwisko. Na wsi do dziś dnia tworzą się przezwiska
ci nieprawych od nazwiska lub imienia matki i zapewne dość dużo
Nisk od imion kobiecych utworzonych miało niegdyś taki początek.
m, że zwyczaj ten był znany w XVII w., świadczy Potocki2:
88 89
ru"v."sv, n,. V,LlVgsxl, xaszt.eian xraKowski, córkę Kuczkowską,
Koryciński miał syna Małeckiego, Gomoliński - Nowogrodzkiego,
marszałek Wolski Orlemusa, Tęczyński - Piotraszewskiego, Radoszewski
- Moderskiego, Knębowski był synem króla Stefana. Wiemy skądinąd,
że znany pisarz reformacyjny Marcin Kwiatkowski był synem Olbrachta
Lutomirskiego. Czy były to nazwiska macierzyńskie, czy też dowolnie
dobrane, nie wiemy. Niemniej jednak spotykamy i nazwiska ojców; tak
więc starosta kamieniecki Kalinowski, marszałek Kmita, Maciejowski (z
Potoka), Obrębski, Modzelewski, Mierota, Kącki, Polanowski, Sierakow-
ski, Sawicki itd. - nadali naturalnym synom swe nazwiska2. Częste
chyba były także wypadki, że taki syn nieprawego łoża doszedłszy do
jakiej takiej sytuacji majątkowej sam nazwisko ojca przybierał jak ów
w Ksigdze chamów wspomniany Olszowski, syn opata hebdowskiego
Olszowskiego; "bąsiem go wszyscy zwali", ale z czasem zarwawszy
pieniędzy "pan bąś Olszowskim zaczął się zwać i powinnym opacim".
Synowie królewscy szczycili się swym pochodzeniem, jak Janusz z książąt
litewskich, biskup wileński, syn Zygmunta I i Telniczówny, jak Konstanty
de Waza, syn Władysława IV i Jadwigi Łuszkowskiej. Margrabia
pińczowski Gonzaga Myszkowski nadał swemu synowi jeden tylko
człon nazwiska, zwąc go Myszkowskim, a podobne wypadki przyznawania
potomstwu nieprawemu tylko części złożonego nazwiska zdarzały się
aż do ostatnich czasów3. Ciekawsze były okaleczenia samego nazwi-
ska - jako skróty lub przekręcenia. Zebrzydowski nazwał syna swego
ze związku nieślubnego z szlachcianką Idowskim, dając mu połowę
swego nazwiska; "rzekł temu to, iż nie zow się moim tytułem, ale
odjąć Zebrz, a zow się Idowskim", czytamy w Liber chamorum.
Tamże zanotowany jest także Woliński, syn Zwolińskiego.
' Liber chamorum; W ł. S e m k o w i c z : Wywody, s. 218.
z Zwyczaj ten był - zdaje się - dość częsty. S z. M o r a w s k i : Arianie polscy, Lwów
1906 pisze o stosunkach w ariańskiej wsi Wiatrowice w Sądeckiem: "nawet taki pan Kącki
nie bronił dziewce służebnej na swoje irnię zapisać dziecka, cóż dopiero inni?"
3 J. Sadowski, s. 125.
90
Kiedy ojciec miłował, miasto żony, k.
śród nazwisk polskich istotnie trafiają się czasami formy najwidoczniej
_ eczone z przodu (Kowski, Czyński, Czykowski...), które w przeważnej
i wypadków odnieść należy do zmian przypadkowych, ale zapewne
g z nich powstało przez świadome, sztuczne zniekształcenie dla
czenia potomstwa nieprawego 2. Obok okaleczeń mamy i przekręcenia;
=np. wedle Liber chamorum Łasiński był nieprawym synem Łazińskiego.
e czytamy: "Chytomski... nazwali się dwa bracia Krzysztofi Samuel
,i rci pana Chehnskiego, nie śmieli się Chehnskimi zwać i odmienili to
ę". Synem księcia Józefa Poniatowskiego był Ponitecki, który
sem otrzymał od Ludwika Filipa pozwolenie nazywania się księciem
iatowskim 3.
Do pierwszych liter Stanisława Augusta nawiązuje nazwisko Sagatyński;
ilfał je paź królewski, nieciekawa zresztą postać, który miał być synem
iatowskiego4. Wincenty Potocki z Niemirowa córkę swą, którą miał
ąś Francuzką, nazwał od imienia swego Mademoiselle de Saint- liincent5.
nnym znów sposobem legitymowano dzieci, nadając im nazwiska
jgasłych rodzin, tworząc fkcję pochodzenia od nich; wypadków takich
ątpliwie jest dość dużo, oczywiście troskliwie ukrytych. Duklan
h o c k i w ciekawych swych pamiętnikach z końca XVIII w. opowiada
iakimś magnacie, który porywa nowicjuszkę z klasztoru i syna z tego
>Wizku urodzonego umieszcza w Teresianum w Wiedniu pod niemieckim
łskiemjakiejś wygasłej rodziny; dziecko to doszło następnie w wojsku
wysokiej godności6. Jeszcze częstsze są z pewnością wypadki, że matka
r =W. P o t o c k i : Ogródfraszek, t. I, s. 439.
: J. K a r ł o w i c z : O skracaniu sig z przodu polskich nazw miejscowych i ludzi; zob. też
wą dyskusję:, Wisła", t. IV, s. 979, i t. V, s. 231 (skracanie nazwisk dla dzieci
łrawych w Rosji).
E. Żernicki, sv.
A. F c e d r o : Trzy po trzy, s. 183.
J. D. Ochocki, t. IV, s. 101.
6 Tamże, t. I, s. 37.
91
swiacest oarazo powszecnne; zworzy się w ten sposoe Ilxcyne genealogte,
ale ta rzecz już do nas nie należy, skoro mamy tu do czynienia z legalnym
dziedziczeniem nazwiska tego, quem nuptiae demonstrant2.
Nazywano też dzieci nieślubne szlachty dość często od wsi będącej
własnością ojca. Oto szereg przykładów z Liber chamorumł
Boczkowski czasem Boszkowski nazwał się bękart p. Szyprskiego z Szyprna
u Kalisza. Miał p. Szyprski drugą wieś Boczków, od której to bękarta nazwał.
Brudzowski nazwał się bękart p. Borka Józefa z Brudzowej dwie mile od Chęcin.
Lubiecki - syn Wojciecha Gomolińskiego (od wsi Lubcza).
Moderski - syn Radoszewskiego (od wsi Modrza, z której pochodziła kochanka).
Piotraszewski nazwał się bękart pana Jędrzeja Tęczyńskiego, wojewody
krakowskiego, z chłopską dziewką z Piotraszówki od Tęczyna.
Ścierski - syn Jarockiego z Żydówką krzczoną (od wsi Ściernie).
Rygulski - syn Młoszewskiego z dziewką z Rygulic.
Dość częste były wreszcie i nazwiska, które były zrazu lekceważącym
przezwiskiem, a potem, nieraz w formie zmienionej, ostały się jako
nazwisko. Liber chamorum notuje nieraz takie wypadki; tak np. Malecki,
"bękart Korycińskiego, z chłopską dziewką miał go, u niego się schował,
małym zwał, potem Małeckim"; analogicznie powstało zapewne nazwisko
Maleckiej, wspomnianej w pamiętnikach Ochockiego 3 sieroty, wychowanej
w szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie. Podajemy jeszcze kilka
przykładów z Ksiggi chamów. Nadarzycki był nieprawym synem księdza
z Szydłowca, Popek był synem plebana od św. Szczepana w Krakowie,
Pacholskim "nazwał się Jan, bękart pana Gostyńskiego". Bgbnowski był
synem Jędrzeja Chwaliboga; "że pękato rósł, zwano go bębnem, czasem
bęsiu, on podrósłszy Bębnowskim zwał się". Nazwisko Lewicki nadawane
było, wedle tradycji ziem ruskich, nieprawym synom szlachty (choć
oczywiście nie wszyscy Lewiccy pochodzą z lewej ręki; są i wsi Lewice, od
których powstały nazwiska odmiejscowe, a także i potomkowie rodu Lewi
1 przez następne małżeństwo - red.
2 na którego wskazują zaślubiny - red.
3J. D. Ochocki, t. II, s. 84.
ecz prosta, do których odnoszono się niechętnie. Takie nazwiska, jak
jdek, Najdowski, Bąk, Pokrzywnikt, są niewątpliwie pierwotnie
zwiskami podrzutków, ustalonymi następnie jako nazwiska; do nich
może należy i Przybylski, zapewne i Niewiadomski (synody osiemnas-
ieczne polecały wpisywanie w metrykach przodków, że pochodzą od
aców niewiadomych)2. W miarę osłabiania się nieżyczliwego stanowiska
ec dzieci nieślubnych przestano oznaczaćje nawet w nazwiskujako takie.
.westia nazwisk podrzutków do dziś dnia nie jest ujęta w jakieś ścisłe
y; zależnie od okolicy, od tego, w czyich rękach dziecko zostaje itd.,
.ła się nazwisko w ten czy inny sposób. W dawniejszych czasach
óle nazwisk nie dawano; dziecko wzrastało oznaczane tylko imieniem,
ntualnie i przezwiskiem, a jeżeli otrzymywało jakieś wykształcenie
ichodziło do jakiejś sytuacji życiowej, przyjmowało wedle swego
nia jakieś nazwisko, niewątpliwie najchętniej tzw. szlacheckie, co mu
;m ułatwiało karierę życiową. Oburza się na tych "basztardów" Liber
norum: "takich ze szpitala od św. Ducha w Krakowie sieła wyszło,
.e porzucone dzieci chowają i w szkole ćwiczą. Z tych więc jednych
chta, drugich księża do posług biorą, bo na rzemiosło takich ani
mą; trzecich, gdy który cudnie pisze, do kancelaru prokuratorczykowie,
zezwiska sobie, bądź pan jego, jakie chce, finguje. Taki potym, jak się
J. K a r ł o w i c z : Slownik gwar polskich, sv. pokrzywnik. Słowo to oznaczało dziecko
czych związków, Jilium factum in urtica (syna poczętego w pokrzywach - red.), jak
ą stare źródła prawne; zob. W. A b r a h a m : Zawarcie mażeństwa w pierwszym
ie polskim, Lwów 1925, s. 43. Por. też ciekawy ustęp u S. Klonowicza, s. 117:
s Łacinnicy zową pokrzywkami owe
Ojce, co żywią cudze dzieci podmiotowe.
Karmią bękarty od żon zmamieni ojcowie;
Pokrzywnikami Polak takie dziecka zowie.
= J. S a d o w s k i, s. 73, synod płocki w r. 1733. Tradycja, przekazana przez Wielądka,
ł,padzie tatarskim (J. S t e c k i : Wolyń pod wzglgdem statystycznym, historycznym
r'cheologicznym, Lwów 1864, t. I, s. 385), należy najprawdopodobniej do licznych fantazji
pomysłowego heraldyka.
92
J.u
== ==auac uziecxu uwóch imion, z których potem, o ile dziecko
nazwiska nie otrzyma, drugie imię ustala się jako nazwisko; w ten sposób
dziecko ochrzczonejako Stanisław Wojciech sił faktu otrzy j
z ą mu e nazwisko
- -w=,V wcuc wrasnego
uznaniał w szpitalach i przytułkach nazwisko wpisuje urzędnik prowadzący
rejestr, przy czym nazwisko może być gdzieniegdzie ustalane przez
specjalną komisję zakładową3. W nazwiskach tak ustalanych przeważają
zapewne mające jakiś związek z okolicznościami znalezienia dziecka
(dzień, miesiąc, miejsce) - przytoczyć można dość dawny zresztą przykład
nazwania dziecka, podrzuconego w gmachu Towarzystwa Naukowego
w Warszawie, Towarzyskim - albo też z instytucją obejmującą pieczę nad
dzieckiem. Czasami są to twory sztuczne; np. dziecko oddane do
Towarzystwa Opieki nad Młodzieżą (TOM) nazwano Tomczyriskim itp.
Uregulowanie tej sprawy jest bardzo wskazane, z jednej stron aby
zapewnić tym upośledzonym społe y'
cznie nazwisko, które by ich w niczym
nie wyróżniało jako takich, z drugiej zaś strony, aby położyć tamę
dowolności i niejednokrotnie złośliwości urzędników. Znane są przecież
fakty, że proboszcz, pozostający w niezgodzie z właścicielem ziemskim
wszystkie nieprawe dzieci urodzone w parafii zapisywał pod jego
nazwiskiem4. Przy nadawaniu nazwisk należałoby tutaj trzymać się tycb
samych zasad, które ustalono w sprawie zmiany nazwisk5.
1 Tak np. w żłóbku przy wydziale opieki społecznej Magistratu w Łodzi. Zob. w o óle
w sprawie nadawania nazwisk referat pt. Inicjatywa Urzędu Stanu Cywilne o m. Łodzi
w sprawie nadawania imion dzieciom znalezionym. Dziennik zarządu nuasta Łod 1925, maj,
s. 36 i nn.
2 J. S a d o w s k i, s. 118ł tak też we Francji, zob. A. D a u z a t, s. 108-109.
3 J. S a d o w s k i, s. I 18; zob. też wyżej cytowany referat Inicjatywa Urz du Stanu
Cywilnego m. Łodzi.
4J. Sadowski,s.119.
5 Ustawodawstwo w innych krajach dopuszcza również możność rozmaitych sposobów;
zob. K o 11 r a c k s. 78-79; A. v. T u h r : Der allgemeine Teil des Deut. Bur. Rechts I,
Leipzig I 910, s. 442; A. D a u z a t.
ZMIANY
I GRAF'ICZ WMSKI, -WICZ) - ZMIANY O PODŁOŻU JĘZYKO-
- ZMIANA NAZWISK UJEMNYCH - RODO-
WE UPIĘKSZENIA NAZWISK - NAZWISKA PRZYBRANE
JENNE) - pRZYMUS ZMIANY I ZEZWOLENIE NA ZMIANĘ
any sufiksów ( skr; -wicz), Nazwisko na -ski ustala się w polsce ako
excellence "polskie" i "szlacheckie"; staje się tytułem dumy dla ch
rzy je noszą, a celem pożądań dla innych. Istotnie, wielka b ła oc
cyjna tego typu nazwisk, skoro już w XVI w. spotyka y starą
htę, która nie waha się nazwisko swe zaopatrzyć końcówk
ą -ski,
o następnie szerokie masy mieszczaństwa, a potem i włościan
ozdabiają swe nazwiska tą uprzywilejowaną końcówką, skoro wreszcie
ł. d i ko ych iany, przeprowadzone drogą urzędową, dążą (z
y yjątkami) do uzyskania nazwiska "szlacheckiego".
rudno się dziwić, że nazwiska takie przybierają mieszczanie cz
: łanie, bo przecież ich nazwiska ustalają się czasem dopiero w XIX wy
..'isanie nazwiska z piękną końcówką zależało aż do ostatnich czasów
obrej woli pisarza gminnego; ciekawszą rzeczą jest, że owo dążenie do
olitego typu nazwisk u szlachty było tak powszechne, że mimo
ązania do nazwiska, które tak wysoko stawiano w kodeksie honoru
acheckiego, dość częstym zjawiskiem jest "uszlachcanie" nazwisk. Tak
k I 6Skowron herbu Prus, którego poznajemy pod tym nazwiskiem
roku 158 I ( powł księskim woj. krakowskiego), parę lat później,
, pisze się Skowrońskiml. O innym nazwisku ptasim
Wł Witty
g, sv.
95
J Y ""vJ
tworzenia się nazwiska drobnoszlacheckiego; Czajki, Biodry czy Ciecio-
rki osiadają w zaściankach, które od nich biorą nazwy; od tych nazw
miejscowych tworzą się następnie nazwiska przymiotnikowe, np. Czay-
kowscy herbu Jastrzębiec w ziemi zambrowskiej (1444 Albertus Czayka,
1464 Trojanus de Czayki, 1566 Laurentius cum filio t Martino Czaykow-
ski, potem jeszcze de Czayki, ale ustala się forma Czaykowski);
Ciecierscy herbu Ślepowron w ziemi łomżyńskiej (1432 Vitus Cieciorka,
1456 Joannes Cieciorka de Cieciorki ex armis2 Buyny); Biedrzyccy
herbu Rawicz w ziemi wiskiej (1466 Nicolausflius Joannis Biedrzycki,
1471 Jacobus Biodra filius Stephani et Falislaus de Biodry ex armis seu
clenodio3 Rawy scribunt se4, 1592 znów Biedrzycki, co się ustala);
Boczkowscy z ziemi wiskiej (1519 Reverendus Joannes Lis Boczka
plebanus Graieviensis de Świdrowo haeres5, 1530 de Boczki Świdrowo
haeredes, 1741 Joannis Boczkowski de Boczki haeredis filius) - i takich
przykładów mamy bardzo dużo6. Obok dawnego nazwiska o typie
przezwiskowym, jak Czajka, zjawia się z czasem odmiejscowe Czajkow-
ski i przez pewien czas współistnieją, walcząc o lepsze; pod wpływem
popularnych przekonań o "szlacheckości" nazwisk na -ski przeważa ta
forma.
Były i zmiany bez związku z nazwami miejscowymi. Licznie rozrodzeni
Łapowie herbu Lubicz zaczynają się pisać od XVI w. Łapińskimi. Wśród
drobnych Kurochów herbu Trzaska przeważa w XVII w. forma
Kurochowskich'. Dawni heraldycy znali takie zmiany i notowali je
niejednokrotnie, jak np. N i e s i e c k i : "Bier herbu Śreniawa, a podobno
tych czasów Bierkowscy"; "Bies herbu Kornic, a podobno już temi czasy
t z synem - red.
z herbu - red.
3 herbu, czyli klejnotu - red.
' piszą się - red.
5 proboszcz grajewski, dziedzic Świdrowa - red.
6J. Kapica-Milewski,sv.
'A. Boniecki, sv.
96
, an . utytttvw,xtctt ttcivu upor, xcorzy są eanego roau
itrymami i Butrymowiczami, lub Bronakowskich, odgałęzienia
aków. Nawet dygnitarska rodzina Kisielów w jednej gałęzi zaczyna
isać od XVII w. Kiślańskimi, zachowując dawne nazwisko jako
tomek 5.
len z rodu Załusków herbu Rawicz wywodzi się jeszcze w roku 1825
Załuski 6.
vyraźniej jednak obserwować możemy te dowolne zmiany na
ościach -ski i -wicz, przede wszystkim oczywiście na ziemiach
ich. Nazwisko patronimiczne, tak powszechne u szlachty na
;h litewsko-białoruskich, nie było w takiej ceniejak przymiotnikowe;
onie uchodziło za mieszczańskie. Nie można się więc dziwić, że
a część szlachty tamtejszej przybrała nazwiska przymiotnikowe od
nych włości i tą drogą upodobniła się zupełnie do szlachty
ej; czasami zaś po prostu sufiks -ski wszedł na miejsce dawnego,
wskiego, i walczył z nim o lepsze, jak Boguszewicz vel Boguszewski
Bołsunowski i Bołsunowicz'. Nawet w konstytucjach nobilitacyjnych
pod rokiem 1673 Jan Franciszek Woynowski seu Woynowiczs.
; często nazwiska przymiotnikowe powstają z nazw herbowych.
, że nazwa herbu często może stać się nazwiskiem; otóż w dalszej
ji może powstać nazwisko odojcowskie, co jest zupełnie zrozumiałe,
cież Beczkowiczjest synem Beczki, Dąbrowicz synem Dąbrowy (są
y herbów patronimiczne, jak Rawicz czy Lubicz, oznaczające
K. Niesiecki,sv.
w końcu - red.
B. Chmielowski,sv.
A. Boniecki,sv.
Tamże, sv.
Nazwisko istotnie bardzo podobne; w liczbie mnogiej Załuscy mogą się odnosić
o do nom. sing. Załuska i Załuski. W r. 1914 wyszła we Włocławku książka pt.
ia, zarys historyczno-spoleczny; jako jej autorowie ftgurują księża Paweł i Leonard
; są to jednak właściwie Załuskowie.
łW. Wittyg,sv.
VL, t. V, s. 129.
97
wi Svunv uuwiJnV, Vj.lALlLy WJLy lLVlllVW1[,
Mamy Bronickich herbu Bronic, Cholewickich i Cholewińskich herbu
Cholewa, Dąbrowskich herbu Dąbrowa, Dołęgowskich herbu Dołęga,
Jasieńskich herbu Jasieńczyk, Jelitowskich herbu Jelita, Korczakowskich
herbu Korczak, i dużo podobnych 1. P a p r o c k i, pisząc pod herbem
Rogala: "dom Rogalińskich na Kujawach starodawny, którzy mało
odmienili nazwiska przodków swoich", stwierdza podobnego rodzaju
zjawisko. Jeżeli więc nazwisko z końcówką -ski uważane było za lepsze, za
"szlacheckie", to rzecz prosta, że świeżo nobilitowani zabiegają o to, by
mogli nosić nazwisko, które by samą formą stwierdzało przynależność ich
do stanu2. Istotnie spotykamy w aktach nobilitacyjnych cały szereg
podobnych przykładów. Oto np. Stefan Batory nadaje szlachectwo
ministrowi kalwińskiemu w Krakowie, Krzysztofowi Tretce, w roku
15803: Christophorum Threcium eiusque liberos utriusque sexus legitimos
iure nobilitatis afficiendos nobis esse decrevimus... quae ad insignia hoc
etiam a nobis accedere volumus, ut nomen eius pristinum Tretko parva
commutationefacta in Tretzki transferamus4. Bardzo tyowe są pod tym
względem nobilitacje walecznych żołnierzy z wypraw króla Stefana (np.
Wąsowicz otrzymuje nazwisko Połotyński). Zygmunt III podnosi w roku
1605 do stanu szlacheckiego za waleczność Jana Awaka, wraz z nazwiskiem
' Z. L e s z c z y c, pod herbami.
z W. P o t o c k i : Poczet herbów, s. 241, opowiada podanie o Przemysławie, który
uszlachca biednego włościanina, ten zaś prosi króla o pomoc pieniężną:
Cóż po herbie, cóż mi po tytule,
Przydzieli głodem zdychać...
Opatrz mnre królu chlebem, opatrz jakim groszem,
Niż umrzeć Bartoszowskim, wolę żyć Bartoszem.
Bo mu to było imię.
3 A. P a w i ń s k i : Akta metryki koronnej, s. 97 (ks. 55). Na akt ten zwrócił moją uwagf
prof. St. Czarnowski.
4 Postanowiliśmy przyjąć do stanu szlacheckiego Krzysztofa Tretkę i jego prawOt
potomstwo obojga ptci..., do owych zaszczytów to także ehcemy dołączyć, aby pierwotne
jego nazwisko Tretko, po uczynieniu niewielkiej zmiany, przekształcone zostało na Trecki - red
98
o, rz mu e nazwisko M k k 4
ilu 1 o p yj ) ańczu ows i. Husarz nadworny
Jana III został uszlachcony w roku 1676 jako Usarzewski vel
rzewski5. Jan Schulz z Grudziądza, historiograf królewski, został
litowany przez Jana III i zaczął się pisać Szuleckim6. W czasach
zbiorowych nie brak też nobilitacji z nazwiskiem (czy przydom-
) na -ski; Chlibkiewicz, nobilitowany w Galicji 1786, otrzymuje
isko Rutkowski, Schulz przybiera przydomek Strasznicki (nob.
I, Moysa, właściciel Rosochacza, dostaje szlachectwo w roku 1875
Moysa Rosochacki .
iiany nazwisk są na ogół bardzo rzadko notowane w aktach
itacyjnych; zazwyczaj ktoś, kto pragnął wejść do stanu szlacheckiego,
'ostu zmieniał sobie nazwisko i niejednokrotnie po dłuższym czasie
:iwał przyznanie szlachectwa już pod nowym nazwiskiems albo też
ęściej, w ogóle o żadne dyplomy się nie ubiegał, podając się za
icica z dziada pradziada. W ten sposób, jeśli sądzić z oburzenia
panuje w sferach szlacheckich XVII i XVIII w., wcisnęła się per
w szeregi szlachty ogromna ilość mieszczan i włościan, która zrazu
erała nazwiska z końcówką -ski, następnie podszywała się pod
. Boniecki, sv. Awak.
L, t. II, s.1670; A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 268, zwie go
antius i przypuszcza, że jest to mieszczanin z Chehnży, Przerwany.
L, t. IV, s. 650.
. Siebmacher,sv.
. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.
. Ł u k a s z e w i c z : Historia szkól w Koronie i w Wielkim Ksigstwie Litewskim od
wniejszych czasów aż do roku 1794, Poznań 1849, t. I, s. 43 I.
. Siebmacher,sv.
barakterystyczny przykład podaje H. R z e w u s k i w Pamiątkach Soplicy (t. II, s.
Soplica siedzi w niewoli u zbója Pawlika, który okazuje się człowiekiem szlachetnym
iterskim; na namowy Soplicy pragnie Pawlik wstąpić do konfederacji barskiej, ale boi
w grodzie żytomierskim jest na niego dekret: "Jeśli jest taki dekret, ten był z pewnością
Hlika herszta rozbójników, a nie na Pawlikowskiego, prawdziwego syna ojczyzny... bo
cteś dla mnie Pawlikowskim i ciebie inaczej nigdy nie nazwę". "A jeśli Pan Bóg
a pokaże się, żem się zdał na coś, czy konfederacja wyrobi mi potwierdzenie te o
cka i szlachectwa?" - "Ani wątp o tem".
99
xullSlyLul;ćl L iuxu i i i, awaiaą,a un au uuwuu uyYvvw y",,
których opinia publicznajuż dawno uszlachciła: "że nie przestają znajdować
się w państwach Rzplitej tacy obywatele, których urodzenie, zasługi
i fortuna tak zasłaniały, że chociaż nie są szlachta rodowita polska, przecie
za nię powszechnie są wzięci, wyciąga po nas litość nad takowymi ludźmi
przyzwoita, żebyśmy defectum nataliuml ichże zastępując i do zakłócenia
okazje uchylając, diplomatibus secretis2 onymże klejnot szlachecki nadali"3.
Z upoważnienia tego korzystał król bardzo obficie, mimo że uchwała
ograniczała owe sekretne nobilitacje do 20 osób; rzecz zrozumiała, że nie
chwalili się nimi ani ci, co je dostali, ani też ci, co ich nie dostali, a którzy
niemniej nie przestali uważać się za szlachtę. Nadeszły czasy demokratyczne,
zaczęto mniej zwracać uwagi na tytuły szlacheckie (epoka napoleońska);
gdy znów przyszła reakcja, ilość samozwańczej szlachty wzrosła niepomier-
nie, korzystając z nadwątlenia tradycji i biurokratycznej tępości heroldii
Królestwa Polskiego. Ludzie zamożni, ustosunkowani, niejednokrotnie
zasłużeni, uzyskiwali z czasem taką czy inną drogą dyplomy nobilitacyjne;
szafowano nimi zawsze dość obficie, a już w ostatnich dziesiątkach lat
istnienia Rzeczypospolitej spadł cały potop nowych uszlachceń; dyplom
sankcjonował niejako faktyczny stan społeczny i towarzyski. Ale obok
nich wciskała sig w szeregi szlacheckie przedsiębiorcza gawiedź miejska
czy wiejska, słudzy szlacheccy czy ksigży, naturalni synowie szlachty,
którym miłość ojcowska chciała zapewnić przywileje życiowe, ludzie,
którzy nabywszy gdzieś nieco obycia w świecie i liznąwszy trochę
książkowej nauki, doszli do przekonania, że być szlachcicem nie jest
sztuką, a na sztukę, aby nim zostać, trzeba się raz odważyć.
Jak to wszystko się działo, opowiada barwnym, dosadnym jgzykiern
N e k a n d a T r e p k a, autor Ksiggi chamów, która do dziś dnia nie
straciła widocznie aktualności, skoro nie zdecydowano się jeszcze na
ogłoszenie jej drukiem. Odnośne ustępy rzucają charakterystyczne światło
' niedostatek wynikający z urodzenia - red.
2 przez potajexnne nadania - red.
3 VL, t. VIII, s. 305.
ąwszy syna od chłopa swego na posługi, to na -ski lub -cki przezowie
wziąwszy mu nowe nazwisko od imienia, abo przezwiska ojca jego,
i od wsi swojej. Bardzo wiele tego z biskupich miasteczek abo i wsi
rznożyło sig tych dictusów... co tego z kuźników, sołtysów, których
isto sług biskupi przybierali sobie, drugim zakupieństwa czynili, abo
żywocia z konsensem kapituły dawali, aby z tego na zawołanie
iskupem jechać, gdzie trzeba, gotowi byli"... "Nuż Mikołaj Ligenza
;szowski albo u panów Fierlejów, u panów Tęczyńskich, u panów
rowskich etc., nawet i u szlachty rzadki, który takich dictusów
łopowych synów sobie na szlachecki tytuł różnie nie nazywa, i że
;howna osoba rzadka, co z tych dictusów sług sobie nie czyni i do
;by swej nie przybiera. On też z grubiaństwa chłopskiego wyćwiczywszy
e sukienkę dworską na się wziąwszy, a że tytuł szlachecki dano mu, to
paiłośnik rozumie siła o sobie i za szlachcica udawać się będzie. Abo
lepiej po prostu Marchewką, abo Chrzanem, abo Wojtkiem, Stasiem,
;hałem zwać go, to nie przyszedł był do takiej górnej o sobie
gumpcyej. Więc już z tych żaden do rzemiosła nazad, albo do pługa
ć nie uda się, ani już od chłopa dziewkę pojąć myśli, tylko służebną, co
tt dworu Dąbską, Słupską abo Poprzątalską zwano, choć to chłopówna
ychowania u pani była; drugi i szlachciankę pod czas pojmie..."
kzywiście nie zawsze były te piękne nazwiska, nadawane poddanym,
odem łaski pańskiej; zdarzało się, że pan umyślnie poddanego sługę
słachecki ubiór odziewał i kazał mu się zwać szlacheckim nazwiskiem,
tenze mógł w ego sprawie przysięgać (czy też krzywo przysięgać).
jczgście chodziło tu o przysięgę mającą zwolnić towar na granicy od
O tym wspomina Starowolski w Reformacji obyczajów polskich2:
stokroć stawi szlachcic na granicznej komorze chłopa, ubrawszy
ty pacholika swego, czasem da mu i swego kopieniaka, delią, czapkę,
ie go Kijakowskim, Wojtkowskim, Bartkowskim, Chłopińskim
:, kupi mu kwartę gorzałki, każe przysiąc, że na potrzebę pana swego
1 prawnie przez bezprawie - red.
= S z. S t a r o w o 1 s k i : Reformucja obyczajów polskich, Kraków 1859, s. 175.
100 101
Walkowskim, Maćków Maćkowskim, syn Koziców Kozickim, a Styków
Stykowskim, Derdołów Derdolskim etc. Co tego wieku nie tylko w mieściech
synowie szewców, ale i ze wsi lada zagrodników syn, byle dworską
sukienkę wdział na się, abo za pachołka był od pana swego wzięty, abo
i woźnica, co żywo z przezwiska ojca swego, abo imienia na -ski, -cki
przezywać się zwyczaj wzięli" 1. Przytacza też autor kilka takich najczęstszych
przezwisk: "Mikołajczoski... tego przezwiska okrutna rzecz chłopskiego
rodu, pacholików u szlachty, kluczników, urzędników i woźnic nawet, zaś
także Jadamczoskich, Janczoskich, Janczych, Wiśniowskich, Pawłowskich,
Piotrowskich, Dąbrowskich, Ostrowskich, Jakubowskich etc.; najwięcej
od imion sobie przezwiska chłopscy synowie biorą"2.
Tak mówi genealog tej samozwańczej pseudoszlachty; wtóruje mu chór
pisarzy współczesnych z W a c ł a w e m P o t o c k i m na czele skargą3:
Że się chłopstwa sroga rzecz do szlachectwa ciśnie,
a zapewne w chórze tych narzekań owe "dictusy" niepoślednią odgrywały
rolę. Jakie zaś rozrniary przyjmowały te zmiany, świadczą proste zestawienia
nazwisk mieszczańskich sprzed dwustu lat z dzisiejszymi; ot na przykład
w niewielkich Krzepicach4:
XVII w. Kahiżka XX w. Kałuziński,
Tyli Tylikowski,
Dołach Dołaszyński,
Badura Badurski,
Kordiaka Kordiaczyński,
Hamasa Hamarowski,
Stanisz Staniszewski,
Biernat Biernacki,
Pilarz Pilarski,
Kotas Kotasiński,
Suchan Suchański,
Kulej Kulejewski,
1 Tamże; Wł. Semkowicz, s. 225.
z H. P o 1 a c z k ó w n a : Liber chamorum, MH, t. III, s. 191.
3 W. P o t o c k i : Wojna chocimska, s. 445.
'St. Muznerowski, s. 58.
102
nazwał się z Jędrzejowa Bałdyna rzeźnika syn.
ski Mathiasz nazwał się Barszczów syn z Radowa, wsi biskupa
ański nazwali się trzej bracia, tych ociec we wsi Chełmie mila od Krakowa
był karczmarz, Baranem zwano go.
kowski z Myszliszowa od Przedborza Birki chłopa rolnika syn.
liński nazwał się miejski synek z Poznania, Bryła ojca jego tam zowią.
wecki nazwał się miejski synek z Kłobucka, ociec jego był szewc Sebastian
;a; ten przy proboszczu był za chłopca.
kacki nazwał się Jan z Rusi z Beresteczka, Burkaty, mieszczanina syn.
anowski nazwał się Jakub, tego ociec był zagrodnik w Proszowicach,
em zwano go.
idziński z Sieradza, miejski chamek Chudziaszków, przy Cancellariej kaliskiej
się Anno 1637 i 1639, w rysiach i bławaciech chadza, szabla oprawna
,dzi kilka, i nie chudo koło niego; już i szlachcicem mieni się.
,zkowski był to rzeczony Cięszki w Wieliczce mieszczanin circa 1580.
ikliński nazwał się Jędrzej Ćwikły, chłopa syn w Czechowie w sendomirskiej
.. brat jego Czechowskim nazwał się.
powski z Prasnisza w Mazowszu miejski syn, Czopem jego ojca zwano.
uorowski, chłopa Gąsiora syn..., tego Gąsiorka zwał wojewoda sieradzki
rowskim i udawał przed wielu, że jest szlachcic dobry.
cz prosta, że jeśli chłopski czy mieszczański syn szkoły kończył, to
tnie bardziej dystyngowane przybierał nazwisko. Tak np. Łukasz
rńicki jest synem mieszczanina oświęcimskiego Góry, a poeta Jan
iński (około 1560) jest właściwie Rybą. Przodowali w tym księża,
rzy z tytuhz swego stanowiska społecznego i stosunków towarzyskich
gnęli uchodzić za szlachtę; tak więc Stanisław Narkusty, biskup
dzki z połowy XVI w., zwał się Narkuskiml, Schab z Krzepic,
'Zywdziewając sukienkę duchowną, zwie się Schabowskim (zm. 1707)2,
izien staje się Wiziemskim (XVII w.); ojciec sufragana chełmińskiego
Ćtowskiego (zm.1848) zwał się Kuta, innego zaś sufragana tejże diecezji
j 1M. Wołonczewski, s. 43.
=St. Muznerowski, s. 56.
103
i vniua, i vua, i vnvwicr,, i vniiiai. vuvcuvaw ianic uic uaicą uU
rzadkości; przytaczamy jeszcze jeden przykład rodziny w parafii Besko,
która z końcem XVIII w. występuje pod nazwiskiem Gromskich,
Gromkowskich, Gromkiewiczów i Gromkowiczów3. Zwyciężała oczywi-
ście końcówka -ski, uważana za lepszą i dostojniejszą, dlatego też
nietrudno spotkać rodzinę mieszczańską z nazwiskiem na -ski, zmienio-
nym z niedawnego -wicz (np. Graduszewscy pod Lubawą są potomkami
Gratuszewiczów)4.
Proces "uszlachcania" nazwisk mieszczańskich nie skończył się do dziś
dnia, choć obecnie jest znacznie utrudniony przez przeróżne formalności
i koszta; często jednak przeprowadza się zmianę zwyczajowo, podczas gdy
w aktach pozostaje dawne brzmienie nazwiska. W Kongresówce, gdzie
administracja nazwisk była znacznie łagodniejsza niż np. w zaborze
austriackim czy pruskim, umieszczano wówczas oba nazwiska, stare
i nowe, formalnie obowiązujące i faktycznie używane, łącząc je słowem
"on-że"; w ten sposób powstały ogromne ilości nazwisk przymiotnikowych.
Ot, na przykład nazwiska sitarzy biłgorajskich, a więc najbardziej typowych
drobnomieszczan wedle spisu z roku 18685: Komanik vel Komańkowski,
Okoń vel Okoniewski, Paciorek vel Paciorkowski, Rabek vel Rabczyński,
Szczur vel Szczurkowski, Szymczyk vel Szymański... Wieś była bardziej
konserwatywna, zwłaszcza na południu. Tak np. w okolicach Żarek,
Siewierza i Pilicy porównanie spisu nazwisk z drugiej połowy XVIII w. ze
stanem dzisiejszym wskazuje, że nazwiska chłopskie dochowały się bez
zmiany, podczas gdy wśród mieszczan Filipkowie nazwali się Filipeckimi,
Utraty - Utrackimi, Świdry - Świderskimi i podobnie6.
Jeśli chodzi o nazwiska włościańskie, to tutaj bardzo wyraźnie zarysowuje
się różnica północnej i południowej Polski. Na południu, zwłaszcza zaś
1 A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 267.
2 J. L a t o s i ń s k i : Monografia miasteczka Wilamowic, Kraków 1910, s. 368.
3 MH, t. I, s. 28.
4 A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 269.
5 O. K o 1 b e r g : Lubelskie, cz. II, w: "Lud", t. 17, Kraków 1884, s. 227.
6 M. F e d e r o w s k i : Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy, Warszawa 1888, s. 420.
vet wśród księzy, nauczycielt, sędziów, lekarzy roi się od nazwisk
nokratycznych, które dziwią mieszkańców Warszawy. Istotnie, na
nocy panują pod tym względem całkiem odmienne zapatrywania;
uektórych okolicach cała ludność mieszczańska i włościańska nosi
wiska na -ski. Tak więc np. w okolicach Łęczycy (Topola): "ze spisu
wisk sądzić by można, że to szlachta; wszystkie prawie kończą się na
i, -cki"2. W ziemi dobrzyńskiej nazwiska chłopskie nie przedstawiają
osobliwszego; wszystkie kończą się na -ski, rzadko na -wicz3. W Płockiem
p chce wmówić w każdego, że jest szlachcicem. Charakterystyczna ta
ha wspólna jest całemu niemal ludowi pow. sierpeckiego, ciechanowskiego
awskiego; w niej należy szukać źródła tej okoliczności, iż wszyscy
pi tych powiatów (a i dalszych także) noszą obecnie nazwiska -ski,
i, -dzki, jak również i -wicz, mimo że nazwiska ich przodków pozbawione
y tych sufiksów. W Dreglinie (pow. płocki) niektórzy starzy chłopi
isani są jeszcze w księgach ludności pod dawnymi nazwiskami,
idszajednak generacja do nazwisk dawnych ma dodane nowo przybrane,
cźone za pomocą urzędowego "on-że". Zmiany takie dokonywają się
ez udzielenie mylnych informacji proboszczowi4. Podobnież w pow.
ńskim; ojciec zgłaszając się w sprawie aktu urodzin syna podaje swe
wisko w zmienionej formie, która przypada urzędowo już synowi5.
e to oczywiście zjawisko zupełnie zrozumiałe tam, gdzie na wsiach
:szka obok włościan drobza szlachta, uważająca się za coś lepszego,
;Za czasów studenckich układaliśmy w Krakowie rozmaite kombinacje nazwisk kolegów,
czasami dawały bardzo zabawne efekty. Były więc np. trójki: zwierzęca domowa
goledzy Kruczek, Kot, Krówka; zwierzęca leśna - Wilk, Lis, Sarna; ptasia - Sroka,
ka, Gołąb; roślinna - Kwiatek, Nogietek, Ziółko; nabiałowa - Jajko, Śmietana,
ko; lotna - Balon, Duch, Wiatr; stanu cywilnego - Kawaler, Panna, Kapłan (Panna
piękną czarną brodę, a Kapłan był Żydem). Trójki takie układano bez trudu
Ozmaitych wariantach; w Warszawie byłoby to z pewnością dość trudne.
; = "Wisła", t. XVII, s. 653.
. WAK, t. II, s. 12.
"Wisła", t.V, s. 738.
"Wisła", t. XVII, s. 671.
104 105
i Yodlasiu; na Yodlasiu np. wedle opisu d r C z a r k o w s k i e g o włościanie,
zwłaszcza Mazurzy, bardzo lubią uchodzić za szlachtę, zwłaszcza
w miasteczkach, gdyż wówczas inaczej ich traktują. Nie różnią się zresztą
od szlachty ubiorem ani mową; aby się do niej jeszcze upodobnić,
zmieniają nazwiska, przybierając końcówkę -ski, a przynajmniej -wicz.
U osiadających po miasteczkach jest to regułą; np. Manturewicz to
niedawny Mantur, Podoliński - Podolak, Bajdziński - Bajda itd.;
zwłaszcza kobiety lubują się w nowych nazwiskach. Zdarzają się przy tym
zabawne nieporozumienia, gdyż na zapytanie o nazwisko odpowiada
czasem mąż Mucha, Pyza, Studniarczyk, Oleksiuk, żona zaś nazywa go
Muszyńskim, Pyzowskim, Studniarskim, Oleszkiewiczem. "Wówczas trzeba
było widzieć - kończy C z a r k o w s k i - jakim wzrokiem żona
przeszywała męża... za zdradzenie istotnego nazwiska"2.
Podobny stan panuje także na Kurpiach, gdzie również szybko znikają
stare nazwiska. Kurpie uważają je za zbyt proste i dobierają końcówki,
przy czym spotykają się z usłużną pomocą pisarza gminnego3. Tak więc
powstaje Malanowski (dawniej Malon), Bachmurski (Bachmura), Wilczyński
(Wilk), Sosnowski (Sosna), Żukowski (Żuk) itd.
Że tendencja zrniany nazwisk jest silna zwłaszcza tam, gdzie wśród
ludności włościańskiej żyje szlachta zagonowa, świadczyć może kraj
oddalony terytorialnie i kulturalnie od Mazowsza, przez sto kilkadziesiąt
lat także granicą polityczną oddzielony - Kaszuby. I tutaj z chęci
dorównania drobnej szlachcie, którą tak charakterystycznie opisywał
Jarosz D e r d o w s k i w poemacie "o panu Czorlińscim co do Pucka po
sece jachoł", powstają nazwiska z końcówką -ski. Powstają więc nazwiska
Byczkowskich, Bobrowskich, Grzenkowskich, Leszkowskich, pisanych
czasami z niemiecka Roschkowskich, Prschewskich, Saborowskich,
' Małżeństwa pomiędzy drobną szlachtą i włośeianami (np. w pow. przasnyskim) są częste,
zwłaszcza gdy włościanie są zamożni; uważa się je jednak za mezalians, gdy nazwisko
spowinowaconej chłopskiej rodziny nie kończy się na -ski.
z MAAE, t. I, s. 7.
3 "Ziemia", t. V, s.122. Zmiana nazwiska kosztowała na Kurpiach przed wojną dwa ruble;
przeprowadzał ją w krótkiej drodze pisarz gminny.
czywiście, im wyższe są aspiracje społeczne jednostki pochodzącej
lu, to tym łatwiej przychodzi do zmiany nazwiska. "Jeżeli ja byłbym
kowany i cytał na cytaku, to już nie nazywałbym się Wrona, jeno pan
eł Wroński", mówi chłop spotkany przez mieszczanina z Pragi, Pawła
>chowskiego, w czasie pielgrzymki do Częstochowy2. W Ziemi obiecanej
monta3 wieśniak, przeszczepiony do wielkiego miasta, tak opowiada:
Łódź to ja mam insze nazwisko, a na wieś też insze - tłumaczył,
iechając się chytrze. Ludzie są głupie, bo najpierw patrzą na obleczenie
pego człowieka i na przezwisko. Powiadają, że jak się zwał, tak się
, aby się dobrze miał, ale to nieprawda. Jak się w Łodzi nazywałem po
ntu, to byle parch, albo Szwab, albo inny ciarach powiedział:
czmarek! chłopie, chodźno tutaj! A jak się przezwałem po szlachecku,
u mówią: panie Karczmarski, niech pan będzie łaskaw... Po co mają
; pomiatać te parobki niemieckie?"
Wolucji tej położyło tamę ustawodawstwo, które w zaborze austria-
i, a zwłaszcza w pruskim nie dozwalało na samowolne zmiany
Nisk. Władze pruskie zezwalały na zmianę tylkow tym wypadku, gdy
nt pragnął przybrać nazwisko o brzmieniu niemieckim; nie mogło
więc mowy o tym, aby ktoś mógł jeszcze ozdobić swe nazwisko piękną
cówką. Natomiast w zaborze austriackim zmiany takie były dopusz-
tie; namiestnictwo galicyjskie często zezwalało na te uzupełnie-
ogłaszając je następnie w "Gazecie Lwowskiej". W zaborze rosyj-
i można było łatwo uzyskać zmiang per nefas - i aż do ostatnich
ów zmiany te dokonywały się ciągle. Nie dowiemy się nigdy,
zmiany te przedstawiają się cyfrowo, podobnież jak niepodobna
, sobie sprawy z rozmiarów zmian ułatwionych przez stosunki
enne i powojenne, zaginięcie ksiąg, niemożność sprawdzenia
'i Mitteilungen des Vereins fur Kaschubische lolkskunde, t. I, s. 156; podobnież w ziemi
, rzyńskiej oficjalnych Rogozińskich nazywa się popularnie Rogożami, Węsierskich
" Węsierami, Kocińskich - Kotami, zob. WAK, t. II, s. 12.
P. O r z e c h o w s k i : Pielgrzymka do Czgstochowy i Jerozolimy, Warszawa 1886, s. 9.
3 W. R e y m o n t : Ziemia obiecana, w: Pisma, Warszawa 1921, t. 7, s. 52-53.
106 107
pewną iloscią nazwisk żydowskich, zmienianych na niemieckie, wszystkie
prawie zmiany opiewają na -ski (jeśli pominiemy kilka wypadków przyznania
nazwiska ojcowskiego dzieciom nieślubnym itd.). Spotykamy i tu zmiany
nazwisk powszechnie i w niczym nie rażących, jedynie celem uzyskania
upragnionej końcówki; nie ma przecież innego powodu do zmiany nazwisk:
Filip na Filipiński, Goździk na Goździński, Socha na Sochański itd. Zmiany
nazwisk obcych, ruskich, żydowskich, niemieckich, również prawie wyłączrue
idą w tym kierunku; przykłady w obfitości poniżej, w rozdziale poświęconym
nazwiskom obcym na ziemiach polskich.
Drugą końcówką, o którą także dość często się ubiegano, choć
w nierównie mniejszej mierze, to -wicz, uważana za mieszczańską:
dobrze rzemieśnikowi mieć przezwisko na -wicz,
nie na -ski, szlachecka to...
mówi J e ż o w s k i t, choć liczne rzesze szlachty, zwłaszcza na litews-
ko-białoruskich ziemiach, używały także tej końcówki. Geneza nazwisk
tego typu jest bardzo prosta: są to patronimica; dopóki trwało to poczucie,
że końcówka -wicz oznacza syna człowieka noszącego nazwisko, przezwisko
czy imię figurujące jako temat nowego nazwiska, nie możemy mówić
o zmianach nazwisk, ale o ich powtarzaniu wedle ustalonego zwyczaju.
Jan ma syna Janowicza, który zwie się imieniem chrzestnym Franciszek,
czyli Frąc; syn tego Frącajest Frąckiewiczem; Wąsowiczjest synem Wąsa,
ale gdy sam otrzyma przezwisko, syn jego będzie się zwał nazwiskiem
odojcowskim, utworzonym z tegoż właśnie przezwiska. Z czasem zaczyna
się ustalać nazwisko, a więc np. syn Wąsowicza będzie zwał się także
Wąsowiczem i patronimicum stanie się nazwiskiem dziedzicznym o typie
patronimicznym. Początki ustalania się nazwisk widzimy w obocznościach
form, jak Radziwil - Radziwilowicz, Sanguszko - Sanguszkowicz,
Siemaszko - Siemaszkowicz; oczywiście nie mamy tu do czynienia ze
zmianą nazwisk, ale po prostu z faktem, że np. syn Sapiehy czy Sopehy był
jako taki Sopeżycem, a zarazem nosił ustalające się nazwisko rodowe
1 Zabawy ziemiańskie, BSPP, t. II, s. 232.
owania się do "lepszych" nazwisk. Są one na ogół wcale rzadkie, bo
malnie przeważa forma na -ski, jednak niektóre źródła wspominają
% o przybieraniu końcówki -wicz. C h o d ź k o w ciekawej swej
żeści dydaktycznej Pan Jan ze Świsoczy t przedstawia nam dorobkiewicza
nniaka, który przybiera nazwisko Ziemniakowicza twierdząc, że tak
w starych książkach zapisane; od tego czasu zaczynają Ziemniakowicze
dęci nawet nazwiskiem" pogardzać sąsiedztwem i unikać stosunków
chłopami". Tak np. mamy wzmianki o tym z miasta Łańcuta2,
tockiego3, z ziemi dobrzyńskiej, z tym że są to rzadkie wypadki4,
idlasia: "-ski, przynajmniej -wicz"; a więc Manturewicz to urodzony
ntur, Doroszkiewicz Doroszczuk, Stankiewicz - Stańczuk,
,zkiewicz Oleksiuk.
d zmian ogłoszonych w "Monitorze" nazwisko na -wicz należy do
ych rzadkości (np. Czuryo - Czuryowicz); swoją drogą są to zmiany
nione tradycjąjęzykową i może żałować należy, że tworzenie nowych
k demokratyzującej się Polski (czy też może drobnoszlachcącej się) nie
tym torem, jedynie wskazanym przeszłością i poczuciemjęzykowym.
miany o podłożu językowym i graficznym. Bardzo często zmiany,
rczności, a nawet wyodrębniania się nazwisk są po prostu uzależnione
chwiejności tworzenia form pochodnych, nieustalenia pisowni, złego
iu ksiąg metrykalnych. Jedynie zamożna szlachta, odgrywająca
czniejszą rolę, dba istotnie o niezmienność ustalonego nazwiska; skoro
wisko to widzi się często na piśmie czy w druku, wytwarza się
yzwyczajenie do pewnej formy graficznej i niechęć do zmian, chociażby
vet uzasadnionych rozwojem pisowni. Pan na Zamościu, mieszczanin
Żyd z Zamościa nosić mogli nazwisko odmiejscowe Zamojskich, które
' Wilno 1824, s. 92.
= MAAE, t. VI, s. 190.
ł' 3 Wisła", t. V, s. 738.
_ "
MAAE, t. I, s. 7.
108 109
punktu widzenia dzisiejszej pisowni), tym starsze i oczywiście coś w tym
prawdy jest, jest to w każdym razie dowodem, że ród w dawnych już
czasach miał nazwisko ustalone także i graficznie i przykładał wagę do
tego, aby przypadło ono potomkom w niczym nie zmienione. Tak więc
starą pisownię spotykamy w nazwiskach jak Rayski, Gorayski, Szołayski,
Czaykowski, Gieysztor, Trąmpczyński, Dąmbski, Dembowski, Brzechffa,
Thokarski, wobec których daleko skromniej wyglądają Rajscy, Trąb-
czyńscy, Dąbscy, Brzechwowie, Tokarscy. Oczywiście, gdy tylko zaczęto
wyróżniać nazwiska ze starą pisownią jako lepsze, zaczęła się tendencja
do zmieniania ustalonego już j- na y-; nietrudno zresztą było tu
przeprowadzić zmianę, gdy się udowodniło, że przodkowie w XVI w.
pisali się przez -y, co było zgodne z ówczesną pisownią. Czajkowski,
który w niedawnych latach przedwojennych zwracał się do Akademii
Umiejętności z prośbą o dostarczenie mu dowodów, iż powinien się
pisać Czaykowskim, jest bardzo typowym tego rodzaju zjawiskiem.
Ustalenie pisowni było jednak rzeczą na ogół bardzo późną. Jeżeli
ustalenie się nazwiska szlacheckiego przypada na XV-XVI w., to
ustalenie się jego pisowni można oznaczyć dopiero na XVIII-XIX w.,
oczywiście tam, gdzie zachodziły jakieś trudności (z nazwiskiem jak
Potocki czy Skarbek nie było od XV w. wątpliwości). Zależało to od
najrozmaitszych czynników. Przede wszystkim w niektórych wypadkach
mogły powstać oboczności i dopiero z czasem jedna z form przeważyła,
względnie też ostały się obie na oznaczenie dwóch gałęzi jednego rodu.
Czasami wieś, od której powstało nazwisko, mogła mieć dwie nazwy
oboczne, jak np. Cieszgcice vel Cieszanowice, z której pochodzi rodzina,
zwana w roku 1552 Cieszgckimi lub Cieszanowskimi; czasem nazwa wsi
uległa zmianom fonetycznym, jak np. Leśna w ziemi bielskiej, z której
pochodzą Leszczyńscy vel Leśniowscy (XVI w.)1, a która oczywiście
musiała się zwać przedtem Leszczną. Częściej jednak od jednej nazwy
powstać mogły dwa przymiotniki, a więc:
lA. Boniecki,sv.
110
z wahaniem się w tworzeniu nazwisk odimiennych, jako
Albiński - Albinowski,
Michalski - Michałowski,
Urbański - Urbanowski,
re dziś tworzą nazwiska od siebie niezależne, choć dawniej były jednym
zywiście, o ile Michalowski pochodzi bezpośrednio od Michała, nie zaś
niejscowo z Michałowa). W zapiskach dawnych nietrudno spotkać się
ką rozmaitością form jednego nazw,iska; w drugiej połowie XVIII w.
ednej z parafii małopolskich spotykamy się z parą małżeńską, która
to trzyma dzieci do chrztu i coraz to odmiennie się nazywa: Gromscy,
,mkowscy, Gromkiewicze, Gromkowicze.
yahania się w zakresie form patronimicznych na -wicz, przymiotnikowych
ski, względnie przybranie jednego z tych sufiksów przy równoczesnym
waniu nazwiska w pierwotnym brzmieniu, to objawy bardzo częste, ale
należą one tutaj, gdyż pozostają najoczywiściej w związku z tendencją
rkszania czy ulepszania nazwisk za pomocą ozdabiania ich dystyngowaną
cówką, o czym mówiliśmy poprzednio. Natomiast zająć się musimy
ze wahaniami, które są wynikiem oboczności -owski, -ewski, -owicz,
icz; są one odpowiednikiem wahań w zakresie używalności tych
ksów, w wielu zaś wypadkach po prostu kwestią pisowni jak:
Bartoszewski - Bartoszowski,
Białaczewski - Białaczowski,
Kuszelewski - Kuszelowski herbu Rola 1566,
Wołodkiewicz - Wołodkowicz,
Marcinkiewicz - Marcinkowicz.
zmianach tych bardzo ważną rolę odegrały księgi metrykalne.
vadzone zrazu dla celów obrzędowych, zawierając spisy chrztów,
w, rzadziej pogrzebów, wyjątkowo bierzmowań, zapowiedzi itd.,
' się z czasem księgami ludności; coraz to częściej zaczęto do nich
dać celem stwierdzenia dat personalnych, ustalenia pokrewieństwa
a w związku z tym coraz to pilniej i częściej kładą dostojnicy kościelni
111
r r
zapisywano je zaś najdowolniej. W miastach, zwłaszcza większych, gdzie
chrztów było dużo i gdzie poziom kultury był wyższy, księgi prowadzono
staranniej, ale w małych miasteczkach, a zwłaszcza po wsiach nie
przemęczano się pracą; wpisywano nazwiska pośpiesznie, nie notując
wszystkich danych, których wymagała instrukcja, pisano je nieraz na
luźnych kartkach, tak że łatwo ginęły, samych zresztą ksiąg również nie
przechowywano należycie. "Doświadczamy codziennie - pisze biskup
kujawsko-kaliski w rozporządzeniu z roku 1778 - jak udający się do
metryk kościelnych po świadectwo urodzenia albo też śmierci bywają
w tem zawiedzeni, już to dla spalenia kościoła, już to dla nieporządku
plebanów, którzy po kartkach piszą, a potem zapominają o wszystkiem,
z krzywdą częstokroć familii, honoru i majątku"; zaleca więc sporządzanie
duplikatów i odsyłanie ich do archiwum3. Nie przywiązywano więc
najwidoczniej większej wagi do tych ksiąg; czasem nawet poruczano je
klechom i uczniom i wiele zapewne dzisiejszych nazwisk zawdzięcza im
swą osobliwą formę4. W owym czasie "proboszcze na mokro oficjowali,
a na sucho pisali", śmiał się stary Fredro5. Zresztą i z wykształceniem
księży bywało najrozmaiciej; a w końcu w epoce nieustalania nazwisk
chłopskich było dość obojętne, jak się kogo wpisało, które przezwisko
uznało za nadające się do wpisu. Trafiali się i księża nie umiejący dobrze
po polsku, którzy znów według własnego systemu prowadzili księgi; gdy
I rytuały sakramentów - red.
z Co do historii metryk zob. zwłaszcza K. D o b r o w o 1 s k i : Znaczenie metryk, s.
90-93, tamże literatura.
3J. Sadowski, s. 74.
4 K. D e c z y ń s k i w swym pamiętniku (wydanym przez M. Handelsmana pt. Żywot
chlopa polskiego na pocz. XIX stulecia, Warszawa 1907) opowiada (s. 53), jak mając
około 15 lat zostaje oddany do proboszcza, który mu powierza prowadzenie ksiąg:
"będziesz się zatrudniać u mnie zapisywaniem akt stanu cywilnego i metryk kościelnycM...
a przy tym zatrudnianiu nabędziesz wprawy do pisania, co może być ci na przyszłość
bardzo użyteczne".
SA. Fredro: Trzypotrzy.s. 118.
wą.cx cuxauaa uuxulncnow przy sporząuzamu wpisow cnrztu
ślubu zjawia się dopiero chyba gdzieś w drugiej połowie ubiegłego
:u. Zainteresowani rzadko zapewne interweniowali w sprawie nazwisk,
ia jedynie zamożniejsi, zwłaszcza szlachta, która przy tej sposobności
a przemycić do akt dyktowane przez się herby, tytuły, przydomki,
Etki gniazdowe, co zwłaszcza w epoce fałszywych genealogii barokowych
iało być częste. Poza tym jednak obojętność wobec pisowni nazwisk
iała być powszechna; nazwisko było przede wszystkim wyrazem,
y człowieka oznaczał w żywej mowie, i dopiero w czasach, gdy
wiek zaczął składać się z duszy, ciała i paszportu, stało się pewnym
lonym tekstem. Teoretycznie proklamowano niezmienność nazwisk
;heckich; znamienna pod tym względem jest konstytucja z roku 1775
rlająca szkodliwe skutki nieznacznej zresztą odmiany nazwiska dla
dny Dobroslawskich, którzy "abusum nobilitatis2 popełnili tak dalece,
mię swoje starożytne, częstokroć zamiast Dobrosławski Dobryslawski
ając, odrnienili"3. Że jednak teoria tylko teorią pozostała i w życie
ała się wcielić wobec niedostateczności aparatu biurokratycznego,
ze wiadomo, skoro aż do ostatnich czasów uzyskać zznianę nazwiska
było tak trudno, cóż dopiero zwykłą zmianę pisowni! Przykładu
;pszego dostarczają nam same Tiolumina Legum, gdzie w konstytucji
litacyjnej Łukasza Stanisława Usarzewskiego z roku 1676 tenże sam
vany jest drugi raz Usarzowskim4, a pisownia nazwisk obcych,
znujących indygenat, jest najdowolniejsza.
'óbujmy ogólnie wyróżnić typy tych najczęstszych odmian, spowodo-
ych rozmaitą pisownią.
'zede wszystkim więc końcówki. Wahania w zakresie końcówek -ski,
: (jak Bolsunowicz - Bolsunowski) tu nie należą, gdyż są objawami
domej tendencji do nobilitacji nazwiska przez przybranie końcówki
Z urzędu - red.
dużycie szlachectwa - red.
I., t. VIII, s. 312.
VL, t. V, s. 405; jest to przodek dzisiejszych hr
Hussarzewskich.
112 113
- Maciejowski, Jędrzejewski - Jędrzejowski 1; podobnie i -owicz, - 'ewicz:
Walkowicz - Walkiewicz, Stachowicz - Stachiewicz, Gromkowicz
- Gromkiewicz2.
W związku z pisownią powstaje niewłaściwe tworzenie końcówki
-wski przy nazwiskach odmiejscowych bez sufiksu -ów, -ew, -awa. Nie
jest to zjawisko wyłącznie ograniczone do nazwisk, gdyż przez czas
pewien pisało się nie tylko o rzeczach warszawskich, ale i np. bydgowsł
kich3; tak więc Zazdroski z Zazdrości zaczął się pisać Zazdrowskim,
Zelgoski z Zelgoszczy Zelgowskim, Gierłoski z Gierłoży Gierłowskim,
Dorposki z Dorposza Dorpowskim, Kokoszecki z Kokoszek Kokosze-
wskim, Kozieroski z Koziegorogu Koziorowskim vel Kozierowskim4,
co nie wpływało w niczym na wymowę. Nazwiska na -wski uważa się
na ogół za lepsze, stąd też i tendencja do ustalenia raczej takiej
pisowni; pozostaje to oczywiście w związku z faktem, że nazwiska
utworzone od nazw miejscowych na -ów, -ew, o ile są pisane bez w, jak
Zakrzeski, Chmieloski, są niewątpliwie ustalone w pisowni zwulgaryzo-
wanej i świadczą wyraźnie o tym, że rodzina nie dopilnowała we
właściwym czasie pisowni nazwiska i że nie ma dokumentów, na
których podstawie mogłaby starać się o sprostowanie niewłaściwie
zapisanego nazwiska. Tak więc wytwarzają się oboczności, jak:
Wojciechowski - Wojciechoski,
Wiśniewski - Wiśnieski,
Borowski - Boroski,
w których poprawną jest forma na -wski, jak również
1 Przypuszczać należy, że jakiś Maciejowski spod Krakowa, przeniósłszy się pod Poznań,
został Maciejewskim itd.
2 Obocznych tych form używa ten sam człowiek (druga poł. XVIII w. w parafii Besko);
zwie się jeszcze Gromskirn i Gromkowskim. MH, t. I, s. 28.
3 Za Księstwa Warszawskiego prefektura departamentu w Bydgoszczy zwała się
"bydgowską".
4 A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 267.
114
IVVllVJ\il 111VL11A, L\i WlAllLV tlVLWQlQCf\iV 11Q L111lAllY llALWlJllA \iLJV
kreślają -w- z nazwiska proponowanego przez wnioskodawcę celem
różnienia go od istniejących już nazwisk; tak więc powstaje Iwanoski itd.
Nahania i zmiany innych końcówek były niewątpliwie także częste,
K nie miały większego znaczenia; czy nazwisko zapisano jako Soltysiak
Soltysik, Wojtaszek czy Wojcieszek, na tym z pewnością nikomu nie
eżało. Należy tylko stwierdzić dążenie do wyrównywania się sufiksów
brębie pewnych terytoriów, jak również tendencję zbliżania się do
m literackich (Dzbanyszek wielkopolski staje się Dzbanuszkiem itd.).
izereg zmian ma oczywiście tło fonetyczne. Nie zajmujemy się bliżej
1i zjawiskami, pozostawiając je lingwistom, wyszczególniamy tylko
ca przykładów, stwierdzających, że i tą drogą wyodrębnić się mogą
;wiskal. Oto parę wyrazów w związku z wymową h: Hulewicz - Ulewicz,
sarzewski Usarzewski, Huherski vel Uherski I 569, Handzel 173 I
Andzlewicz 1783, Hamerski Omerski i Umerski, Hłasko vel Łasko
I4, Chwalczewski Falczewski, dalej Bousławski, Bouszewicz, Bouffał
Bohufał, przedtem jeszcze Boguchwał. Wymowa I umożliwia takie
my jak Owidzki (ze wsi Owidza) Łowicki, Użyński t- Łużyński (z
yna), Bigoszewski - Biłgoszewski herbu Ślepowron. Wymowa w jest
>vodem takich zmian jak Andzlewicz -ł Wandzlewicz, dalej Belikoicz
Belikowiczz, a także spotykanych w starych księgach metrykalnych
ich nazwisk kaszubskich, jak Gawroic czy Grzegorkoic3. Oboczność
iisławski - Żelisławski jest charakterystyczna dla dźwięków sonornych
ibrębie wyrazu4.
;ardzo częste są alternacje u-o: Okolicz vel Ukolicz I 573, Ondakowski
ndakowski, Androszewicz i Andruszewicz itd. Podobnie jak szyroki
e się szerokim, jak dawny sirp zmienia się w sierp, tak też Znamirowski
W. Wittyg, A. Mańkowski, A. Boniecki.
=W. W. Wielądek,sv.; K. Niesiecki,sv.
3A. J. Parczewski, s. 221.
" J. R o z w a d o w s k i : Historyczna fonetyka, czyli glosownia jgzyka polskiego, w:
eyklopedia polska (Jgzyk polski ijego historia), Kraków 1915, t. II, s. 417.
115
....D ="" ,, . a
więc tąż samą rodziną byli UzJowscy Wgzowscyl Mamy tu do
czynienia zarówno z tendencją zatraty pierwotnej nosówki, jak np.
Badźmierowskich, pochodzących z Bądźmierowic pod Czerskiem, Łu-
żyriskich z Łążyna na Lubawszczyźnie, jak również i z nazalizacją
w nazwiskach, jak Mqkierski z Mokrej pod Czerskiem; nawet nazwiska
obce przyjmują brzmienie nosowe, jak Ląkiert w Chełmie, dawniejszy
Lokiert2, a zapewne także i Mąke w Gnieźnie.
Tam, gdzie na początku nazwiska mamy s-, z- z następującą spółgłoską,
widzimy często jego zanik w następstwie fałszywej dekompozycji wyrazów.
Ot np. wójt ze Skrzyszowa Stanisław, przyjęty przez Mieleckich do herbu
Gryf w roku 1546 i figurujący jako nobilis3 Stanislaus Skrziszowski, jest
ojcem rodu Krzyszewskich; najwidoczniej określenie z Skrzyszowa zaczęto
rozumieć jako z Krzyszowa. Podobnież potomkowie Ścibora herbu
Kościesza w ziemi łomżyńskiej stali się Ciborowskimi: w roku 1436
występuje Stiborius Kolak, 1456 Andreas Kołak Dominicus et Iitu.sflii
Petri de Scibory scribunt se, 1471 ciż sami scribunt se de Cibory4, 1503
Andreas de Cibory, 1670 Simon Ciborowski. Tutaj należą oboczności
takie jak Wierzchleński Zwierzchleński; w ten też sposób należy zdaje się
tłumaczyć nazwiska jak Taszycki (może Staszyc -ł z Taszyc?).
Ale to są już zagadnienia językowe; niewątpliwie dobrze wyszkolony
fonetyk znalazłby tu bardzo dużo ciekawego materiału, zwłaszcza że
nazwiska, z natury rzeczy bardziej konserwatywne, zachowały z pewnością
dużo śladów dawnych procesów głosowych. Dla nas najważniejszą jednak
rzeczą jest, że w ten sposób wytwarzają się oboczności pisanego nazwiska,
które w konsekwencji pociągnąć mogą za sobą wyodrębnienie się nazwisk,
przy czym obojętną jest rzeczą, czy u podstawy był tu jakiś fakt istotnej
1J. Dunin-Borkowski i M. Dunin-Wąsowicz: Elektorowie, sv.
z A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 262.
3 szlachetnie urodzony - red.
" Styboriusz Kolak... Andrzej Kołak, Dominik i Wit synowie Piotra piszą się
Ściborów... ciż sami piszą się z Ciborów - red.
116
ly zaczynano likwidować trudności związane z ustaleniem się pisowni
;iej, zjawiły się kłopoty z pisownią niemiecką czy rosyjską. Urzędnicy
Cw zaborczych zaczęli zapisywać nazwiska polskie w formie obcej,
tawały więc nowe oboczności i wahania w pisowni. Jeżeli chodzi
sunki w zaborze austriackim i pruskim, to tu germanizacja pisowni
;zyła chyba wyłącznie osób, które nie umiały dopilnować poprawności
u lub też nie dbały o to; ustalonych nazwisk szlacheckich zmiany
nie tyczyły (wyjąwszy ubogą i ciemną szlachtę pomorską i mazurską).
panowaniem rosyjskim natomiast transkrypcja nazwisk polskich
żdance (obowiązująca w metrykach na podstawie rozporządzenia
itetu Urządzającego z dnia 10 (22) listopada 1867), a także prowadzenie
heroldii rosyjskiej bez zapisu nazwiska w pisowni łacińskiej prowadzić
łatwo do oboczności i zmian. Najczęstsze wahania są co do g-h;
lanka, jak wiadomo, nie ma znaku na h, wobec czego są dwie
iwości czytania nazwiska, zapisanego po rosyjsku, jak Horodelski
rodelski, Hodyński Godyński, Zahorski Zagorski; niepewności te
kamy i w polskich wydawnictwach heraldycznych. Przykładem
iy samogłoski w pozycji przedakcentowej może być oboczność
.ński Kałczyński. Jeżeli tego rodzaju zmiany możliwe były
osunku do ustalonych nazwisk szlacheckich, to tym bardziej
rowadzano je na nazwiskach włościańskich i mieszczańskich; tutaj
c gminny miał wpływ decydujący. "Pisarz gminny nieomal zawsze
a sobie za punkt honoru nadać każdemu nazwisku włościańskiemu
ć literacką, a co gorsza jeszcze, transkrybując nazwiska grażdanką,
ręca je niemiłosiernie, tak że powstają nieraz najokropniejsze
lągi"2. Swoją drogą, nieustalenie nazwisk ma także i swoją dobrą
r: to, co łatwo powstało, także i bez trudu znika, tak że dziś chyba
rosyjski w nazwiskach ludności polskiej jest bardzo nieznaczny.
rdzo nieznaczny jest też w Polsce wpływ wymowy dialektycznej na
Dunin-Borkowski i M. Dunin-Wąsowicz: Elektorowie, sv.
Ciszewski,s.199.
117
grupy, zapisywano e zawsze w ęzyku literackim; ksiądz czy pisarz uważał
za swój obowiązek odtworzyć postać literacką nazwiska podanego mu
w wymowie ludowej i tak je wciągał w księgi.
Największe trudności sprawiało mazurzenie; skoro na obszernych
połaciach ziem naszych powszechne jest tzw. szadzenie, rekonstruowanie
w wymowie, chcącej uchodzić za poprawną, dźwięków sz, cz tam, gdzie
ich nigdy nie było, i to w wyrazach pospolitych, to oczywiście łatwo
zrozumieć, że w zakresie nazwisk własnych będziemy mieli tęż samą
dezorientację. Przypuszczać możemy, że cały szereg nazwisk ustalił się
w niewłaściwej postaci; niewątpliwie dość dużo nazwisk zapisano
z dźwiękami z, c, s, zamiast ż, cz, sz i na odwrót. Niektóre odtworzono
fałszywie, przypisując im ż, cz, sz, czyli, jak się mówi, "szadząc szukę przez
płot". Dziś oczywiście trudno stwierdzić te wypadki, skoro nie zawsze
mamy pewność, jak brzmi nazwa miejscowa, która dała początek nazwisku
(zresztą i one ulegały zmianom); do rzadkości należą charakterystyczne
i zabawne zarazem nazwiska, zestawiające obok siebie nazwisko
przymiotnikowe i włość rodową z przyimkiem, zapisane w odmiennej
postaci fonetycznej, jak:
z Sadurek Szadurski,
z Saniaw Szaniawskil;
widzimy tu, że jeden z członów (nie wiemy zresztą który), jest wpisany
w postaci mazurzącej czy szadzącej. W starych księgach spotykamy
oboczności formy literackiej i dialektycznej jeszcze żywsze; widzimy np.,
że z oczywistym mazurzeniem rnamy do czynienia wobec nazwiska
Czaczkowski vel Cackowski 1581 (wieś Czaczki na Podlasiu), Czychrowski
vel Cichrowski 1656 (wieś Czychry, pow. warecki); szadzenie znów
występuje w obocznościach Cikowski, Cykowski vel Czykowski 1566
(Cykowo w pow. kościańskim), Paskowski vel Paszkowski (Paskówka,
woj. krakowskie). W większości jednak wypadków nie jesteśmy w stanie
stwierdzić, w jakim kierunku szły zmiany, oboczności jednak stwierdzają
'A. Jabłonowski,s.l77.
118
iw.c vivwy uvicgicv wicnu. ian wic w niYacu aiaiiauiycu
Wojakowie spotykamy w XVII w. nazwisko Czerzycki vel Cerzycki,
parafii Besko w drugiej połowie XVIII w. Sgkowicz vel Szemkiewicz,
walski vel Szuwalski, w Limanowej jeszcze w roku 1818 Sulczewski vel
ulczewskiz. Oczywiście wahania te dotyczą tylko nazwisk, których nie
żna związać z jakimś wyrazem pospolitym; tutaj bowiem byłaby
cydująca znana forma literacka (do zupełnych wyjątków należy takie
zwisko jak Cyż3; jest ono w Polsce bardzo częste, ale zawsze
pisywano je jako Czyż).
W ogóle przeglądając spisy nazwisk włościańskich (oczywiście nie
isane przez dialektologów dla celów językowych, lecz urzędowe)
trudem tylko wyławiamy parę nazwisk z pewnymi cechami gwaro-
zni, jak Ćwiok, Cysarz, Górniok4, wszystkie inne mają postać
eracką, nadawaną przez księdza czy też pisarza gminnego 5. Dlatego
% na całej prawie przestrzeni nazwiska polskie mają wygląd dziwnie
iwelowany; dalsza ewolucja, którą częściowo badać możemy w "Mo-
torze", zdąża wyraźnie ku coraz dalszej niwelacji. Jedynie na kresach
ohodnich, na Śląsku, gdzie kler pochodzenia ludowego nie miał
wszego kontaktu z polszczyzną literacką, gdzie wobec braku inteligen-
polskiej nie było poczucia niższości formy dialektycznej, zapisywano
co nazwisk w postaci gwarowej; tak powstał Morcinek, Górniok,
englorz, Piekorz, z którego potem łatwo wyróść mógł Wenglorsch
1 W. W i t t y g, sv. Zob. A. B o n i e c k i, sv.: Cadrowski, Całowański, Cedrowski,
ejewski, Ciemierzyński, Ciepielowski, Czosnowski, Czudowski, Czudzinowski i in.
MH, t. I, s. 39, 40; t. II, s. 59; t. III, s. 39.
3 Spis ojicerów.
` Tamże.
5 S t. C i s z e w s k i, s. 199, dając spis nazwisk dekanatu stawiszyńskiego w Kaliskiem
vierdza, że pisarz gminny uważa sobie za punkt honoru nadać każdemu nazwisku
ościańskiemu postać literacką; organiści, prowadzący spisy parafialne, podają je raczej
postaci gwarowej, i choć potrafią z wielkopolskiego Dzbanyszka zrobić Dzbanuszka, na
ół są wierniejsi.
119
szlacheckich, które dawniej, w XVI-XVII w. zapisywane były w postaci
kaszubskiej: Dębc, Paszk, Pawelc, choć i tu były oboczności, np. Ranoch
vel Renoch (przydomek Czapiewskich, pocz. XVII w.) Motk vel Mlotek
(przydomek Trzebiatkowskich), KJopotk vel Kopotek2. Dziwnym trafem
formy kaszubskie zachowały się dziś raczej w zgermanizowanych
nazwiskach, jak von Klopotk, von Reck; w postaci polskiej pisano te
nazwiska KJopotek lub Klopotowski, Rak3, z zarzuceniem charakterystycz-
nych cech kaszubskich.
Zmiana nazwisk ujemnych. Jednym z dalszych powodów zmiany nazwisk
było ich znaczenie ujemne. Nazwisk wulgarnych było zawsze w Polsce dość
dużo; przezywano się często, niejednokrotnie bardzo wymyślnie, a więc też
nazwiska te, które są pierwotnie wyzwiskami, zdumiewać czasami mogą
bujnością imaginacji koprologicznej. Są to oczywiście nazwiska mieszczan
i ludu; w miarę postępu kulturalnego znikają dość szybko.
Do wyjątków należą nazwiska tego rodzaju wśród szlachty. Miała
szlachta niegdyś swe przezwiska, które bywały czasem dziedziczne, ale
mało z nich ostało się jako nazwiska; ogromna większość przyjęła
nazwiska przymiotnikowe odmiejscowe (lub na ich wzór utworzone),
wskutek czego zapomniano o dawnych, przezwiskowych. Układano co
prawda zabawne zestawienia wierszowane selectorum nobilium4, w których
osobno grupowano szlachtę, zwącą sięjak ptaki, ryby, dobierano nazwiska
o różnych końcówkach itd., ale nie było tu na ogół nazwisk ujemnych.
Zresztą powaga szlachty była tak wielka, że nawet nazwiska niewątpliwie
zabawne, jak np. Korytko herbu Jelita, Pstrokoriski5 herbu Paparona,
Kozie czy Żaba, uchodziły za dobre, o ile miało się pewność, że ma się do
1"Gryf", t. II, s. 367-368. Szereg nazwisk dawnyeh zupełnie znikł.
2 W. K ę t r z y ń s k i : Przydomki szdachty pomorskiej.
3 Mitteilungen des TiereinsJur kaschubische Iiolkskunde, t. I, s. 122.
' wybranych osób szlachetnie urodzonych - red.
5 Śmiano się z Pstrokońskich niejednokrotnie; głupia szkapa varii coloris, piszą rokoszanie
.1606. Zob. Pismapolityczne z czasów rokoszuzebrzydowskiego, Kraków 1916, t. I, s.107.
wr
120
. . .. . "
ska od wyrazu pospolitego, który był u początku. Zanim ustalono
ska, zmiana była oczywiście bardzo prosta; tak np. mieli się zmienić
szowie na Mgżyków (herbu Wieniawa)z, w ten sposób zginęły też
ute ZJodzieje, Ogony, Bąki itd. szlacheckie, ustępując przed nazwami
jscowymi. Później było to już trudniej, ale ostatecznie także
rowadzano podobne zmiany. Ów nieszczęśliwie istotnie nazywający
r Piczek herbu Lubicz, któremu poświęca dłuższy wiersz W a c ł a w
otocki:3
Proszę, jak mam zwać? Jestem, prawi, Piczek.
Jakby mej żonie wyszczypnął policzek...
Człek widzę słuszny i z mowy i z stroju
Każę ustąpić żenie do pokoju.
Z którego kraju znowu pytam i czym
Pieczętuje się; odpowie: Lubiczem.
Nie dziwuję się, że tak siebie blisko,
Bo to z natury herb ten, a przezwisko;
Gdzieś pod Dubieckiem wioskę i ojca ma,
Z Tuligłów jedzie, wszystko, myślę, kłama,
który zapewne miał dość przycinków i nieporozumień jak powyższe,
brał końcówkę przymiotnikową; P a p r o c k i notuje już pod herbem
ibicz Piczkowskich, N i e s i e c k i nawet Pieczkowskich4. Przykładem
pniowego odchodzenia od pierwotnego nazwiska są Bronakowie w ziemi
skiej, osiedli we wsi Bronaki, niegdyś Brudniaki. W roku 1484 piszą się
Brudnaki ex clenodio Brudnemisy5, w roku 1552 występuje iudex terrestris6
1 nadużycie - red.
2B. Paprocki,podherbem.
3 W. P o t o c k i : Ogródfraszek, t. I, s. 216.
4 Piczek występuje w księgach podskarbińskich na Podolu w r. 1579; J. D u-
^n i n - B o r k o w s k i : Spis nazwisk; W. W i t t y g zna Piczków herbu Strzeniawa na Podolu
;'1552, Piczkowskich herbu Abdank w Radomskiem, w tymże roku.
"'' 5 z Brudnaków z klejnotu Brudnemisy - red.
6 sędzia ziemski - red.
121
w y i v== v uyv Sv iv
używanym sposobem; tak powstał Koziell, Łappa (vel Łappo)4 Wollk
itd.
Jeżeli wśród warstwy uprzywilejowanej trafić się mogły nazwiska
śmieszne lub wulgarne, to oczywiście wśród ludu i w miastach były one
czymś bardzo powszednim. Nazwiska mieszczan, zwłaszcza małomieszczan
i ludu, ustalały się z wolna dopiero gdzieś w XVII-XVIII w., więc
oczywiście przeważna ilość tych, które były odczuwane jako ujemne,
znikła, i to po prostu w ten sposób, że powstawały nowe, oboczne, które
jako przyzwoitsze, wpisywano w księgi; nazwisko obelżywe kursowało
jeszcze czas jakiś, dopóki w miarę wzrastania znaczenia nazwiska
urzędowego nie znikło zupełnie. Przypuszczać należy, że wielki wpływ na
wytępienie tych nazwisk ujemnych mieć musieli księża, którzy przecież
przez długie lata wpisywać mogli w księgi metrykalne nazwiska wedle
własnego uznania, skoro ich nikt w tym nie kontrolował, a już najmniej
rodzice nowochrzczeńca.
Roi się istotnie od tych nazwisk wulgarnych, i to od najdawniejszych
czasów. Ciekawy byłby przegląd tego materiału; rzuciłby on nieco światła
na dzieje rozmaitych wyzwisk i terytorialne ich rozmieszczenie; nie brak
pomiędzy nimi bardzo wymyślnych, nawet perwersyjnych.
Jako budujący przykład, typowy zresztą dla XVI-XVII w., przytaczamy
nieco nazwisk z małego miasteczka Krzepic (dziś w pow. częstochowskim):
Wozignój, Trzęsidupka, Kazirodek, Niezdara, Grzebinóżka, Płaszczymąka,
Kwasigroszek, Swędzioch, Parzysłońce, Liczykrupa, Golipięta... itd.;
większość mieszkańców nosiła nazwiska tego typu, z których dziś ani
jedno nie pozostało.
Także i w Ksigdze chamów możemy znaleźć nieco przykładów:
1 wicewojewoda - red.
z J. Kapica-Milewski, s. 21.
3 A. B o n i e c k i, sv.; część ich pieczętuje się Pobogiem.
4 Łapowie herbu Lubicz zamieszkali w Koronie stali się Łapińskimi, na Litwie Łappami;
zob.A. Boniecki,sv.
Polszcze śmiały się.
Pierdzioszek nazwano Krzysztofa bękarta... (został z czasem sołtysem), po
voracku chodził w falendyszach, goli się często, chce się inaczej na -ski przezwać,
daj nie Piersieńskim.
Sempiński nazwał się syn Sempiterny, mieszczanina w Piątku.
Starski - dawniej Szczoch.
Czasami ta wrażliwość na nazwisko była wcale przesadna; rozmaite są
dnak pojęcia o przyzwoitości. Tak np. wedle Liber chamorum "Merecki
zwał się syn Wargockiego mieszczanina w Wieliczce... ten to syn jego
imienił ojcowskie przezwisko, nie podobało mu się wargą być, że nową
imilię domu od siebie zacząć chce".
Nazwisko wulgarne zanika i musi w niedługim czasie zaniknąć zupełnie;
źiś, gdy nazwiska zostały już ściśle ustalone i samowolna ich zmiana
ciągnąć może za sobą przykre następstwa, zezwolenie na zastąpienie
azwisk ujemnych innymi, normalniejszymi, dają władze administracyjne.
ogłoszeń w "Monitorze" widzimy, że zmiana ta odbywa się w szybkim
;mpie i że prócz nazwisk istotnie nieprzyzwoitych czy śmiesznych, które
a każdym kroku utrudniać mogą życie (zwłaszcza stosunki towarzyskie,
iałżeństwo itd.) człowiekowi obdarzonemu takim dziedzictwem, również
2wykłe nazwiska o typie przezwiskowym zaczynają zanikać.
Oto przykłady takich zmian, ogłoszonych w "Monitorze" (1924 r.);
nawiasach podaję nowe nazwisko:
N a z w i s k a u b 1 i ż a j ą c e : Oszust (Oszutowski, Ostowicz), Galgan
Jałkowski), Kostera (Czajka).
Nazwiska oznaczające przedmioty:Póltorak(Przybyski),
;arabin (Mirhorodzki), Pociggiel (Zawiczyński), Stryczek (Perzańska),
talon (Kwieciński), Graca (Greczyński).
= Nazwiska oznaczające zwierzęta:Byk(Bykowski,Bakow-
?x
;aki), Byczek (Byszek), Byczak (Kafarski), Cieluch (Celuchowski), Koziol
i(Kozierski, Kozłowski), Baran (Borański, Baranicki), Krówka (Sępichowski),
'oza (Kaznowski, Kozarski), Wilk (Wilkowski), Kot (Kotkowski,
Kokociński, Bratborski), Gapa (Gronowicz), Gąsior (Winid), Wróbel
122 123
. ucn- ycn, u nwicuiicwsxi),
Burdel (Murawiński), Pierdzioch (Prozowski, Perłowski); skojarzenia
podobne może też nasunąć nazwisko takie jak Golas (Graszewska),
Uryniak (Urzyński).
Nazwiska oznaczające części ciała itp.:Noga(Nogowski),
Pypeć (Przystański), Pienta (Zwirski), Ogonek (Oziemski); nazwisko Duch
jest również uważane za zabawne (Duniński).
Nazwiska oznaczające zawody:Stelmach(Słotyński),Szewc
(Demirski), Woźny (Brandowski).
N a z w i s k a d w u c z ł o n o w e zazwyczaj sprawiają zabawne wrażenie:
Starybrat (Starkowski), Pólzigć (Półkowski), Durybaba (Dubarski),
Malolepszy (Wisłowiecki).
Wreszcie rozmaite nazwiska, często bez określonego znaczenia, jednak
zabawne; zbyt k r ó t k i e, jak Maj (Boguszewski), Gzik (Moniński);
imiona ż y d o w s k i e, jak Abramek (Anecki); k o b i e c e : Magda
(Ostrowieński), dalej Wymiatalek (Warski), Latawiec (Lawiński), Piechota
(Sztykowski), wreszcie bez specjalnego znaczenia, ale odczuwane jako
k o m i c z n e d ź w i ę k o w o : Chachaj (Wiśniewski), Kucy (Kuczewski),
Pakula (Pakułowski), Pitula (Lachorski), Ciupka (Czubowski), Ciuchciariski
(Mokański) itd.
Nazwiska takie, które przed stu laty tworzyły z pewnością co najmniej
połowę nazwisk włościańskich, są skazane nieuchronnie na zagładę;
uważamy to za zupełnie słuszne. Nazwisko służy do oznaczenia człowieka
i jego rodziny, nie ma zaś własnego znaczenia, specjalnie zaś nie powinno
nasuwać znaczenia ujemnego, dając tym samym powód do przytyków
i żartów, w niektórych nawet wypadkach utrudniając tak oznaczonemu
stosunki z ludźmi. Zjawisko to uważać należy za tak samo pożądane jak
to, że zaginęły już powszechne przed kilku wiekami Liżykpy i Trzgsidupki
(aby nie wymieniać gorszych), żałować tylko należy, że na ich miejsce
wchodzą nazwiska sztuczne, niejednokrotnie wbrew zasadom słowotwórstwa
wymyślone, niezgodne z duchem języka.
Obok tych zmian formalnych dokonują się również zwyczajowo drobne
odchylenia od zapisanego w metryce imienia, mające na celu złagodzenie
.. v, uivc
ardzo łatwo asymilować się do nazwisk o typie przymiotnikowym
-jako Kalęcki itd.; oczywiście, o tego rodzaju zmianach dowiadujemy się
lko przypadkowo.
Przy tej sposobności wspomnieć należy o charakterystycznych wyod-
rbnieniach nazwiska od appellativum, a to w odmianie, jak Goląb
- gen. Goląba, Dudek - gen. Dudeka, a więc i pani Goląbowa,
Iudekowa itd. Aczkolwiek puryści protestują tu w imię czystości
;zyka, stwierdzić należy uprawnienie takich form i zgodność ich
duchem zmian językowych; jest to bardzo prosta morfologizacja
żnic znaczeniowych, zupełnie podobna do tej, którą spotykamy
odmianach nie zwracających naszej uwagi, jak np. dativus Kotowi (a
ie kotu) czy gen. Bawola (nie bawołu; herb Bawół). Odmiana z za-
howaniem e wyrzutnego wydaje się nam dziwna i barbarzyńska;
rzypomnieć jednak można, że nazwiska, jak Kurpiel, Kukiel dawno
atraciły e - gen. Kurpla, Kukla, a nazwiska niemieckie na -eck czy
rgg, chociażby nawet były polskiego pochodzenia, odmieniamy stale
zachowaniem e. Dlatego też np. polski podrzutek Najdek chętnie
isał się z niemiecka Neudeck, aby wyodrębnić swe nazwisko od
erwotnego znaczenia.
Nazwisko może mieć wartość ujemną nie tylko dla swej treści; spotykamy
ć nazwiska "splamione" przez czyn niehonorowy lub zbrodnię. Pojęcie
lobrego nazwiska" może być pojmowane albo jako wartość historycz-
-genealogiczna, dalej jako wańośćjęzykowo-estetyczna (nazwiska "ładne"
brzydkie"), wreszciejako wartość społeczno-etyczna (nazwiska "uczciwe",
wne"). Otóż jeżeli nazwisko jakieś zyska rozgłos ujemny, najczęściej
ckutek zbrodni popełnionej przez kogoś, kto je nosi, powstaje tendencja
zmiany zdewaluowanego nazwiska. Wypadki to częste, że rodzina
azańca składa do władz prośbę o zmianę nazwiska, zaznaczając tym
mym, że nie chce mieć nic wspólnego z człowiekiem, który imię ich okrył
.ńbą; czasami nawet inne rodziny, przypadkowo toż samo nazwisko
szące, starają się o zmianę. Tak np. gdy burmistrz Czech wykonał
na króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, szereg rodzin
124 I 125
xamach
opowieści o ludziach, którzy pod innym nazwiskiem prowadzą nowy
żywot, są bardzo powszechne2 i fakty podobne należą jeszcze dzisiaj do
częstych. Że zaś złoczyńcy, znani pod własnym nazwiskiem, przybierają
inne, aby móc ujść uwagi otoczenia i władz, to rzecz bardzo dobrze
wiadoma; wybitniejsi z nich pod kilku rozmaitymi mogą figurować
nazwiskami. Dawniej, gdy zmiana nazwiska zależała prawie wyłącznie od
sprytu zainteresowanego, tego rodzaju zakapturzenia mogły wpłynąć dość
znacznie na przesuwanie się nazwisk, zwłaszcza że podszywano się
powszechnie pod znalezione lub ukradzione papiery, jak owi łotrzykowie,
udający pielgrzymów, co to
Czasem drugiego z listów i pieniędzy złupi,
Przechrzci się tem imieniem, jakie w liście stoi,
Postawę i przezwisko wnet sobie ustroi,
Więc onem pismem robi...3
Przykład taki mamy w Liber chamorum: "Bobrowski... nazwał się
z czasem Przyrańskim. . . ojciec jego był chłop prosty, Łukaszem zwano
go... dlatego ten tytuł odmieniał, że był z inszemi zbójami i najeżdżał".
Wiemy z tradycji pamiętnikarskiej, że jeden z uczestników posępnego
mordu dokonanego na Komorowskiej-Potockiej, niejaki Wilczek, zmienił
nazwisko i zwał się potem Zagórskim - a przykładów podobnych dałoby
się znaleźć dość, nie ma jednak potrzeby ich pomnażać.
Daleko ważniejszą pozycję w dzisiejszym zasobie nazwiskowym stanowią
zmiany na tle udziału w powstaniach czy też organizacjach tajnych
zrodzone. Celem uniknięcia poszukiwań i represji zmieniano nazwisko,
często legitymowano się papierami innych osób, których nazwisko potem
na stałe przybierano: z niedawnej przecież jeszcze przedwojennej czy
wojennej przeszłości znane nam są osoby, które pod różnymi nazwiskami
' A. Heintze, sv. Czech.
2 I. C h o d ź k o, t. VII, s. 76, opowiada o Niewiadomskim, który pokutując za grzechy
odbywa pielgrzymkę do Ziemi Świętej pod nazwiskiem Nescio.
3 S. Klonowicz, s. 110.
achty, której drogi gubiły się w dalekiej przeszłości; nikt nie chciał się
rzyznać do niedawnego mieszczańskiego czy nawet chłopskiego po-
odzenia, a właśnie tacy nowi ludzie najchętniej fabrykowali sobie
:eroko zakreślone rodowody. Wywodzono się zza granicy, z Niemiec,
'rancji, Danii, a chociażby Czech czy Węgier; szaremu gminowi
acheckiemu imponowało bardziej pochodzenie "z tatarskich hrabiów"
niżeli od rodzimych wielmożów. Bardzo chętnie zwracano się myślą do
zymu, do wiecznego miasta i wielkiego państwa, którego cnoty
bywatelskie stawiano powszechnie za przykład, którego starożytność,
alekość, wielkość, świetność i mądrość imponowała wszystkim. Dorabiano
ięc sobie rodowody rzymskie, próbowano bajeczne drogi Polski złączyć
historią Rzymu; śladem tej pomysłowości jest przydomek Korwin,
żywany do dziś dnia przez szereg rodzin, a o którym już P a p r o c k i
isze pod herbem Ślepowron: "temu herbowi taki początek opowiadają,
ten kruk, który na wierzchu podkowy a Corvinis Romanisprofluxit...1
igo klejnotu dawno używały w Rzymie wielkie familie", po czym miał
rzejść na Macieja Korwina itd. W całej pełni rozwinęła się teoria
ymskiego pochodzenia na Litwie; wywiedziono początek państwa od
rcerza rzymskiego Palemona, który morzem przybył z gromadą towarzyszy
Noich nad Bałtyk i tam osiadł na ziemi, którą nazwał Italią, co następnie
rzekręcono na Lituanięz. Od tego to Palemona i jego świty miała wziąć
czątek szlachta litewska; poczucie świetnego pochodzenia od najstarszego
największego rycerstwa świata musiało ich przepoić ogromną dumą,
wyższością zwracają się zatem do Polaków: "Lachowe ne była szlachta,
;e byli ludy prostyi, ani meli herbów swoich - ale my szlachta staraja
1 przeszedł od rzymskich Korwinów - red.
2 F. F. D a u g n o n z nieprawdopodobną naiwnością opowiada we wstępie do swego
'Wutomowego dzieła o Włochach w Polsce całą tę wersję genealogiczną. Dowiadujemy się
tc, że un nobile Italiano (szlachcic włoski - red.), Palemone Libo, około r. 900 osiadł
r Italii-Lituanii i założył nad Dubissą rezydencję; towarzyszami jego byli między innymi
'tospero e Cesare Colonna, Giulio Dorsprungo, Ettore ed Orsino Rosa, kilku członków
dziny Pazzi ed altri capi italiani (i inni przywódcy włoscy - red.).
126 127
wyYjru w uvw vaw av l1vlu//6/IL(,
następnie - pod wpływem fikcji pochodzenia od Colonnów - jako
Colonna, zanim w tej postaci nie zostanie uprawniony w roku 1887
w włoskim dyplomie hrabskim wydanym przez króla Humberta dla
Colonna Czosnowskich 3.
Zajmowano się więc odległymi rzymskimi rodowodami, wywodzono
pochodzenie od świty Palemona, Dorsprunga itd.; obok tego jednak
szukano i bliższej paranteli, a mianowicie z rodami kniaziowskimi. Prócz
zaszczytnej genealogii uzyskiwało się w ten sposób tytuł kniaziowski,
znaczenie społeczne, stosunki wśród wielmożów.
Przywłaszczenie sobie tytułu, przypisanie genealogii książęcej nie było,
zdaje się, rzeczą trudną, skoro tak znaczna jest ilość rodzin roszczących
sobie samozwańczo prawa do tytułu kniaziowskiego4. Podobieństwo
nazwisk tworzonych patronimicznie czy rzadziej odmiejscowo, przydomków
powstałych częściowo z dawnych imion, przynależność do tych samych
herbów ułatwiały zamieszanie. Po unii w roku 1569 coraz częściej
zaczynają prawdziwi kniaziowie porzucać tytuły, zwłaszcza rodziny zubożałe,
i mieszać się z szlachtą; tym łatwiej też było rodzinom ambitnym podszyć
się pod tytuły i rodowody kniaziowskie, zwłaszcza rodów już wymarłych,
których genealogię nietrudno było przerobić, biorąc asumpt z podobieństwa
nazwisk czy przydomków. Panegiryści, których w Rzeczypospolitej nigdy
nie brakło, podnosili chwałę rodu i uzupełniali świetnymi szczegółami
genealogie, które wpisywano następnie w herbarze 5. Niektórzy poprzestawali
na przyjęciu tytułu, który im zwyczajowo przyznawano, zwłaszcza wobec
' J. J a k u b o w s k i : Studia nad stosunkami narodowościowymi w Litwie przed UniĄ
Lubelską, Warszawa 1912, s. 60.
z A. J a b ł o n o w s k i, s. 178; Karaffa ma być tłumaczeniem herbu Korczak.
3 MH, t. VI, s. 7.
' J. W o 1 ff poświęca tym "pseudokniaziom" osobny ustęp, s. 649-687; na s. 650
stwierdza, że ilość rodzin litewskich roszczących pretensje do kniaziowskiego pochodzenia
przewyższa niemal liczbę rzeczywistych kniaziów.
5 J. W o 1 f f, s. 650; najwięcej takich fantastycznych rodowodów podaje Józef Aleksander
Jabłonowski, potem Kuropatnicki, Wielądek, Małachowski.
128
ygiello Świderski 1. Przydomku Narirrtontowicz używali też z końcem
i początkiem XVII w. kniaziowie Rużyriscy na fikcyjnej podstawie
dzenia od ks. Aleksandra Narimontowicza2. Potomstwo Korybuta
i bezpotomnie, P a p r o c k i jednak wywiódł od nich Zbarażskich,
śowieckich, Poryckich i Woronieckieh, którzy zaczęli pisywać swe
iska z przydomkiem odojcowskim Korybutowicz albo też wprost
5ut3; tak więc i król Michał miał nazwisko oparte na fałszywym
rvodzie, a herb Korybut został również ad hoc4 spreparowany. Na
dstawie wywodów P a p r o c k i e g o, że "Fedor, syn Korybutów,
iążę Nieświeski, miał syna Daszka" (w czym zresztą i słowa prawdy nie
;t) uznali się Daszkiewicze z przydomkiem Hladki za potomków tego to
aśnie kniazia Daszka i porzucając stary przydomek zaczęli w XVIII w.
sa.ć się Korybut-Daszkiewiczami 5. Od Koryata Gedyminowicza wywodzili
; Kurcewicze, a raczej jeden ich odłam, który przybrał przydomek
rryatowiczów6. W inny znów sposób uksiążęcają swe nazwisko
Jowniowie; po wygaśnięciu kniaziów Holownia Ostrożeckich zaczynają
; też pisać Ostrożeckimi. Tego rodzaju bezprawny zabór widzimy
wnież i w Koronie, gdzie zdarzają się przybrania nazwiska sławnego
cpółherbowca jako przydomku; tak powstał Odrowąż Sadowski (herbu
ęcz), Herburt Hejbowicz (herbu Pawęża), Wgżyk Rudzki (herbu Wąż)s.
'Wywodzono się też "z tatarskich hrabiów", używano patronimików do
rion tatarskich; istotnie, dużo szlachty niegdyś muzułmańskiej, osiadłej
'J. Wolff, s. 650.
Tamże, s. 274.
Tamże, s. 661. Na ten temat rozwinęła się poważna dyskusja naukowa, przy czym
Alleźli się obrońcy sfngowanego rodowodu; zob. decydujący głos w tej sprawie Wł.
: m k o w i c z a : Łosk i wygaśnigcie Korybutowiczów, RTH, t. VII, s. 197 i nn.
w celach doraźnych - red.
J. Wolff, s. 654.
6W. Wittyg,sv.
J. Wolff, s. 659.
eA. Jabłonowski,s.176.
129
nikt nie mógł mu udowodnić, że tak nie było; gdyby taka tradycja
powstała wcześniej i utrzymała się przez kilka pokoleń w rodzie, zaczęto
by ją cenić i mogłaby się zaznaczyć w nazwisku na wzór rzekomych
Gedyminowiczów. Przykładem takiej starej tradycji, na niczym nie opartej,
a wpływającej na nazwisko, jest ród żmujdzki Poalsknisów herbu Leliwa.
Wedle tej fantastycznej tradycji, podczas wojen Witołda z Tatarami miała
wpaść do niewoli krewna Tamerlana, Zofia z rodziny Sopihali i Solimanów
Poalsknis, księżna Mingrelii, Georgii, hrabina Abisynii itd.; Jan z Pawsza
Moniwid pojął ją za żonę. Synem ich był książę Jan Janowicz Moniwid,
przezwany Poalsknis, wnukiem Bartłomiej, żonaty z Elżbietą Reuss,
siostrą wielkiego mistrza krzyżackiego. Prawnuk Grzegorz, czyli Hrihory,
miał oblatować w 1575 r. w sądzie ziemi żmujdzkiej przywilej króla
Władysława, wydany w roku 1429, występująć jako "pan Grzegorz
Bartlomiejewicz z dziada Jana Janowicza Tamerlana Pawsza Moniwidowicz
Poalsknis, książg i hrabia". Rodzina z czasem podupadła; ostatni męski
potomek tego dziwnego rodu siedział około 1880 r. na małej fortunie koło
Kroż i choć był tylko komornikiem, podpisywał się stale książg Pawsza
z Tamerlana Moniwidowicz Poalsknis i miał jakoby otrzymać urzędowe
przyznanie pochodzenia od książąt tatarskich i tytułu książęcego2.
Obok tych egzotycznych tytułów brano także i nazwiska z bliższego
wschodu, podszywano się pod kniaziów moskiewskich, nawet pod rodzinę
carską. Musiało to się odbywać na większą skalę, skoro ślad pozostał
w liolumina Legum3, które wyraźnie stwierdzają pod rokiem 1646:
"zjawiają się tacy nieostrożni ludzie, którzy na się śmieją brać imię
carewiczów moskiewskich... postanawiamy, aby... to sobie imię nikt nigdy
zmyślać nie ważył...; w tych czasach szlachetnego Jana Faustyna Łubę
głupie pospólstwo carowiczem nazywało... pisać się nim, aby nie śmiał,
pod uczciwością i gardłem rozkazujemy". Jeżeli podszywano się pod
1M. Czajkowski,s.138.
2J. Wolff, s. 667.
3 VL, t. IV, s. 93.
130
skich dwu braci z Krakowa rzemieślniczkowie... bojąc się pp. Boratyńskich
żem ja Boraciński, tracąc szlad, by go nie dochodzono.
ki chłopski syn... tam pan Burzyński spod Łomże pytał, skąd których
h jest, wprzód powiedział, że od Łomże, jako go wytknął, w tym zaś on
E, że z Mazowsz, syn jego zaś udawał, że z Podgórza, tych, co są herbu
Grzymała (chłopi, zwali się Drzymała).
farbotowie, chłopi, bodaj ich zabito, Korybutam z domu być udają (ziemianie,
ńierze, synowie Jandzielówny, córki doktora).
Ligęza... panowie Ligęzowie chcieli go być kazać zabić, pytając naprzód, czemu
Ligęzą zwał, powiedział, że mię Łagęza zwano, tylko to ludzie odxnienili i nie
nię się szlachcicem; tak wydrwił się panom Ligęzom.
ebrdowski, a przedtem Zebrzydowski, zwał się Jan chłopski syn... aż go
funku napadł Anno 1626 w Krakowie Jegomość pan Zebrzydowski usłyszawszy,
:ię tak zowie, okrutnie połajał i znieważyć kazał o ten tytuł, on wykręcił się, że
ja Zebrdowskim, a nie Zebrzydowskim zowię.
y wuii oiY f.rvu i.uauc tiaz,wsa 1 t;GIpll1 Stę
mą przynależnością do znanych rodzin. Jeżeli nazwisko było to
lub też dość podobne, to tego rodzaju fałszywe genealogie mogły się
utrzymywać. Skrzętny kronikarz samozwańczej szlachty, autor
chamorum notuje dość często takie wypadki:
darzało się też w erze wczesnych demokratycznych poczynań, że
opcom wiejskim, których kształcono w szkołach, niejako oficjalnie
ieniano nazwisko, aby wprowadzić go tym łatwiej do sfer wyższych.
ktyki takie stosował choćby Tadeusz Czacki w Liceum Krzemienieckim.
trżyła się z tego tytułu na męża mniej demokratycznie usposobiona
u Czackal: "nieraz płonę wstydem, słuchając jak malcowi z niskiej
sy, z chłopskiego rodu wynajduje historycznych przodków i nazwisko,
tórem i dziadowie biednego ucznia nie słyszeli". "Ajednak tem zachęca
do nauki i nowy byt im stwarza", odparł zwolennik polityki Czackiego.
A n d r z ej o w s k i : Ramoty starego Detiuka o Wolyniu, Wilno 1861, t. II, s. 92.
131
armia rewolucyjna czy też władze rewolucyjne nie pytają się o legitymacje;
nie sprzyja formalnościom stan kraju, nie mają też dla nich zrozumienia
i sympatii nowi ludzie, którzy stają na czele; w zamieszkach zresztą tyle
ginie ksiąg metrykalnych i archiwów, że przeprowadzenie dowodu jest
często niemożliwe. Zdajemy sobie zupełnie dobrze sprawę, że dość wielka
ilość nazwisk dzisiejszych nie odpowiada przedwojennemu stanowi, że
taką czy inną drogą wiele osób w czasie zawieruchy wojennej przybrało
nowe nazwiska; skoro tak jest obecnie, to tym bardziej być musiało
dawniej - wojna zawsze była ogromnym kotłem, w którym mieszali się
bezładnie ludzie i nazwiska.
Z historii powstań naszych, zwłaszcza styczniowego, z dziejów konspiracji
politycznych, z ruchawki 1905 r. dużo dałoby się przytoczyć przykładów.
Jedni przybierali nowe nazwiska, aby uniknąć nadzoru politycznego, inni,
by zabezpieczyć rodzinę, niektórzy korzystali z przypadkowo czy też
celowo zdobytych papierów, inni wreszcie widzieli w pseudonimie
rewolucyjnym czy powstańczym pewne walory emocjonalne. Przypominam
parę bardziej znanych zmian nazwisk powstańców z 1863 r. : Hauke-Bosak,
Heydenreich-Kruk, Rudnicki-Sawa, Borelowski-Lelewel, Matliński-Sokół,
Cichowski-Zameczek, ze znamienną predylekcją dla nazwisk "demo-
kratycznych". Należałoby zbadać, ile z przybranych tych nazwisk
powstańczych czy konspiracyjnych weszło w dzisiejszy zasób nazwiskowy.
Dokładniej możemy poznać zmiany dodawane w czasie ostatniej wojny.
Tajne organizacje wojskowe już w czasach przedwojennych używały
obowiązkowo pseudonimów; z chwilą wybuchu wojny znaczna ilość
członków tych organizacji zachowała przybrane nazwiska wstępując do
wojska. Formacje legionowe składały się w wielkiej mierze z osób
noszących przybrane nazwiska, zwłaszcza że występowali tu również
poddani rosyjscy, z łatwo zrozumiałych względów zmieniający nazwisko,
jak też i poborowi chroniący się przed służbą w armii austriackiej.
Podobnież było z innymi formacjami o zaciągu ochotniczym; tam, gdzie
z natury rzeczy nie mogło być przymusu, nie odstraszano ochotników
formalnościami i wpisywano ich pod nazwiskami, jakie sami podawali.
132
vrocic ao nazwisx roaowycn. vstawa z ania 11 maa iyzv` orzexa, ze
soby wojskowe, które przed wejściem w życie niniejszej ustawy, podczas
iżby w formacjach wojskowych polskich lub w wojsku polskim przybrały
ne nazwiska, a odznaczyły się gorliwym pełnieniem obowiązków, mogą
yskać uznanie przybranego względnie zmianę swojego poprzedniego
zwiska" na wniosek ministra spraw wojskowych; niedługo potem
;łoszono rozkaz ministra (z dnia 22 marca 1921)2 o przywracaniu
.wnych nazwisk osobom wojskowyrn, korzystającym z pseudonimów.
Zmiany te idą w rozmaitych kierunkach. Niektóre z nich są dziełem
zypadku; tak np. legionista wachmistrz Włodzimierz Kołodziej dostaje
; do Kijowa i tam otrzymuje paszport jako Władysław Lewandowski;
d nazwiskiem tym wstępuje do armii gen. Żeligowskiego i jako taki
;uruje w aktach wojskowych, otrzymuje więc pozwolenie na noszenie
żwiska Kołodziej-Lewandowski3. Inni przybierają bojowe nazwiska,
óre następnie łączą z rodowym, jak Rydz-Śmigły, Orlicz-Dreszer,
;roch-Orlot, Ruckeman-Orlik, Dąb-Biernacki, lub historyczne, jak
wola-Wieczorkiewicz, Kołłątaj-Srzednicki, Norwid-Neugebauer. Prze-
'żnie jednak zmiany idą w kierunku ogólnych zmian i nie różnią się od
aszanych w "Monitorze" przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych;
częściej chodzi tu o końcówkę -ski, przy czym zatraca się dawne
wisko albo też zachowuje przy nowym: Krawiec przyjmuje jako
wisko pseudonim wojskowy Iwanowski, Drozda staje się już formalnie
ozdowskim, Seniuk Sensmęckim, Guzik Guzikowskim, Glapa Glaniń-
11
, dalej Leń Ziemiańskim, Maślanka Grudzińskim; obok nich stają
iska podwójne, jak Marczak-Marczewski, Nowak-Przygodzki,
lczyk-Wysocki. Nazwisko obce ustępuje przed polskim; Szczerbakow
e się Szczerbińskim, Bornstein Łyczowskim, Schneid Orzychowskim,
Dziennik Ustaw, poz. 251; zob. rozporządzenie wykonawcze z dnia 20 listopada,
nnik Ustaw, poz. 743. Ustawa ta została uchylona ustawą z dnia 6 maja 1924, Dziennik
nv, poz. 459.
Dziennik Rozkazów, poz. 211.
"Monitor" z września 1924; inne przykłady przeważnie z Dziennika Personalnego
tsterstwa Spraw Wojskowych za r. 1921.
133
zmian powodowała ortografia metrykalna, inne dokonywane były
zwyczajowo: o ile tradycja rodzinna nie stała na straży nazwiska, nikt go
nie bronił, o ile zaś ktoś próbował świadomie nazwisko swe zmienić, to
oprócz opinii publicznej, która czasami śmiała się z takich transakcji, nikt
temu się nie sprzeciwiał. Zmiana nazwiska szlacheckiego była teoretycznie
niedopuszczalna; konstytucja z roku 1775 wyraźnie to zaznacza, uchylając
szkodliwe skutki samowolnej zmiany dla rodziny, której przodkowie
"abusum nobilitatis popełnili tak dalece, że imię swoje starożytne, częstokroć
zamiast Dobrosławski Dobrysławski używając, odmienili" t, jakże jednak
zabawnie wygląda pryncypialne oburzenie w tak drobnym wypadku
wobec tej ciągłej zmienności nazwisk, wśród której świadoma chęć zmiany
poważną odgrywała rolę!z Nie ma wypadku, aby szlacheckie nazwisko
można było zmienić na drodze prawnej; zmieniano je nieraz, ale działo się
to albo zwyczajowo, albo przez fałszowane legitymacje szlacheckie; ktoś,
kto chciał zmienić nazwisko, legitymował się z używania nowego nazwiska
od wieków. Jeżeli zaś chodzi o nazwiska mieszczańskie, a zwłaszcza
włościańskie, to tu zmiany były na porządku dziennym; nie było jeszcze
pojęcia nazwiska jako niezmiennego i dziedzicznego określenia i jeżeli
zainteresowany uznał swe nazwisko za niewygodne czy nieładne, zmieniał
je bez większych trudności.
Na zmianę nazwiska ludności włościańskiej wpływać mógł swego czasu
kaprys i nakaz pański. Jeżeli do dziś dnia tu i ówdzie zdarza się jeszcze, że
służący otrzymują zwyczajowo imię wedle wyboru i nadania państwa, jak
gdyby rodzaj liberu, w której muszą chodzić, to rzecz prosta, że dawniej,
gdy przewaga dziedzica była wszechmożna, nadawano i zmieniano nazwiska
wedle uznania dworu. Oto na przykład z początkiem XIX w. pobożna
właścicielka dóbr czarnoleskich, ks. Magdalena Lubomirska, wydała
zakaz noszenia częstego nazwiska Papież, zmieniającje na Popis3. Jednym
1 VL, t. VIII, s. 312.
2 Statut Goryńskiego bardziej trzeźwo wymaga trzechletniego faktycznego używama
nazwiska, aby je przyznać na stałe, P. D ą b k o w s k i, t. I, s. 97.
3 "Wisła", t. X, s. 233.
134
;iL 1 llWV1 LWVlLy1 llVWC VnlvJlvlllCL, nóvlv .rvnuc,vvuuiv uit.
ostawały. Liczne nazwiska, często z końcówką -ski, nawiązujące w temacie
o jakiejś godności czy czynności folwarcznej lub pokojowej, są z pewnością
v wielu wypadkach tworem pomysłowości pańskiej.
Liber chamorum kilka takich przykładów podaje:
Dudecki czasem Dudkowski... był służka u p. Maniowskiego w sieradzkiej
iemi, chłopski syn był, za szlachcica podawał się. Ociec jego na dudkach grawał
z tego pan go tak nazwał.
Doruchowski nazwał się od tego, co pani od chłopca wzięła go była do rucha
oszenia (rucho = długi tren spódnicy).
Szatanowski nazwał się Jędrzejek chłopski syn, tytuł mu dano, co szaty nosił, to
;st rucho za panią, służąc u p. podkomorzynej.
Z XVIII w. także mamy podobne przykłady, jak Rozmachajlo, furman
rorski, popisujący się trzaskiem z biczal, Zaczesalski, fryzjer Potockiego
drugiej połowie XVIII w.), który z czasem dorobił się znacznego
tjątku jako Dudziriskiz, Poprzątalska, typowa nazwa pokojowej3. Jan
tocki, hołdujący renesansowi mody staropolskiej w epoce przed Sejmem
:teroletnim, służącego swego Francuza, nazwiskiem Pereaux, przebrał
kozaka, łeb mu wygolił i przezwał Pokotydo; "ani go było poznać, że się
d Sekwaną urodził"4. Tam, gdzie była moda turecka, pajuk z turecka
rany w zawoju zwał się Hadży, Kiaja, Aga itp.5
Z czasem jednak ustala się pojęcie nazwiska rodowego jako określenia
zmiennego; zaczynają mnożyć się przepisy administracyjne dotyczące
zwisk, zjawiają się zakazy zmiany dowolnej i pozwolenia na zmianę za
zwoleniem władz. Najwcześniej zaczyna się ochrona nazwiska nie-
lacheckiego w Prusiech; tu już w roku I 8 I 6 wychodzi rozporządzenie,
a.1J. Chodźko, t. X, s. 64.
: 2J. D. Ochocki, t. IV, s. 299.
' Liber chamorum.
''J. D. Ochocki, t. I, s. 256.
5 Z. G 1 o g e r : Encyklopedia staropolska, sv. pajuk.
135
iiu uylll Lu lvLWvlClll0lll WlAuL, llLUlC ludZy powoay zmlany
i proponowane nazwisko. Zakazy te wpłynęły poważnie na ustalenie się
nazwisk rodowych wśród ludu polskiego, które do tego czasu były na ogół
dość płynne i zwyczajowo jedynie na pewien czas ustalone. Że dużo zmian
dokonało się poza przepisaną drogą postępowania, zwłaszcza w dzielnicy
rosyjskiej, to już rzecz inna; w każdym razie nazwisko jako takie stało się
obowiązkowe, dziedziczne i niezmienne, a każda zamierzona zmiana
została zasadniczo uzależniona od pozwolenia władz, a każda nieformalnie
dokonana zmiana podlegała sankcjom karnym.
Zmiana nazwiska w państwie polskim przewidziana jest ustawą z 24
października 1919 (Dziennik Ustaw Nr 88)3; ustawa ta upoważnia
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych do badania każdego poszczególnego
wypadku i udzielenia pozwolenia na zmianę, przy czym "zezwolenie może
być udzielone tylko w przypadkach zasługujących na szczególne uwzględ-
nienie. Brzmienie niepolskie nazwiska nie jest dostatecznym powodem do
zmiany". Osobom noszącym nazwisko, które podający się o zmianę
pragnie przybrać, przysługuje prawo sprzeciwu; sprzeciw taki może
wpłynąć na decyzję władzy. "Monitor Polski" zawiadamia o zgłoszeniach
i publikuje pozwolenia; przeglądając roczniki tego pisma, możemy sobie
zdać sprawę, jakie rozmiary przybiera prąd zmiany nazwisk i w jakim
kierunku one idą.
1 rozporządzenie Rady Ministrów - red.
2 Mamy co do tego bardzo obszerną literaturę; zob. P. P o s e n e r: Rechtslexikon,1909,
sv. Namensanderung; S t o e p e 1: Gesetz-Codex, t. II, s. 928; A. W e i s s 1 e r : Reichs-Archiv,
Leipzig 1909, t. V; kodeks cywilny z r. 1896, par. 12.
3 Rozporządzenie wykonawcze wydało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dnia 16
września 1921 r., Dziennik Ustaw, poz. 678.
NAZWISKA OBCE
NA ZIEMIACH POLSKICH
zwlSKA RUSKIE I ROSYJSKIE - NAZWISKA LITEWSKIE - NA-
ISKA NIEMIECKIE - NAZWISKA FRANCUSKIE - NAZWISKA
:OSKIE - NAZWISKA ANGIELSKIE - INNE GERMAŃSKIE NA-
ISKA (HOLENDERSKIE I SKANDYNAWSKIE) - NAZWISKA RU-
MUŃSKIE - NAZWISKA GRECKIE - NAZWISKA WSCHODNIE
s Badając nazwiska obce i ich losy na ziemiach polskich, przyglądamy się
_ gdyby infiltracji obcych w Polsce i ich asymilacji, podobnież jak
toria nazwisk polskich w obcej formie pozwala nam obserwować
oces wynarodowienia z dość charakterystycznej strony.
Polska, dziś jeszcze pod względem narodowościowyrn dość mieszana
różnorodna, dawniej była jeszcze bardziej rozmaita - przybysze ze
stkich stron, już to stale w wielkich grupach osiedli, już to w niewielkich
dach kolonizacyjnych, wreszcie przejściowo, jako wędrowni kupcy czy
najemni żołnierze, przewijali się przez ziemie nasze; kraje połu-
. owo-wschodnie pod względem rozmaitości zamieszkałych tam grup
cznych zbliżać się musiały do stosunków Bałkanu. Wszystkie te obce
enty stopniowo zaczęły porzucać swą pierwotną odrębność i wyłączność,
; ,hodząc w stosunki z gospodarzami kraju, a więc ludnością polską czy
ą; po stosunkach handlowych przyszedł czas na towarzyskie, zaczęły
czasem i rodzinne, o ile wiara nie stała na przeszkodzie, a wreszcie
ymilacja językowa. W tym procesie i nazwisko, zewnętrznie oznaczające
owieka, nie pozostało bez zmiany; przybierało ono albo formę dźwiękową,
137
.v wnuc.uv uu Yvvuvuwuv, nwiv YiuSiict.iv' uivvuiivniv uiv, ouu
też niechętnie mówi o swym dawnym nazwisku i stara się, by o nim za-
pomniano, co mu się najczęściej udaje. Tak więc mamy do rozporządzenia
materiał dotyczący rodzin wybitniejszych, które jeszcze przed zmianą
nazwiska były znane, a także i pewną ilość współcześnie zaobserwowanych
zmian; ogromna jednak większość, zwłaszcza przybyszów ze wschodu,
zatraciła pamięć dawnych nazwisk. W dzisiejszych nazwiskach słyszymy
nieraz jak gdyby jakieś pierwiastki obce i próbujemy je zetymologizować,
odnosząc do tego czy innego języka, tutaj jednak nie zdołamy nigdy wyjść
poza domysły; nazwiska bowiem w ciągu wieków przechodzą takie
zmiany, tak przypadkowe i niespodziewane, że forma dzisiejsza jest nader
niepewnym punktem wyjścia.
Nazwiska ruskie i rosyjskie. Zaczynając przegląd nasz od najbliższych
sąsiadów, Rusi, stwierdzamy, że nie mamy tu właściwie do czynienia
z polonizacją nazwisk ruskich, mimo że niewątpliwie polonizacja czyniła
znaczne postępy na ziemiach ruskich, obejmując całą szlachtę, mieszczań-
stwo, a także nieraz i ludność włościańską. Fakt ten tłumaczyć należy
zupełnym równouprawnieniem nazwisk polskich i ruskich. Przez przyjęcie
licznej rzeszy kniaziów i bojarów ruskich i litewskich w poczet szlachty
polskiej, nazwiska ich, fonetycznie do polskich zbliżone, o analogicznych
końcówkach, o temacie powszechnie zrozumiałym, uzyskały prawo
obywatelstwa w Polsce, tak że w naszym poczuciu nazwisko Horodyski,
Hołowiński czy Tretiak jest tak samo dobrym polskim nazwiskiem, jak
Grodziski, Głowiński czy Trzeciak, przy czym niejednokrotnie forma
ruska uważana jest za raczej szlachecką, lepszą niż rodzima polska. Jeżeli
zresztą przypomnimy jeszcze, że szlachta polska zamieszkała na terytorium
etnograficznym ruskim posługiwała się powszechnie językiem ruskim,
a niektórzy nawet i w pożyciu domowym mówili tymjęzykiem, ba, drobna
szlachta często w ogóle po polsku mówić nie umiała, to zachowanie się
nazwisk ruskich wśród szlachty stanie się zupełnie zrozumiałe. Skoro zaś
były one u szlachty, nie mogły być uważane za gorsze; nikt nie starał się
zmienić nazwiska ruskiego na polskie, gdyż były one równouprawnione,
138
n 1,11 usxcn. icusmi coraz częście w transkrypcji grażdanki
unikają polskiego alfabetu i fonetyzacji polskiej; ten, kto dawniej był zawsze
Szczerbakowskim, staje się dziś,Śćerbakiwśky J; a nawet tak polskie nazwisko
Świgcic
ł jak ki transkrybuje się Swiencickyj. Po stronie polskiej powstaje
niechęć do nazwiska ruskiego (oczywiście ludowego ruskiego, a raczej nawet
końcówki ruskiej), które zaczyna się uważać za coś gorszego. Widzimy więc
w ogłoszeniach w "Monitorze" takie zmiany, jak Mychaniów (ur. 1912)
ł+ Świerczyriski, Jacyszyn (ur.1891) --ł Jaworzyński, Stefaniów (ur.1887)
, Stefaniewski, Ometiuch Omecki, Miketiuk (ur. 1897) -1 Medyński,
Aaumiuk (ur.1893) Naumowski, Smetaniuk (ur.1885) Smetański. Jak
tidzimy, są to wszystko ludzie młodzi, co zdaje się jest w związku
zniedawnym wzmożeniem niechęci polsko-ruskiej; rzeczą znamiennąjest, że
Ąrśzyscy wybrali nazwiska z końcówką "szlachecką".
: Polonizacja nazwisk rosyjskich dotyczy również jedynie końcówki, i to
v nielicznych wypadkach. Większa ilość bojarskich rodów moskiewskich
Osiada w Rzeczypospolitej, uciekając spod terroru Iwana Groźnego, pod
'Yvodzą ks. Andrzeja Kurbskiego Jarosławskiego; wchodzą oni w związki
1f"rodami polsko-litewskimi i zachowują przeważnie swe nazwiska, jak
= rbscy, Zabooccy, Zubcowscy. Jedynie tam, gdzie końcówka zbyt wyraźnie
kazuje na obce pochodzenie, widzimy zewnętrzną polonizację; tak np. ród
ojarski Saltykowych, od początku XVII w. w Polsce osiadły, ustala swe
: liazwisko w formie Soltykl, podobnie jak jeden z potomków rosyjskich
; iążąt Babiczewych figuruje w metryce galicyjskiej roku I 782 jako Babicz2.
' W podobny sposób i dziś polonizuje się nazwiska rosyjskie3: po prostu
dpada końcówka, więc Borsukow staje się Borsukiem. Częściej jednak
0hodzijuż o polonizację istotniejszą -już nie tylko odrzuca się końcówkę
insyjską, ale dobiera polską; tak Bielakow staje się Boguszewskim,
kwarczenko --j Skwarczewskim, Iwanow Iwanowskim. Spotykamy też
tpróby tłumaczeń: Przeobrażeńska nazywa się Przemieniecką.
' 1 Z, L. R a d z i m i ń s k i : Ród Saltykowych - Soltyków, RTH, t. V, s. 77.
2E. Żernicki,sv.
3 "Monitor".
139
w=11 yoraza szeroKie rozmiary.
Nazwiska rodów szlacheckich uległy szybko polonizacji. W metryce
litewskiej pod rokiem 1528 mamy cały szereg nazwisk szlachty żmudzkiej
z formą patronimiczną litewską: Andruszkajtis, Bitajtrs, Budrajtis, Darnalajtis,
Daukszajtis itd., ale obok nich zjawiają się oboczności polskie (czy ruskie):
jest Bujwidajtis i Bujwidowicz, Dowborajtis i Dowborowicz itd.1 Oboczno-
ści te są bardzo charakterystyczne dla stosunków polsko-litewskich: tak
więc jeśli ktoś mówił o kimś (Polaku lub Litwinie) po polsku, nazywał go
po polsku, jeśli po litewsku, oznaczał go mianem litewskim. Oczywiście,
formy litewskie pozostały w użyciu jedynie w mowie żywej, podczas gdy
wszystkie akty, metryki itd. sporządzano w formie polskiej, tak że wśród
szlachty polskiej nie spotykamy zupełnie nazwisk z końcówkami litewskimi.
W następstwie tego zaczęto uważać nazwisko polskie za lepsze, litewskie
za gorsze, pospolite, w związku z czym powstaje tendencja do polszczenia
nazwisk litewskich. Proces ten, który szlachta przeszła w XVI w., trwał
wśród ludności włościańskiej do ostatnich czasów i skończył się dopiero
z powstaniem niepodległości państwa litewskiego (względnie ograniczył
do ludności litewskiej czy też o litewskich nazwiskach w państwie
polskim). Działo się to po prostu: włościanie, zetknąwszy się nieco
z kulturą polską, "pańską", zaczynają pogardzać swymi nazwiskami
i przeinaczają je dowolnie; Laudynajtys przezywa się Laudyńskim,
Dragunajtys -- Draguńskim, Kiezlajtys Klanickim, Bukis Bukiewiczem
itd.2 Zjawisko to - zdaje się - było bardzo powszechne; nawet
przywódcy ruchu narodowego litewskiego, aż do ostatnich czasów
używali nazwiska swego w formie polskiej, o ile pisali po polsku.
Zmiany te idą w kilku kierunkach; spotykamy tu zatratę sufiksu
litewskiego, przybranie końcówki polskiej, wreszcie tłumaczenie tematu.
Litewski Gedrajtis, Daugirdis, Daukantas fguruje w spisach szlachty stale
jako Gedrojć, Dowgird, Dowkont; Litwini Poszka, lialanczius, Juszka,
Ruszkys, Baronas, Matulajtys stają się Paszkowskim czy Paszkiewiczem,
1 E. Ż e r n i c k i, pod odnośnymi nazwiskami.
z "Wisła", t. XIII, s. 630, od Wierzbołowa.
140
Nazwiska niemieckie. Bardzo różnorodnie i ciekawie przedstawia się
historia nazwisk niemieckich w Polsce. Wiadomo, jak ogromne było
'aczenie napływowego żywiołu niemieckiego w Polsce i jak rozmaite
było jego ustosunkowanie się do ludności polskiej; historia nazwisk
:niemieckich na ziemiach polskich rzuca na te stosunki nieco światła
eobo tne o dla historyka
łardzo jednostronnego, choć ni ję g kultury.
Stwierdzić należy przede wszystkim, że Niemcy, zwłaszcza zaś mieszczanie
: `,lemieccy, szanowali swe nazwisko; żyjąc w skupieniach miejskich o kulturze
;iemieckiej lub też pochodzenia niemieckiego, mieli poczucie odrębności
; f; ecznej i nie mieli powodu przyjmować nazwisk polskich szlacheckich
iejscowych ani też przezwiskowych małomiejskich czy włościańskich.
' trzymywały się więc nazwiska niemieckie, podlegającjedynie zewnętrznym
anom, dostosowując się do wymowy i pisowni polskiej. Cały szereg
isk mieszczańskich rodzin, mających za sobą kilkuwiekową tradycję
bytu w Polsce, dochował się do dziś dnia w nie zmienionym lub też
, eznacznie zmienionym niemieckim brzmieniu. Nie wszystkie jednak się
nstały; wiele z nich miało podlec daleko idącym zmianom lub też nawet
upełnej zmianie na polskie. Działo się to stopniowo, w miarę postępowania
rocesu asymilacyjnego: nazwisko ulegało coraz to większemu dostosowaniu
:o wymowy polskiej, często wraz z adideacją do wyrazów polskich;
częto coraz częściej tłumaczyć nazwiska, zwłaszcza tam, gdzie znaczenie
h nie podlegało wątpliwości, a nazwisko miało charakter przezwiskowy;
ciągu lat ginęły dawne nazwy rodowe, a zaczęły się ustalać nowe
wiska, już to charakteru przezwiskowego, już to odimiennego lub
ejscowego. Zmiany te, spotykane od czasów najdawniejszych, nabierają
'az z wzrostem uczuć narodowych coraz bardziej cech planowej akcji.
Elstawodawstwo, ujmujące coraz ściślej przepisy co do nazwisk i ich
niany, kładzie kres tej polonizacji, która na wielką skalę odbywała się
1 M. R 8 m e r : Litwa, Lwów 1908, s. 43; L. W a s i I e w s k i : Litwa i Bialoruś, Kraków,
- 'b.r., s. 163; J. T a 1 k o - H r y n c e w i c z : Szlachta litewska, s. 8; "Wisła", t. XIV, s. 46.
141
dodanie końcówki polskiej) jest bardzo znaczna.
Rzecz prosta, że nazwiska niemieckie uległy powszechnie zmianom
fonetycznym w wymowie polskiej, nieprzywykłej do całego szeregu
dźwięków germańskich; za nimi poszły zmiany w pisowni i stąd też
powszechnie dziś spotykamy takie nazwiska, jak Szuman, Szrajber, Szulc,
Wolszlegier, Regier, których tyle spotykamy zwłaszcza na ziemiach
zachodnich2. W ostatniej ćwierci ubiegłego wieku uniemożliwiono w zaborze
pruskim dalsze zmiany tego rodzaju; tym gęściej jednak przeprowadzano
je w Królestwie, gdzie urzędowa transkrypcja rosyjska nazwisk umożliwiała
przekładanie ich w formie spolonizowanej Bruckner - Brykner Ziegelstrerćh
- Cygielsztre Jćh. Spotykamy też zmiany pisowni, przeprowadzane dość
normalną drogą urzędową; tak np. Roeske zaczyna się pisać Reszke,
Zeydlewicz Zajdlewiczem3. Bardzo często próbowano związać spoloni-
zowane nazwisko z jakimś wyrazem polskim, aby wywołać wrażenie
etymologicznego związku; tak więc (przykłady z Kongresówki, z niedaw-
nych lat)4:
Rolle Rola, Hahnisch Hanuś
Sack Zak, Riedel -ł Rydel,
Zech Czech, Rietschel -1 Ryczel
Pahl Pal, Ruck -ł Róg.
' Przykład charakterystyczny podaje K o 11 r a c k, s. 84. Stolarz Stanisław Gutsch
z Inowrocławia, syn Augusta ożenionego z Polką, figuruje w księgach parafialnych
katolickich jako Gucz; pod tym nazwiskiem zapisano i jego dzieci. Gdy się dowiedziano
infolge Streitigkeiten wegen Polonisierung deutscher Namen (na skutek sporów o polonizację
niemieckich nazwisk - red.), że ojciec wpisany jest w kościele ewangelickim jako Gutsch,
prezydent rejencji żąda sprostowarua w księgach parafialnych nazwiska Stanisława, a następnie
przez policję wzywa go do zmiany pisowni pod grozą kary za używanie fałszywego nazwiska.
Gucz się opiera; skazany na 150 mk. kary prowadzi proces, który w apelacji wygrywa (r.1899).
z Nad czym oczywiście boleli Niemcy, widząc w tak zmienionych nazwiskach
barbarzyńsko-komiczne formy starych nazwisk niemieckich, zob. B. M a y d o r n, s. 39.
3 "Monitor".
'A. Breyer.
142
Bucholc t- v. Buchholtz
Denhoff - v. Dhnhof,
Felkersamb t- v. Flkersamb
FitinghofF f- v. Vietinghoff,
Holsten v. Holstinghausen genannt Holsten
Hylzen -
v. Hulsen gen. Ekeln,
Tyzenhauz v. Tiesenhausen
Zyberk - v. Syberg zu Wischling.
' Tak np. zob. B. P a p r o c k i, s. 961: "O klejnocie Krupek, który tu przyniesion
eec, ex Franconia (z Francji - red.) przez Piotra Kruczberka. To mu potem naszy per
ptionem sermonis (na skutek błędu wymowy - red.) odmienili, a nazwali Krupkiem, aż
i po ten wiek potomstwo jego Krupkami zowie".
M. Rawita-Witanowski: Ródl,elewelów, MH, t. IV, s. 98.
MH, t. IV, s. 121.
G. M a n t e u ffe 1: O starodawnej szlachcie krzyiacko-rycerskiej na kresach inflanckich,
H, t. III i IV.
.. ",, t"i,y ulla awu IldzwlsKO od dobr lub też
lszczyłje, nie troszcząc się o dawne miano 1; w miarę stabilizacji nazwisk
wzrastającej czci rodowego nazwiska musiał pozostać przy dawnym, do
tórego były przywiązane prawa szlacheckie i z którym łączyła się już
dycja rodu. Do wyjątków zaś należy wyraźne nadanie polskiego brzmienia
azwiska przy indygenacie, jak np. dla Lelewela, 1775: "nazwisko jego
oelhoeffel w polskie nazwisko, wyrażać się mające Lelewel przeistaczamy"2.
ozostało więc nazwisko stare, ale obok niego tworzyło się drugie, oboczne
Córego używano w stosunkach z Polakami, będące po prostu lepiej do
ymowy polskiej dostosowaną przeróbką właściwego. Tak np. występuje
metrykach Kościoła Mariackiego w Krakowie w XVII w. pułkownik
Nardii konnej Franciszek Ebszelewicz, właściwie nazywający się von
selwitz czy raczej nawet von Oebschelwitz3 - w Prusiech w tymże czasie
in Oelsnitz występujejako Elśnic, Elsznic, Olschnicz. Najwyraźniej widzimy
zjawisko nazwisk obocznych u szlachty niemieckiej w Inflantach polskich;
edłszy w bliski związek z Polską, używa ona nazwisk w formie łatwiej
stępnej wymowie i pisowni polskiej, które niekiedy ostały się jako
zędowe. Tak więc rnamy oboczności, jak np.4:
143
Obok stosowania nazwiska do wymowy i alfabetu polskiego starano się
dość powszechnie o przybranie polskiej końcówki -wicz lub nade wszystko
-ski.
Końcówka -wicz uchodziła za mieszczańską; przez długie czasy jeszcze,
chyba aż do XVIII w., rozumiano, że jest to patronimicum. Dlatego też
było rzeczą zupełnie zrozumiałą, że syn Krnera vel Kernera zwał się
Kernerowicz (podobnie syn Klona zwał się Klonowiczem, Wąsa Wąsowi-
czem itd.). W ten sposób rozpowszechniły się nazwiska jak Furkiewicz,
Festerkiewicz, Leserkiewicz, Bauerowicz, Szmidowicz, Landratkiewicz,
Milerkiewicz; spotykamy je pod dostatkiem w miastach, zwłaszcza
w Poznańskiem. W dzisiejszych zmianach końcówka ta odgrywa niewielką
rolę, gdyż wszechwładnie góruje wszędzie nazwisko na -ski; spotykamy
jednak i dziś zmiany typu Funkensztein Funkiewicz2. Mniej uprawnione,
ale daleko bardzie cemone, nterownie zresztą częstsze, są nazwiska
z sufiksami -ski; były to nazwiska "polskie" par excellence, a przy tym
"
szlacheckie". Nie jest to, jak wiemy, ściśle historyczne, ale taka była
opinia owszechna która w ł ała rzemożnie na zm
p , p yw p tanę nazwtsk
wartościowanych ujemnie i dobieranie pięknie i dostojnie brzmiących.
Tendencje do przybierania suftksu -ski są bardzo dawne, prawie tak
dawne, jak same te nazwiska z uprzywilejowaną końcówką. Już w XV w.
spotykamy przykłady samowolnego dobrania -ski, a od XVII w. zmiany
te odbywają się na wielką skalę. Najdawniejszym chyba przykładem jest
syn Niclasa Schreibera, dzierżawcy części wsi Melno w ziemi chełmińskiej
(około 1415); otóż młody Niclas kupuje z Maciejem Stanowskim wieś
Skurgwy i podpisuje się Schreybertzky3. Zwłaszcza na ziemiach pruskich
zmiany te były dość częste. Ród pomorski Tuenzin z początkiem XVI w.
pisze się Twencitowski4, Ahlebeck, występujący w Prusiech, 1575, jest
1 A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 268.
2 "Monitor".
3 W. K ę t r z y ń s k i : O ludności, s. 145-146.
'E. Żernicki,sv.
144
=ł,ut pwonizue się (pow.
nakielski,1720) jako Misbacki herbu Lubicz 5. lion Kidey (1735) staje się pod
koniec wieku Fankidejskim6. Haubitzowie, w Prusiech Wschodnich (XVII
i XVIII w.), piszą się Haubitz-Haubiccy'. Bywały i nobilitacje, które, nadając
herb, nadawały i końcówkę nazwiska; tak np. radca rejencyjny Wilhelm
:Schmiedicke otrzymuje szlachectwo od Fryderyka Augusta jako księcia
warszawskiego w roku 1812 z nazwiskiem von Schmiedecki herbu Kowal 8.
ntemieckich musiało być częste, w wielu jednak wypadkach nie mamy
dowodów w aktach, jedynie na podstawie etymologii nazwiska określamy
'; go pochodzenie (tak np. Folkierski to niewątpliwy liolckert, czy Tiolckerts
ste nazwisko niemieckie). Jeżeli tak postępowała szlachta, kładąca tak
" wielki nacisk na tradycje rodowe i dumna ze swego nazwiska, to cóż dopiero
ało się z mieszczaństwem, które, często zamożniejsze i zazwyczaj
teligentniejsze od szlachty, nie chciało pozostać w tyle. Przykładów
owodnionych historycznie zmian mamy tu mniej, gdyż bardzo niewiele
jmowano się u nas dziejami rodzin mieszczańskich, ale i tak przytoczyć
ożna z pośpiesznie zebranego materiału kilka charakterystycznych zmian.
tomkowie Mathiasa Licznera z Lubawy zwą się Licznerskimi (rodzina do
łś dnia w tych stronach rozgałęziona)9; koło 1740 r. był proboszczem
Lidzbarku ks. Golbacki, niegdyś Goldbach 10. W Toruniu w roku 1718
stępuje kuśnierz Guttheitz oderll Gutowskil2. Liber chamorum notuje
kład z Krakowa: " Waisowski nazwał się Wais z Krakowa mieszczanek
odtąd W
jg y ,
e o kamienica b ła na wendecie, aisowską zową".
1 Tamże, sv.
= Tamże, sv.
E. H. Kneschke,sv.
Tamże, sv.
isE. Żernicki,sv.
A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 268.
E. H. Kneschke,sv.
m Tnże, sv.; E. Ż e r n i c k i, sv.
A M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 269.
9
IOTaxnże, s. 268.
11ub - red.
1=Familiengeschichtliche Blatter, 1919, s. 230.
145
yy vaua vuvwcx lvlSxlt;11
pozostał nam cały, długi szereg nazwisk na -ski, w których natychmiast
poznajemy temat niemiecki. Oto kilkanaście przykładów2:
Arctowski, Jungowski,
Arnimski, Milerowski
Bartmański, Kurcmanowski
Bojerski, Kindelski
Feldmanowski, Ringwelski,
Fęglerski, Szmidecki
Gottlibowski, Szrejbrowski,
Hohendajski, Wilmanowski.
Handlowski,
Bardziej radykalnym środkiem było tłumaczenie nazwiska. Rzecz,
która nam wydaje się dość zabawna i niewłaściwa, uchodziła za coś
normalnego wówczas, gdy nazwisko nie było jeszcze wyrazem konwenc-
jonalnie oznaczającym rodzinę, ale znaczyło coś, a więc określało stanowisko,
pochodzenie czy jakąś cechę fizyczną lub moralną człowieka, z którym je
wiązano (tak jak dziś jeszcze przezwiska ludowe, niejednokrotnie w paru
pokoleniach dziedziczne). Jeżeli więc ktoś nosił miano Kowal, to istotnie
był w jakiś sposób związany z kowalstwem (sam trudnił się tym rzemiosłem,
był synem kowala, przypominał któregoś ze znanych kowali czy coś
podobnego), a więc gdy mówiło się o nim po niemiecku, nazywano go
Schmidt (w polskiej pisowni znów Szmyd, Szmyt, ewentualnie z czasem
Szmidecki), w aktach łacińskich oznaczano jako Faber. Przybył do Polski
mieszczanin, którego nazywano Sehwarz, to istotnie w wyobrażeniach
ludzi, nazywających go tak, był związany z czarnością, skoro go nazywano
po polsku Czarnym; członkowie tejże samej rodziny krakowskiej noszą na
Węgrzech nazwisko baronów Fekete3, co znów oznacza czarnych.
Oboczności takie były powszechne; korzystano z nich chętnie zwłaszcza
1"Monitor".
zPrzeważniezaA. Breyerem;zobteżB. Maydorn,s.39.
3 St. Kutrzeba i J. Ptaśnik, s. 93.
o - i.ni vYul
;nbie odmieniać, a w Krakowie, co po niemiecku teraz zową się, na
olskie -ski będą transformować wtenczas, kiedy kupiectwo porzuciwszy,
szlachtę będą się chcieć uważać - w czem już te prognostyka jego
tym czasie stają się. To jest, prognostykował, że Delpacy miał się
ać Pokoińskim (co się już stało anno 1629), Gutteter Dobroszyńskim,
oterman Czerwieńskim, Haller Pieniężyńskim, Rymer Rzemieńskim
bo Rymarskim, Schultz Sołtykowskim, Montelupi Wilczogorskim, Celary
larowskim abo Piwnickim, Offman Dworzańskim albo Dwornickim
ng Dłużyńskim, Wilderman Dzikomęskim, Freszer Żarłockim abo
lińskim, Rab Kruckim abo Kruczyńskim, Schonbock Białokozłskim
ober Brożyńskim, Moller Młyńskim abo Młynarskim" etc.
`"'" : W tym samym kierunku szły istotnie zmiany nazwisk. Tak np. mieszczanie
kowscy Hoffmanowie spolszczyli nazwisko, o czym także Liber
orum wspomina (sv. Nowodworski): "synowie Hoffmana kapelusznika
owskiego Offmanowie z Krakowa mieszczankowie nazwali się
wodworski, stryjeczny tych Offmanek w Olkuszu nazwał się Dworzański
i się O na jed '
e zmówil ffmanowie no słowo". Nieco później Gutteterowie
r kowa (właściwie Gutthaeter von Franzenberg) stali się Dobrodziejs-
. Smelcius, ariański minister z Rakowa (widocznie jakiś Schmelz)
zwał się Okrasińskim, o czym też wspomina Liber chamorum.
wątpliwie zmian takich było dużo jedynie nie rozporządzam d '
y zis
nośnym materiałem, skoro pamięć danego nazwiska u rodzin mniej
acznych szybko ginęła. Przypadkowo tylko trafiamy na takie notatki
: w Diariuszu S t a n i s ł a w a O ś w i ę c i m a z połowy XVII w., który,
ąc w poselstwie na zachód, zatrzymał się w Szczecinie: "Staliśmy
wirtshauzie porządnem, gdzie gospodarzem Laurentius Blau; bywał
prawnie i bezprawnie - red.
2 Wł. Sernkowicz: Wywody, s. 225.
3 boskimi słowami - red.
St. Kutrzebai J. Ptaśnik,s.127.A. Boniecki,sv.,E. Żernicki,sv.; zob.
S t. G r o c h o w s k i e g o w Wiersze i inne pisma co przebrarisze, Kraków I 859, s.
, pt. Nagrobek Gutteterowi ("Dobrodziejski Gutteter rzeczony").
146
147
=.ł.., ==, awlsxo nlazogtowsklch. Radlicz Haza
występuje na Śląsku w XVI i XVII w. czasami jako Zając3, aby następnie
wrócić do dawniejszej formy. Dworzanin Zygmunta I11, Lichtenberg,
otrzymuje w roku 1601 potwierdzenie nobilitacji; niedługo potem nosi
nazwisko Jasnogórski i pieczętuje się Jasieńczykiem4. Wedle podań
rodzinnych hr. Gurowscy, stary ród śląski, mieli się zwać swego czasu
hrabiami von Bergen5. Kennendorfowie przezwali się Znanieckimi. Jan
Kazimierz Witthof, sekretarz dworski, otrzymuje w Wiedniu 1692 r.
szlachectwo Rzeszy (Reichsadelstand) z predykatem Białodworski6
znamienny to przykład polonizacji nazwisk niemieckich za granicą.
W nobilitacjach sejmowych spotykamy kilka przykładów podobnych
tłumaczeń; tak np. w roku 1673 uzyskuje szlachectwo polskie Oberszter-
lejtnant Asferus Heydepoil Wrzospolski '; w roku I 676 sekretarz króla
- Stanisław Kleinpolt-Małopolskis. W roku 1768 otrzymują Gartember-
gowie indygenat polski jako Gartemberg-Sadogórscy9. Andrzej Erbs,
pocztmistrz w Krakowie, otrzymuje szlachectwo (zdaje się obce) jako
Erbs Grochowski t o.
Zmiany te były czymś - w ówczesnym rozumieniu - najzupełniej
uprawnionym. Ciekawym świadectwem tych poglądów jest podręcznik
korespondencji polsko-niemieckiej, który wydał w Wrocławiu 1741 r.
Georg Schlag, Morgenprediger zu St. Hieronymi und der Pohlnischen
Schule verordneter Moderatorll; widzimy tu, że nazwisko, zależnie od
= y iu. inuriusZ, ltraKOW l YU /, s. 8X.
z Z. Leszczyc, sv.
3 Tamże, sv. Kuniglis.
'A. Boniecki,sv.
SE. H. Kneschke,sv.
ł. P
6
J. S i e b m a c h e r, sv isze Białodrowski, oczywiście przez pomyłkę.
VL, t. V, s. 130.
loE. H. Kneschke,sv.
'lA. Breyer, s. 205.
148
curg Jel Dstlett,
Jakub Wierzbicki Jakob Weidner itd.
.w Niewątpliwie na ten mniej więcej wzór kształtowały się zmiany nazwisk
lonizowały się nazwiska niemieckie i germanizowały polskie. Ludzie
;,ogli mieć w ten sposób dwa nazwiska, o ile żyli w dwóch środowiskach
rodowych; z czasem pozostali przy jednym z nich, gdy władze
;; mistracyjne zaczęły kłaść coraz silniejszy nacisk na ustalenie się
isk w ściśle oznaczonej i niezmiennej fotmie.
" Tłumaczenie pozostało jednak jednym z częstych środków zmiany
isk; zachowywało się w ten sposób pewną łączność z dawnym
tskiem, a więc nie zrywano tradycji. W byłej Kongresówce, gdzie
;" inistracja nazwisk stała na bardzo niskim poziomie i dzie o zmianę
* iska nie było trudno, duchowny czy też wójt nie mia skrupułów co
zaptsania nazwiska w tłumaczonej formie, i to prawie wyłącznie
oncowką -ski 1; mamy więc zmiany:
Hoppe -ł Chmielewski
Berwald - Jagodziński,
RohlotF -ł Surowiecki
Wild -ł
Dzikowski,
Erdman Ziemęcki,
Gansler -- Gąsiorowski itd.
nazwisk niemieckich powstają tą dro na
- --yirwau.a J1E ;.Cm ] pjez Mtnisterstwo
r Wewnętrznych, choć na ogół dość rzadko (gdy nazwisko może
dać jak żydowskie, a więc Handelsmann - 'argoski)2.
k zmian, które w jakikolwiek sposób nawiązywały do dawnego
ska, mamy także i tworzenie nowych zupełnie, a to od miejscowości.
mieszczanin w XVI w. osiadł na wsi i wcho
nizoWane nazwi k , iydcza nazwlska pastorów, którzy samowolnie wpisują
s a do metryk.
"Monitor".
149
Neumann --, Nowak,
Hahn -ł Koguciński
Rot Czerwiński
Blum --ł Kwiatkowski,
Nachtigall - Słowiński
Krebs Rakowski,
formalnie) w szeregi szlacheckie, formował sobie nazwisko od włości;
zwyczaj ten był jeszcze wówczas żywy, skoro wśród rodowej szlachty
polskiej obserwować jeszcze możemy w tym czasie zmiany nazwiska wraz
ze zmianą własności. Tak więc mieszczanin krakowski Weinberger staje się
Zatorskim, Lang - Niegoszewskim; Cyrusowie, zwani niegdyś Landmann,
nobilitowani w roku 1634, przybrali od majątku nazwisko Cy-
rus-Sobolewskich itd. Szlachta nie zatracała nazwisk dawnych, lecz
chętnie formowała nowe, odmiejscowe, wobec których dawne - niemieckie
- wyglądać mogło na przydomek i w istocie czasami się nim stawało.
Cegenbergowie (Cygenbergowie), mający nazwisko swe od zamku pod
Wąbrzeżnem, biorą z czasem nazwiska przymiotnikowe od włości:
Suchostrzyckich, Orłowskich, Wulkowskich; dawne nazwisko jest dziś
pojmowane jako przydomek. Kalksteinowie, znana w dziejach rodzina,
pochodzą z Warmii; w XV w. spotykamy ich w Pomeranii i w ziemi
chełmińskiej, gdzie od wsi Polaszki, Stolno, Rzęczkowo, Osłowo przybierają
nazwiska Poleskich, Stolińskich, Rzęczkowskich, Osłowskich. Panowie
von Stauden nabywają w XVI w. Jaromierz w Pomeranii książęcej i piszą
się Stauden-Jaromierskimi 1. Obok tych odwiecznych mieszkańców ziem
polskich mamy i przybyszów z różnych stron, którzy, osiadając na
majątkach, dobierali nazwiska polskie. Tak więc powstały podwójne
nazwiska, jak Nostyc-Jackowski (von Nostitz), Deben-Samplawscy (von
Dieben) z. Stara rodzina frankońska Zaylingen przybyła do ziem krzyżackich
i osiadła w Bażynie na Warmii, przybiera nazwisko Bażeńskich (lub von
Baysen od niemieckiej nazwy tej wsi)3. Manteufflowie od dóbr Kiełpiny
przybierają nazwisko Kielpińskich. Georg von Kleinfeld, burgrabia gdański
(1586), kupuje Krupocin pod Świeciem i daje początek rodzinie
Kleinfeld-Krupockich4.
Nie tylko jednak na mieszanej odwiecznie narodowościowo ziemi
pruskiej zachodziły takie zmiany. Heidensteinowie, nobilitowani w Polsce
w roku 1585, przyjęli nazwiska Soleckich i Sulerzyckich5. Ród śląski
Gorsecków, osiadły w okolicach Olawy, nosi też nazwisko Napolskich;,
w dzisiejszych spisach szlachty niemieckiej figuruje jako von Gorseck
' W. Kętrzyński: O ludności, s. 143.
z Tamże.
3E. H. Kneschke,sv. Baisen.
" Tamże, sv.
SZ. Leszczyc, sv.
150
genanntl Napolski. W analogiczny sposób powstało nazwisko Ohm genannt
Januschowsky, szlachty, najwidoczniej pochodzenia niemieckiego, osiadłej
w okolicach Oleśnicy na Śląsku, następnie spolonizowanej i znów z czasem
odpolszczonej 2. Także i szlachta niemiecka z Inflant przybierała (choć
wyjątkowo) nazwiska polskie; przykładem jest Braun alias Sinicki, który
dostaje indygenat za króla Michała (1673)3. Z czasem twory takie stają się
coraz rzadsze; w XVIII w. spotykamy jeszcze Tepper-Łaskich (nobilitacja
1790) od majątku Łasko tak nazwanych; zaczyna się natomiast dobieranie
nazwisk kognacyjnych4. Tak np. Joeden koło 1780 r. kupuje dobra Grabowo
i miast nazwać się, jak to dawniej bywało, Grabowskim (na wzór
Goetzendor J Grabowskich), uzasadnia swe pochodzenie od Koniecpolskich
i pisze się Joeden-Koniecpolskim 5. Nazwiska tego typu stają się coraz częstsze,
zwłaszcza że tu można ominąć trudności i koszta związane z przeprowadze-
niem zmiany nazwiska, uzyskując uzupełnienie (lub też zupełną zmianę)
nazwiska drogą aktu adopcji, przeprowadzanego najczęściej fikcyjnie
w obrębie najbliższej rodziny. Trudno zdać sobie dokładnie sprawę
z rozmiarów tych zmian, skoro usuwają się one spod kontroli publicznej, nie
podlegając obowiązkowi ogłaszania, specjalnie zaś niepodobna stwierdzić, ile
kontraktów adopcji sporządzono jedynie dla celów zmiany nazwiska; zdaje
się jednak, że są to wypadki częste. Oczywiście, z samego podwójnego
nazwiska nie sposób wnioskować, gdyż połączenia najrozmaitszej genezy
wyglądają zupełnie analogicznie (Koschembahr-Łyskowski, Uhr-Stebelski,
Lehr-Splawiński), chyba że pierwszy człon nazwiska zdradza najwyraźniej
pochodzenie żydowskie (jak np. Piepes-Poratyński).
Wreszcie wspominamy jeszcze jeden rodzaj zmian, który moglibyśmy
nazwać sztucznym lub dzikim, bez zasad, bez próby związania nazwiska
nowego z dawnym. Czasami jedynie pierwsza głoska (lub najwyżej kilka
pierwszych) pozostaje, często nowe nazwisko utworzone jest zupełnie
sztucznie, przypadkowo. Tak więc mamy zmiany w ostatnich latach
uprawnione6, jak:
' zwany - red.
zE. H. Kneschke,sv.
3 VL, t. V, s. 127.
'E. H. Kneschke,sv.
SK. Kościński, s. 9.
6 "Monitor". Trceba by oczywiście mieć wgląd w uzasadnienie podania o zmianę, gdńe byłyby
wyszczególnione powody, dlaczego petenci wybierają takie właśnie nazwiska. Być może, że
w poszczególnych wypadkach chodzi o przyjęcie nazwiska np. matki.
151
Bernstein Benski,
Gross Grzymirski,
Bergstein Borowicz,
Weissblatt Welicki,
zachowujące tęż samą literę początkową lub też najzupełniej przypadkowe,
jak:
Fogelman - Błachowski,
Silberberg -ł Zburski,
Kienzler Mistrzyński,
Sejdeman Konarski,
Fajfer Sardecki itd., itd.
Nazwiska francuskie. Nazwiska francuskie podobnym w zasadzie uległy
zmianom, ponieważ jednak Francuzów w Polsce bywało na ogół bardzo nie-
wielu, przeto nie mają one takiego znaczenia; niewątpliwie też wiele tych
nazwisk, najzupełniej fonetycznie odrębnych i niezrozumiałych, uległo takim
zmianom, że dziś nie sposób z samego brzmienia wnioskować o jego pocho-
dzeniu, a ustne tradycje rodzinne nie są pewne i wymagałyby stwierdzenia.
W metrykach, w których nazwiska niemieckie normalnie przekręcano, fran-
cuskie wychodziły w takiej pisowni, że trudno za nią dopatrzyć się istotne-
go brzmienia nazwiska. Tak np. w metrykach wawelskich znajdujemy zapiski
tego rodzaju (1683 r.): "Duan Jan Chryzostom (Gallus) nobilis, dworzanin
królewski, z Marianną (gallicae gentisl z fraucymeru królowej"z; być
może, że nazwiska dość częste jak Gall, Galle są w związku z zapisywaniem
narodowości człowieka, którego nazwiska nie można było tak łatwo zapisać.
Oczywiście, polonizacja pisowni była rzeczą konieczną; podległa jej
większość nazwisk mieszczańskich, jak np. Cordeille - Kordyl, a także
i pewna ilość szlacheckich, choć od dawien dawna francuskie nazwisko
uchodziło za dobre i dystyngowane4, podobnie zresztą jak w Niemczech.
1 narodowości francuskiej - red.
2 MH, t. V, s.103; widocznie nazwisko panny młodej było zbyt trudne, więcje opuszczono.
Nazwiska kobiet sprawiały w ogóle macmą trudność, skoro nie wiadomo było, jak dodać
końcówkę żeńską; spotykamy tak zabawne twory, jak Salomea Lakroianka (1706, Kościół
Mariacki, MH, t. III, s. 210) na oznaczenie panny Lacroix.
3 Zachowanie pisowni groziło zmianą wymowy. Tak np. francuskie nazwisko Cabert
zaczęto wymawiać wedle pisowni polskiej (Kaber - Cabert).
4 Jak dalece pochodzenie francuskie uważane było za zaszczytne, świadczą zmyślone
rodowody szeregu rodńn, m.in. Lanckorońskich z Brzezia, mających pochodzić od francuskiego
rodu Breze; zob. E. H. K n e s c h k e, sv.
152
Tak więc Deskurowie pochodzą od pikardzkiej rodziny Descourt; du
Puget z Prowansji, otrzymujący indygenat z początkiem XVIII w., ustala
się jako Puszetl, utrzymuje jednak tradycję pierwotnego nazwiska, do
którego wracają jego potomkowie w epoce wzmożonego frankofilstwa. Le
Brun, wpisany w metryce Królestwa Polskiego w 1825 r., nosi nazwisko
Brun, Brion de Lux zostaje Brionem, Bertrand de Domballes - Bertrandemz.
Potomkowie Henryka de Beaulieu, pułkownika wojsk polskich w XVII w.,
piszą się stale Deboli3. Przybierano i końcówki polskie, szlacheckie.
Franciszek Mesgnien, znany ftlolog i słownikarz, autor wielkiego Thesaurus
linguarum orientalium, nobilitowany przez Jana III, nosi nazwisko Meniński4.
W tymże czasie (1685) zapisano nobilitację Pawła a Lauder Lodoroskiego5,
najwidoczniej Francuza. Jeszcze za czasów Królestwa Kongresowego
( 1816) Grandville de Mallet otrzymuje szlachectwo jako Grandville-Malletski
z herbem Bastion6. Pułkownik wojsk koronnych de Lesseur uzyskuje
dyplom szlachecki w roku 1768; syn jego zwał się już Lesserowicz.
Tłumaczenia są nieliczne. K o c h o w s k i umieszcza w epigramach
wierszyk: Do J. M. Panny a Rupefort alias Skalskiejs. Lpierre, nobilitowany
w roku 1836, otrzymuje herb Kamieńczyk, przeprowadzając tak spolszczenie
swego nazwiska9.
Nazwiska włoskie. Zadziwiająco mała ilość nazwisk włoskich dotarła do
czasów dzisiejszych, mimo że przez Polskę, zwłaszcza w XVI i XVII w.,
przeszła znaczna ilość Włochów; w większych miastach naszych, szczególnie
' J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.; E. Żernicki, sv.; o nich
pisze W. W. W i e 1 ą d e k, t. V, sv.: "familia ta dla trudności, którą by nie umiejący
języka francuskiego mieli w wymawianiu imienia Puget we właściwem brzmieniu swojem,
unikając w tej okoliczności omyłek, przybrała sobie imię Puszet, którego pospolicie
używają, oprócz tylko w aktach urzędownie, gdzie de Puget-Puszet podpisywać się
zwykła".
2 E. Żernicki, sv.
3 Z. L e s z c z y c, sv. Beaulieu; Wielku encyklopedia powszechna ilustrowana, sv. Deboli.
'G. Korbut, t. I, s. 626.
5 VL, t. V, s. 731.
bE. Żernicki,sv.
' A. B o n i e c k i, sv. Utrzymuje się tradycja, że ojciec pamiętnikarza ks. Kitowicza zwał
się właściwie Szczepanowski i nowe nazwisko przybrał we Francji, mtuszony opuścić kraj po
pojedynku (jakoby od francuskiego guitter). !. K i t o w i c z : Pamigtniki, Kraków l925, s.
III (wstęp M. Janika).
s W. K o c h o w s k i : Epigramata pol.skie, s. 76.
9E. Żernicki,sv.
153
w Krakowie, niewątpliwie istnieje dużo rodzin w prostej linii pochodzących
od dawnych imigrantów włoskich. Nazwiska te ulegały powolnym zmianom
i dostosowaniom do wymowy polskiej, z czasem zapewne i adideacjom do
wyrazów polskich, przez co zginęły w szarym tłumie nazwisk.
Metryki Kościoła Mariackiego w Krakowiel zachowują nam szereg
przykładów dostosowania nazwisk włoskich do wymowy polskiej, np.:
Dziulibaldi Stanisław (Italus),1624,
Kortin Franciszek (Cortini, Italus), 1641,
Delpacy Wawrzyniec, 1676,
Rozyni Jan, 1666,
Tuczy (Tucci) Piotr, 1668,
Markiety (Marchetti) Flawiusz, 1692.
Kobiety brały końcówki polskie; tak więc córki patrycjuszów figurują
jako Delpacówna, Belanka (Belli), Lukinianka (Luchini), a nawet Tucza
(Tucci) czy Markieta (Marchetti).
Również i nazwiska szlacheckie przechodziły czasami zmianę pisowni;
Jakub Gianotti de Castellati (indygenat 1662) występuje też jako Dzianott
de Castellatiz i jeszcze w powstaniu kościuszkowskim spotykamy
Dzianottych. Podobnież Gibboni (indygenat 1654) zaczyna się pisać
Dzyboni3. Znany dobrze (zwłaszcza numizmatykom) Tito Livio Burattini
pisał się po polsku Boratyni. Na ogółjednak pochodzenie włoskie uchodzi
za zaszczytne, wyróżniające, dlatego też starano się raczej o zachowanie
pisowni włoskiej, a nawet dorabiano sobie rodowody i etymologie włoskie4.
Uzupełnienie nazwiska włoskiego końcówką -ski jest rzadkie, choć
mamy i takie przykłady. W spisie szlachty województwa krakowskiego
z roku 1581 figuruje Oktawian Guczewski (Guczi Gucci). Nazwisko de
Dziuli Dziewolskich będzie podobnego pochodzenia. W metryce galicyjskiej
pod 1800 r. spotykamy Limińskich herbu Limont; jest to florencka rodzina
Limont5. Jakiś Włoch został nobilitowany w roku 1582 z nazwiskiem
1 MH, t. III, s. 113-120, 145-152, 177-184; analogiczne przykłady podaje
F.F. Daugnon, który zresztą jest kompilacją bez wartości naukowej.
2 J. S y g a ń s k i : Indygenat Dzianottów, MH, t. II, s. 149-153.
3F. F. Daugnon,sv.
4 Do takich etymologii należeć będzie wywód herbu Bończa - Bonczas ~ Bontempo,
który notuje Z. L e s z c z y c, sv. , a także i nazwisko Karp od przodka z Włoch, Carpis,
który jakoby miał osiąść na Podlasiu (tamże).
5J. Siebmacher,sv.
154
Konglaneński 1. Jeden z potomków rodziny Lippi herbu Nałęcz (indygenat
z pocz. XVII w.) pisze się z początkiem ubiegłego wieku Lippi-Lipski2.
O podobnym przypadku wspomina także Liber chamorum: "Cellary
famati 3. . . synowie tego Cellarego ucząc się w Krakowie mistrz ich anno
1633 Cellarowskimi zwał".
Zdarza się też i końcówka patronimiczna; tak np. Rafał de Bianco,
murarz czynny w Krakowie z początkiem XVII w. znany był też pod
nazwiskiem Debiankowicz4. Inny przykład daje nam Liber: "Moretowicz
co się nazwał bękart... ociec jego Moreto był kawalkatorem u króla
Augusta, nie miał żony, z kucharką w Krakowie mieszkając, miał tego
bękarta".
Spotykamy też kilka tłumaczeń; być może, że były one przez pewien
czas obftsze, ale skoro zaczęło się ustalać przekonanie o lepszości nazwisk
o włoskim brzmieniu, zniknęły na korzyść dawnych. Najbardziej znane
tłumaczenie to Montelupi- Wilczogórski, nazwisko przybrane, które z czasem
zaczęto uważać za przydomek. Dobrzańscy de Nigroponte (XVII w.) piszą
się też Czarnomostskimi.
Analogiczny przykład daje Liber chamorum: "Pokoiński nazwał się miejski
synek z Krakowa Delpacego syn. . . Delpacy ociec ich Włoch z rodu plebea
persona5. Jeden służył na parę koni anno 1629 w rocie pana Zborowskiego...
a w regestrze żołnierskiego towarzystwa nie Delpacym, ale Pokoińskim pisał
się, które przezwisko dopiero sobie na ten czas przybrał".
Nazwiska agielskie. Rzadsze były nazwiska imigrantów ze Zjednoczonego
Królestwa. Anglicy zupełnie wyjątkowo osiadali w Polsce; wcale częstymi
gośćmi bywali jednak Szkoci, czasem jako przywódcy wojskowi, najczęściej
jednak jako wędrowni kramarze, tzw. szoció, których aż do XVIII w.
było w Polsce sporo i którymi wciąż zajmują się Volumina Legum (starając
się ich, odwiecznym polskim zwyczajem, obłożyć jak najwyższym
podatkiem). W księgach krakowskich zapisane są nazwiska takie jak
lA. Boniecki,sv.
z Tamże, sv.
3 słynni - red.
' S t. T o m k o w i c z : Przyczynki do historii kultury Krakowa w pierwszej polowie XVll
w., Lwów 1912, s. 43.
5 plebejusz - red.
b szot do dziś dnia oznacza kupca na Kaszubach, zob. J. K a r ł o w i c z : Slownik gwar
polskich, sv.
155
Strachan (bardzo znane nazwisko szkockie gaelickie, bez zmiany), Angusz
z Aberdeenl (imię własne gaelickie Aengus, po angielsku Argus), Bernot,
właściwie Burnett. Niejedno z tych nazwisk zapisano w formie niemieckiej,
gdyż najprawdopodobniej język ten odgrywał dużą rolę w porozumie-
waniu się mieszczan polskich z nowo przybyłymi gośćmi z dalekich
wysp. Z rzadka zdarza się spotkać takie nazwiska, które dziś jeszcze
w Polsce przetrwały, jak np. Horain z Aberdeen (1607), Guthry de
civitate2 Elgena (1624); czasem ostało się tylko oznaczenie narodowości
jako nazwisko: Martinusz Morissen vel Schott (1546), w Krakowie już
urodzony, z pewnością był nazywany raczej Schott i w tej postaci
niemieckiej nazwisko mogło łatwiej przetrwać do dziś dnia. Zresztą
dziwnie mało nazwisk dawnych kupców szkockich zostało! W spisie
nazwisk Szkotów zamieszkałych w Polsce w XVI i XVII w.3 zaledwie
parę spotykamy znanych dziś nazwisk4.
Nazwiska te podlegały łatwo germanizacji i gubiły się w tłumie nazwisk
niemieckich (np. Ramsay został zapisanyjako Ramse, Toryjako Thore)5,
czasami, choć rzadziej, polonizacji. W roku 1577 figuruje w księgach
miejskich krakowskich Andrzej Dziowsky, Scotus Eidimborgensis6 (Andrew
Joes?). W Warszawie w roku 1613 widzimy uprzywilejowanych Szkotów:
Makalieńskiego (czyżby Macauley?) i Górskiego. Wspominany w historiach
literatury polskiej poeta Lechowicz jest Szkotem, którego istotnego
nazwiska nie znamy (Mac Loech?); po łacinie zwał się Loeaechius Scotus
(Loechius)'.
Szlachta wstępująca na służbę wojskową polską pilnowała lepiej swych
nazwisk, ale oczywiście nie mogła ich ustrzec od przekręceń. Halbar-
ton-Stuart, osiadły na Litwie, nazywa się z polska Haliburton z przydomkiem
Stodart; Brown polonizuje się jako Bruńs. Nie jesteśmy też zawsze pewni,
czy dyplomy indygenatów są zawsze poprawnie wpisane, np. dla Taylerów
lSt. Kutrzeba i J. Ptaśnik,s. 113.
z z miasta - red.
3 S t. T o m k o w i c z : Przyczynek do historii Szkotów w Krakowie i w Polsce. "Rocznik
Krakowski", t. II, s. 171 i nn.
" Szereg wyjaśnień co do genezy tych nazwisk zawdzięczam informacjom prof. St.
Czarnowskiego.
5 S t. T o m k o w i c z : Przyczynek do historii Szkotów, s. 171 i nn.
6St. Kutrzeba i J. Ptaśnik,s. 113.
'G. Korbut, t. I, s. 473.
sE. Żernicki,sv.
156
i Forseythów "z szlachetnej krwi szkockiej idących" 1 lub dla Archibalda de
Glajdeny Glower 2.
Z początkiem XIX w. osiada w Polsce rodzina szkockiego pochodzenia
z klanu Macleoid (wym. Machlejd), pisząca się też w zanglizowanej formie
Macleod. Rodzina ta ustaliła swe nazwisko w polskiej pisowni jako
Machlejd, czasami Macleod-Machlejd.
Inne germańskie nazwiska (holenderskie i skandynawskie). Inne nazwiska
germańskie (holenderskie i skandynawskie) nie wchodzą prawie zupełnie
w rachubę: po prostu uległy zniemczeniu tak, że dziś nie można ich na ogół
wyróżnić od niemieckich. Holendrów zresztą w Polsce było bardzo niewielu;
wśród szlachty polskiej pochodzenia holenderskiego są Kruzerowie (Eneasz
Croser otrzymuje indygenat w roku 1683)3; w Spisie oficerów wojska pol-
skiego spotykamy też nazwiska w nie zmienionej pisowni van der Coghen, van
Mareke. Tradycję pochodzenia holenderskiego mają Gizbert-Studniccy;
Gijsbert jest istotnie częstym w Holandii imieniem, które w Polsce naj-
widoczniej stało się nazwiskiem uzupełnionym określeniem odmiejscowym.
Zastanowić nas musi brak nazwisk szwedzkich. Przy długoletnich, tak
intensywnych związkach politycznych i kulturalnych ze Szwecją, w ciągu
długich wojen i masowego pobytu wojsk szwedzkich na ziemiach polskich
musiało dużo Szwedów pozostać w Polsce. Tradycje dość licznych wsi,
zwłaszcza w Małopolsce, przekazują wieść o pochodzeniu od Szwedów,
którzy po wojnie nie zdołali wrócić do ojczyzny i osiedli w Polsce
- nazwiska mieszkańców tych miejscowości przypominają jednak raczej
niemczyznę (np. Kielar, Szmyc. W ogóle zdaje się, że nazwiska szwedzkie
upodobniały się z czasem do niemieckich i zatraciły swą odrębność. Do
wyjątków należy nazwisko Szul de Skjldskron, którego pierwszy człon
czyni wrażenie polskiego skrótu właściwego nazwiska. Dochowały się,
rzecz prosta, w nie zmienionej formie nazwiska szlachty od niedawna
osiadłej w Polsce, jak np. Benzelstjerna-Engestrm (od XVIII w.)
Nazwiska rumuńskie. Trudno zorientować się w dziejach nazwisk
rumuńskich (mołdawskich i wołoskich). Możemy tu mówić oczywiście
tylko o szlachcie, gdyż lud prosty nie miał jeszcze ustalonych nazwisk
i przechodząc na ziemie Rzeczypospolitej otrzymywał z pewnością nazwy
' VL, t. VIII, s. 298.
z Z. Leszczyc, sv. Glower.
3 Tamże, sv. Kruzer.
157
odimienne lub przezwiskowe; nazwiska szlachty tej, najczęściej towarzyszy
hospodara, spotykamy dość gęsto w konstytucjach. W roku I 596 przyjmuje
się do klejnotu szlachectwa polskiego Jerzego Mohilg, metropolitę Ziemi
Wołoskiej, Symeona Mohilg, hetmana Ziemi Mołdawskiej, Symeona
Stroica, wisternika mołdawskiego 1 (który w roku 1795 zjawia się jako
Stroicz)z; w 1607 r. Nestera Ureckiego, Oryssa Hetmana, Iraia Balikę
i Giorgiego z Lozan, Parkalaba Opawskiego3, w I629 Mirona Bernaws-
kiego4,1638 Kostena Jandułę Wołoszyna5, I676 liczny szereg tych, co "z
Hospodarem Imcią Wołoskim partes et fortunam Rzplitej secuti6,
odstradawszy dóbr swoich własnych ojczystych w Wołoszech, Naszej
i Rzplitej poddali się protekcji", jako to Stefana Petru, hospodara,
Apostoła Katardzy, Mikołaja i Jankuła Hizdeu, Hreorego Chabaszeskus
,
Michała i Jana Kondoratych, Bazylego Turkuła itd. Wśród nich spotykamy
i nazwiska Chalipińskich, Woczyńskich, Suszyckich; może i to byli
Rumuni pod nowym nazwiskiem występujący? Przybierali oni przecież
i nazwiska polskie; Miron Bernawski jest tego przykładem (I629 r.)9,
a jeszcze wyraźniej stwierdza to konstytucja z roku I676, mocą której
rotmistrz Bohdan Gurdzi seu Grudziecki zostaje indygenąlo. Nieciekawa
figura Boscamp, który w roku I776 otrzymuje szlachectwo z nazwiskiem
Lasopolski, był zdaje się również Wołoszynem (uważano go za Francuza,
nawet za Gruzina) 11.
Byłoby rzeczą ciekawą zbadać, jakim dalszym ewolucjom podlegały te
nazwiska; nie mamy jednak odnośnego materiału. Wiemy jedynie, że
mogły tu tworzyć się patronimica; tak np. potomkowie Nestera Ureckiego
zwą się Nestorowiczamil2. Osobno wspomnieć należy o nazwiskach
ludności zamieszkującej Karpaty, kultura tradycyjna pozostaje pod silnym
wpływem imigracji pasterzy wysokogórskich z Rumunii i Bałkanów;
' VL, t. II, s. 1449.
z E. Żernicki, sv.
3VL, t. II, s. 1628.
" VL, t. III, s. 615.
5 VL, t. III, s. 973.
6 powinności i los Rzplitej podzieliwszy - red.
' VL, t. V, s. 399, 406.
s Od niego wywodzi się rodzina Chabaszewskich, zob. A. B o n i e c k i, sv.
9 VL, t. III, s. 615.
'o VL, t. V, s. 403.
"A. Moszczeński, s. 71.
'zE. Żernicki,sv.
wpływy te widoczne są jeszcze w Beskidzie Zachodnim i na Śląsku
Cieszyńskim. Nazwiska takie jak Baliga, Bajorek, Bryndza, Byrka, Cap,
Cinciała, Furtak, Gajda, Galica, Galina, Gielata, Gruja, Koma, Korb,
Negrusz, Watras wywieść należy od słów rumuńskich 1.
Nazwiska eckie. Utrzymywały się i nazwiska greckie. Dziś Grek w Polsce
należy do rzadkości, dawniej jednak Polska była w bardzo bliskich związkach
z Bałkanem; w licznych rzeszach przybywali do Polski kupcy greccy, którzy
na równi ze Szkotami i Ormianami roznosili po miasteczkach i wsiach towary
(zwłaszcza wschodnie i wina). W spisach szlachty polskiej spotykamy kilka
nazwisk greckich. Znani magnaci czerwonoruscy Korniaktowie są pochodze-
nia greckiego, jakoby dawniej Korneadi, przybyli w XVI w. z Kandii i pod
koniec wieku nobilitowani2. W konstytucjach spotykamy pod 1607 r.
nobilitację Jerzego Maurotego Logojeta3, mającego pochodzić z wyspy
Korfu, osiadłego w województwie ruskim4, w roku I659 otrzymuje
szlachectwo "Jerzy Papara greckiego narodu i nacji, ale z dawna w państwach
naszych zasiadły z przodków swoich obywatel" 5, wraz ze świtą hospodara
występuje pod 1676 r. Konstanty Karabataki6. Greckiego pochodzeniajest
też Kantakuzen osiadły na Podolu W roku 1636. Pod koniec istnienia
Rzeczypospolitej zostaje nobilitowany mieszczanin warszawski Kapostas,
podobno również Grek'. Inni przeprowadzili polonizację i nobilitację
nazwiska na własną rękę, jak np. ŻuPański, znany księgarz poznański,
zasłużony wydawca szeregu dzieł naukowych, który był z pochodzenia
Grekiem i nazywał się Zupanas.
Nazwiska wschodnie. Były to chyba wszystkie ważniejsze grupy językowe,
które pozostawiły ślad w imiennictwie polskim; inne chyba zupełnie
sporadycznie wchodziły w rachubę. Nie spotykamy np. zupełnie Turków,
którzy zresztą nie znają dziedzicznych nazwisk rodzinnych; nie mamy
przykładów asymilacji dobrowolnej, a jeńcy wojenni, z pewnością dość
liczni (wśród których zresztą prócz właściwych Turków byli także
S t. Ł u k a s i k : Obustronne stosunkijgzykowe rumuńsko-polskie, Sprawozdanie Akademii
Umiejętności, listopad 1935, s. 271.
z A. Boniecki, sv.
3 VL, t. II, s. 1628.
'E. Żernicki, sv.
5 VL, t. IV, s. 636.
b VL, t. V, s. 406.
' E. Żernicki, sv.
158 159
i reprezentanci najróżnorodniejszych narodowości wchodzących w skład
dawnego cesarstwa otomańskiego), o ile pozostali w Polsce i mieszali się
z ludnością miejscową, ruską czy polską, otrzymywali nazwy przezwiskowe
albo też (tam, gdzie osiadali jednostkowo) zwano ich po prostu Turkami,
stąd następnie powstały nazwiska licznych rodzin. Czasami jeńcy tacy
dochodzili do godności i tytułów szlacheckich, oczywiście pod nazwiskami
polskimi. Tak np. czytamy w konstytucjach 1726 r. o nobilitacji "urodzonego
Antoniego Bekierskiego, oboźnego polnego... który ex gente otthomanica,
wzięty infans w państwach naszych assumpto orthodoxaefidei catholicue
baptismo...t Rzplitej wiernie służył; więc onego cumprole utriusque sexus2
do klejnotu i prerogatyw szlacheckich oraz do starożytnego urodzonych
Kosiorków-Bekierskich herbu za konsensem onychże dopuszczamy"3.
Podobnież dziać się musiało i z Persami, którzy przychodzili do Polski
jako kupcy (w XVII w. zdaje się dość licznie); wyjątkiem było wejście
któregoś z nich w szeregi szlachty (w roku 1662 otrzymuje szlachectwo
Pers Baubonaubek, przyjęty przez Czarneckich do herbu Łodzia4; nazwisko
nie utrzymało się, może wyparte przez nazwisko adoptujących, jak to się
często działo). W Liber chamorum mamy kilka przykładów przybierania
nazwisk przez tych Turków czy Tatarów:
Macedoński Tatarzyn u księżny Jarosławskiej co za kozaka służył, Persa zwano
go (później nobilitowany jako Macedoński).
Macedoński zwał się Turczyn szwiec, służył Jmci Panu Zebrzydowskiemu.
Charłocy Tatarzyn od książęcia Jarosławskiego przyjechał był i ochrzcił się
1613, popadię Dimitrową pojął był.
Dość znaną postacią był ks. Nahajus, jezuita, który był z pochodzenia
Tatarem (widocznie Nogajcem); jako chłopiec jeszcze przyjął chrzest
i wstąpił do zakonu.
1 z plemienia otomańskiego wzięty jako dziecko... przyjąwszy chrzest prawowitej wiary
katolickiej - red.
z z potomstwem obojga ptci - red.
j VL, t. VI, s. 452.
"E. Żernicki, sv.
ROZDZIAŁ IX
NAZWISKA POLSKIE
W OBGEJ POSTACI
MODA KLASYCZNA - LITUANIZACJA - RUTENIZACJA - RUSYFIKA-
CJA - GERMANIZACJA - NAZWISKA POLSKIE WE FRANCJI - NA-
ZWISKA POLSKIE WE WŁOSZECH - NAZWISKA POLSKIE W ANGLII
I STANACH - NAZWISKA POLSKIE W SZWECJI - NAZWISKA POLSKIE
NA WĘGRZECH - NAZWISKA POLSKIE W TURCJI
Dzieje nazwisk polskich w obcej formie pozwalają nam przyjrzeć się
procesowi przechodzenia ludności polskiej w obce grupy plemienne;
rozmiary tych zmian świadczyć mogą o intensywności procesów narodowoś-
ciowych. Nazwiska polskie, po szerokim świecie rozproszone, niejedno-
krotnie w zmienionej formie nie dające się łatwo wyróżnić, są świadectwem
licznych wędrówek i emigracji gospodarczej lub politycznej; sojusze
polityczne, stosunki kulturalne, zależność wreszcie państwowa czy
gospodarcza od sąsiadów pozostawia wyraźne ślady w postaci nazwisk
polskiego pochodzenia.
Moda klasyczna. Zanim przejdziemy do omówienia cudzoziemszczenia
nazwisk polskich w związku z wynarodowieniem, musimy zatrzymać się
nieco przy ciekawych tworach humanistycznych, częstych aż po koniec
XVI w. Ktokolwiek wstępował do światowej rzeczypospolitej literackiej,
poshzgującej się międzynarodową łaciną, pisał swe nazwisko po łacinie, i to
albo latynizując zewnętrznie nazwisko polskie, albo też po prostu przekłada-
jąc je dosłownie. Oto nieco przykładów, znanych z historii literatury:
Marcin Król z Przemyśla - Martinus Rex,
Jan Długosz - Johannes Longinus (zm. 1480),
161
Jan z Oświęcimia - Johannes Sacranus (zm. 1527),
Stanisław Gąsiorek, zwany Kleryka - Anserinus,
Grzegorz Czuj z Sambora - Vigilantius Gregorius Samboritanus (zm.1573),
Sebastian Fabian Klonowic - Acernus Sulmircensis (z Sulmierzyc) (zm.1602),
Wojciech Nowopolski - Albertus Novicampianus (zm. 1558),
Wojciech Noga - Albertus Pedianus (nauczyciel Simonidesa ca 1570).
Pod koniec XVI w. thxmaczenia te znikają; jeżeli nazwisko podaje się
jeszcze w formie łacińskiej, to będzie ono jedynie zewnętrmie zlatynizowane,
jak zresztą już w średniowieczu:
Paweł z Krosna - Crosnensis (zm. 1517),
Jan z Wiślicy - Vislicensis,
Andrzej Krzycki - Cńcius,
Andrzej Trzycieski - Tricesius,
Jan Kochanowski - Kochanovius,
Maciej Sarbiewski - Sarbievius itd.
Do rzadkości należały nazwiska na sposób grecki urobione, ale i te się
zdarzały; Artomius to właściwie Krzesichleb (zm. 1609), Maricius to
Kociołek z Pilzna; Albertus Mesochenius to Wojciech Półgęskowicz
z Pakości; końcówkę grecką nosi Simonides, który sam nigdy Szymonowi-
czem się nie nazwał.
Niewiele zostało śladów tych łacińskich nazwisk; gdy ustała moda,
wszyscy, poza wyjątkami, wrócili do dawnych nazwisk. Jedynie nieco
nazwisk zostało przyswojonych w spolszczonej formie łacińskiej, jak
Hozjusz (Hose), Heweliusz (znany astronom gdański Hevelius, właściwie
Hwelcke), Pastoriusz (historyk, zm. 1682, Hirtenberg). Nieznanego
nazwiska Francuz z Thionville, występujący jako Statorius (niewątpliwie
latynizacja francuskiego nazwiska), przybiera w roku 1568 nazwisko
Stojeński, które następnie przechodzi na synów; podobnież Szkot, zwany
po łacinie Loeaechius Scotus, znany jest jako Lechowicz. Tutaj wspomnieć
można jeszcze o latynizacjach herbów (jak Korwin, Hippocentaurus,
Kolumna), jak też i o przydomku Obolus rodziny Pieniążków herbu
Odrowąż, który jest oczywiście tłumaczeniem nazwiska; podobnych
rzeczy może by się więcej dało znaleźć.
Zewnętrzne latynizowanie nazwisk utrzymuje się dość długo w piśmien-
nictwie zakonnym i zapiskach klasztorów, ale, oczywiście, nazwiska te
giną ze śmiercią ich właścicieli. Dłuższe było życie takich nazwisk
w rodzinach ewangelickich pastorów czy nauczycieli; synem pastora był
znany słownikarz Krzysztof Mrongovius (1764-1855), ostatni polski
kaznodzieja protestancki w Gdańsku; z rodziny teologów pochodził
również pastor mazurski Gisevius, podpisujący się także Gizewiusz
(1810-1848), działacz narodowy i zbieracz pieśni ludowych, które to
nazwisko jest latynizacją Giżyckich herbu Gozdawa 1.
Nazwiska te zacierały różnicę pomiędzy pisarzami różnych narodowości;
nie każdy wiedział, że Laurentius Corvinus Neoforensis to Niemiec śląski
Rabe z Nowego Targu (z poł. XV w.), że Dantiscus Linodesmon, zwany
z polska Dantyszkiem, to Flachsbinder z Gdańska, Hosius to niemiecki
Hose. Tam, gdzie najżywiej stykał się świat niemiecki z polskim, a więc na
Pomorzu, współistnienie form narodowych i łacińskiej utrzymało się
najdłużej; autorem katechizmu słowiańskiego z roku 1643 jest "Michał
Mostnik alias Pontanus albo Bruckmann".
W dzisiejszym zasobie nazwiskowym spotykamy nazwiska jak Fabry,
Fabrycy, Petri, Pauli, Kierkorius, co do których pochodzenie łacińskie jest
prawdopodobne (Petri - syn Piotra, Fabri - syn kowala, w dalszym
rozwoju Fabricius, zbliżenie do rzymskich rodzin); nie mamy jednak
pewności, czy zmiany te dokonały się na polskim gruncie. W Niemczech
podobnych nazwisk jest dość dużo, być może zatem, że mamy tu do
czynienia z przeszczepieniem zlatynizowanych nazwisk niemieckich.
Nazwiska typu Angelus, Oremus nie mają nic wspólnego z latynizacją; są
to zapewne nazwiska organistów lub klechów, nazwanych tak od
popisywania się kilku zasłyszanymi w kościele wyrazami łacińskimi.
Lituanizacja. Pomijamy krótką wzmianką rutenizację i lituanizację; jak
mówiliśmy powyżej w związku z polszczeniem nazwisk ruskich i litewskich,
istniało przez długie lata do dziś dnia jeszcze częściowo zachowane
poczucie oboczności językowej; zależnie od tego, jakim w danej chwili
mówiono językiem, używano tej czy innej postaci językowej nazwiska.
Dopiero w miarę rozwoju odrębności narodowej ruskiej czy litewskiej
widzimy coraz to wyraźniejszą tendencję do ustalania jedynej formy
w języku narodowym; w ten sposób nazwiska pierwotne polskie ulegają
lituanizacji czy rutenizacji. Państwo litewskie przeprowadziło ustalenie
nazwisk polskich w brzmieniu litewskim, co stało się przede wszystkim
przez przybranie końcówek litewskich i zastąpienie obcych litewszczyźnie
dźwięków; tak więc Sgdzikowski ustalił swe nazwisko jako Sidzikauskas itd.
' Krzysztof Celestyn Mrongowiusz. l764-1855. Ksigga Pamiqtkowa pod red. Wł.
Pniewskiego, Gdańsk 1933, s. 10 i 329; szczegóły biograficzne Mrongoviusa i Giseviusa.
162 163
Rutenizacja. Rutenizacja nazwisk polskich jest bardzo zewnętrzna;
ogranicza się ona zazwyczaj jedynie do końcówki (np. Świgcicki
-ł Swiencicky), przy czym bardzo żywe jest jeszcze poczucie oboczności
postaci polskich i ruskich. Z historii natomiast wspomnieć musimy
o bardzo ciekawym przykładzie rutenizacji nazwisk polskich względnie
wytwarzania się odrębnych azwisk, zupełnie odmiennie powstałych,
wśród Kozaków zaporoskich. Jak wiadomo, dość dużo szlachty ucieka-
ło na Sicz, czy to wskutek jakiejś ciążącej kondemnaty, czy to
z nadmiaru temperamentu; ponieważ jednak towarzystwo zaporoskie
rządziło się demokratycznie, przybysze tracili swe polskie nazwisko
szlacheckie i zyskiwali nowe, podobnie jak inni Kozacy: odimienne lub
przezwiskowe. Spotykamy się zatem często ze zjawiskiem, że w aktach
polskich ten sam kozak ma nazwisko polskie, w zaporoskich - ruskie;
nie jesteśmy w stanie zdać sobie sprawy z ilości tych osób, skoro bardzo
często mogło im załeżeć na niewyjawianiu swego pierwotnego nazwiska
i ukryciu się pod zwykłym kozackim odimiennym, ale było ich z pew-
nością dość dużo, choć jedynie niektórych można zidentyfikować. Paweł
Chmielnicki podpisuje się czasem Paweł Janowicz, zwany jest zaś stale
Janenko; pisarz Semen Goluchowski to Semen Ostapow, pułkownik
Leśnicki występuje jako Sachnowicz. Sławny w tradycjach kozackich,
uwieczniony w powieści sienkiewiczowskiej Iwan Teodorowicz Bohun
wpisany jest do rejestru wojska zaporoskiego jako Iwan Fedorenko,
setnik pułku mirhodzkiego Kiryk Popowski ftguruje jako Jakimenko,
pisarz wojska zaporoskiego Jan Wyhowski to Joan Ostafiewicz. Pod
przezwiskiem znani byli Maksym Horodyski, setnik korsuński, jako
Maksym Kulij, Wysocki jako Hamalija. Wasyl Terletczenko w pułku
czerkaskim, Jaśko Rokitczenko, Bohdan Kulakowszczenko to Terlecki,
Rokicki, Kulakowski; Morozenko, którego sława do naszych czasów
pozostała w pieśni kobzarów ukraińskich, to pułkownik Stanisław
Mrozowicki 1. Duklan Ochocki powiada w swych pamiętnikach, że
skoro (w 1792 r.) objął komendę wojskową nad Kozakami w armii
księcia Józefa, otrzymał od nich natychmiast imię i nazwisko: Iwan
Oreł, pod którym jedynie był znany z. R z e w u s k i wkłada
w usta Soplicy opowieść o szlachcicu litewskim Wołku, który
1 W. Lipiński: Z dziejów Ukrainy, Kijów 1912. Zob. też M. Gliszczyński:
Znac2enie i wewnętrzne iycie Zaporoża, Warszawa 1852, s. 63, 208, 211.
z J. D. O c h o c k i, t. II, s. 203.
164
wskutek tragicznego splotu wypadków ostał się na Siczy jako pisarz pod
nazwiskiem Dżumdżuryk 1. Podobne zjawisko obserwować było można
w pułkach "kozaków otomańskich" zorganizowanych przez Sadyka
pasz - Czajkowskiego. Adiutant majora pierwszego pułku Wincenty
ę zupryny'', figur
Rawski, "kozak z rodu i z miny, z piosnki i z c ował jako
Sydor Sydorowicz Sydoreńko; Frycz otrzymał nazwisko Fryczeńko,
Kiermson - Kiermczeńko, Służalski - Służaleńko; cała sotnia ochrzczona
została końcówką -eńko2.
Rusyfikacja. Bardzo niewiele wiemy o rusyftkacjach nazwisk polskich.
Dość dużo nazwisk polskich weszło do zasobu rosyjskiego, najwięcej
oczywiście kresowych; ponieważ nastąpiło to względnie późno, przeto
i zmian większych nie było, zwłaszcza że polskoje proischożdienije
nazwiska nie było bynajmniej czymś ujemnym. Pisownia rosyjska
spowodowała oczywiście niejedną zmianę (o czym wspominaliśmy powyżej);
odpadały też czasem końcówki uchodzące za polskie, jak np. -ski
(Malinowscy w pow. orszańskim, zdaje się, drobna szlachta, stali się
Malinowikami)4 czy też -wicz, jak major Plut z Pana Tadeusza:
Ten major, Polak, rodem z miasteczka Dzierowicz,
Nazywał się, jak słychać, po polsku Płutowicz,
Lecz przechrzcił się;
na ogół jednak, jak się zdaje, niedużo było tych zmian.
Germanizacja. Germanizacja nazwisk polskich jest zjawiskiem trwaącym
od niepamiętnych czasów, rozciągającym się na bardzo szerokiej przestrzeni
i zostawiającym silny osad w ogólnym zasobie nazwisk niemieckich.
Dotyczy to oczywiście przede wszystkim pogranicza, gdzie wyrównywanie
nazwisk (polskich w grupach niemieckich i niemieckich po stronie
polskiej) odbywało się i częściowo jeszcze odbywa na wielką skalę.
Nazwiska pochodzenia słowiańskiego (w którym oczywiście polskie
przeważa ogromnie) wynoszą zapewne jakiś paroprocentowy ułamek
ogóhz nazwisk niemieckich; na Pomorzu niemieckim wynoszą około 15 %,
w kącie niemieckim pomiędzy Poznańskiem a polskim Śląskiem (zwłaszcza
w części niemieckiej pow. sycowskiego i namysłowskiego, względnie
1 H. Rzewuski, t. II, s. 62, 81.
zM. Czajkowski,s. 175, 177, 178.
3 polskie pochodzenie - red.
' Stownik geograjczny, sv. Krzewin.
165
niedawno zgermanizowanej) aż 40--SO% 1. Pewnej ilości tematów dostarczyli
Łużyczanie, a także i Czesi; niewątpliwiejednak bezwzględną, kilkakrotną
przewagę mają nazwiska polskie; nie można brać pod uwagę słownictwa
szczepów słowiańskich, na zachód od Polski położonych, gdyż zostały one
zgermanizowane w czasie, w którym nazwiska nie mogły sięjeszcze ustalić.
Mamy co prawda z tego obszaru, niegdyś słowiańskiego, dość znaczną ilość
nazwisk, przeważnie szlacheckich, o końcówkach słowiańskich, jak:
-in: Cammin, von Schwerin, Stojentin,
-itz: Bublitz, von Dewitz,
-ow: von Flotow, Grabow, Vangerow,
ale są to nazwiska utworzone na sposób niemiecki od miejscowości
z nazwą słowiańską, nie możemy więc brać ich w rachubę.
Zanim przejdziemy do charakterystyki zmian odbywających się na
poszczególnych terenach, a które zależnie od struktury narodowej
i politycznej, a także i od czasu, różne przybierały formy, zestawiamy
główne typy zmian.
Przede wszystkim więc mamy do czynienia z odmienną wymową
i pisownią nazwiska. Rzecz to zupełnie zrozumiała, że tam, gdzie zachodziły
dźwięki i znaki specyficznie polskie, musiały nastąpić zmiany. Więckowski
stawał się von Wienskowski, Białozor - Bialloser, Marcinek -ł Mards-
chinke, Piekarz Pigorsch. Zdarzało się, że nazwisko polskie pisano
rozmaicie już w polskich aktach; cóż dopiero, gdy przeszło ono przez
pryzmat niemieckiej pisowni! Normalnie nazwisko zgermanizowanej szlachty
polskiej ma kilka postaci, które są wybornym świadectwem zmagania się
pisowni niemieckiej z obcym tworem - oto kilka przykładów:
Wojan von Woyen, Woyan, Woige, Woghe, Whogenn,
Żmuda - von Zmuda, Schmude, Schmudde, Schmudden (Kaszuby)z,
Garlicki von Garlitzki, Gerlitzki, Gerlicki (Prusy Wschodnie)3;
że ctz, wv, iy alternują ciągle to rzecz znana. Rekord chyba w tej
wielopostaciowości wzięli Dzięcielscy (Dziencielscy), którzy z Polski
przybyli na Pomorze niemieckie jako: Diezelsky, Dziezelsky, Dzezielki,
Dziecelski, Diczelsky, Dietzelski, Dzenteltyki, Dzengelski, Ziezelscke,
Zizelske, Ziezelski - wreszcie Zelske4. Przegląd ten pozwala nam zdać
' A. Heintze, s. 80, 86.
2 Mitteitungen des Vereinsfur kaschubische Volkskunde, t. I, s. 122-123.
jE. H. Kneschke,sv.
4 Tamże, sv.
sobie sprawę z procesu stopniowego oddalania się postaci zgermanizowanej
od pierwotnego nazwiska i zarazem stwierdzić na przykładzie, jak
ryzykownym byłoby wnioskowanie wsteczne z dzisiejszej formy (np. Zelske)
o pierwotnej. A nawet tam, gdzie zachowała się jeszcze końcówka polska
i gdzie herb świadczy wyraźnie o pochodzeniu polskim, nie zawsze możemy
odtworzyć dane nazwisko (np. Breanski herbu Sas, Bezi.rky itd.) 1. Oczywiście
,
że pisownia ta stała się fantastyczna tam, gdzie granica językowa i polityczna
była płynna i gdzie szlachta była mało wykształcona (zwłaszcza zaś drobna
szlachta!), jak to zobaczymy przy przeglądzie terytońalnym; w związku z tym
jednak stanie się zrozumiałe, dlaczego nazwiska mieszczańskie i włościańskie
ulegały tak daleko idącym przemianom, że dziś czytając np. szyldy sklepowe
w miastach wschodnioniemieckich zdumiewamy się pomysłowością Pokorne-
go, który się pisze Bockhorni, Chrząszcza, który się dziś nazywa Khransch.
Inny, bardzo łatwy sposób germanizacji to odrzucenie końcówki
polskiej -ski, która wyraźnie wskazywała na pochodzenie słowiańskie.
Szlachta korzystała dość często z tego prostego zabiegu; tak więc
powstawały nazwiska, jak:
Block, Block von Bolte Blocki (Kaszuby)2
Bychow, Bichow Bychowski (Kaszuby)3, .
Glofiy Glówczewski (Kaszuby)4,
Banckow ~ przypuszczalnie Bąkowski (Inflanty)5,
Bogdahn Bogdański (Prusy Książęce)6,
Benecke, Bennicke t- przyp. Bieńkowski (Śląsk)'.
O kilku rodzinach mamy dokładniejsze wiadomości. Pokrzywnicki
herbu Ślepowron z pow. niborskiego, shzżąc w wojsku pruskim, meldował
się Fryderykowi II, który, uważając to nazwisko za zbyt długie dla oficera
pruskiego, polecił mu ograniczyć się do pierwszej zgłoski; nazwisko brzmi
dziś urzędownie Bock von Pockrziwnitzki, używane jest zaś von Bocks.
Gaszyński herbu Bernszten (także Gaszycki, Gaszowicz) otrzymuje w roku
1631 niemiecki tytuł baronowski jako Gaschin von und zu Rosenberg9.
' Tamże, sv.
2 Tamże, sv.
3 Tamże, sv.
" Tamże, sv.
SE. Żernicki,sv.
b E. H. Kneschke,sv.
' Tamże, sv.
s Tamże, sv.
9E. Żernicki,sv.
166 167
Jeżewski herbu Jastrzębiec germanizuje się jako Geschaw; Kasper Geschaw
wraca następnie do Polski i jest pułkownikiem gwardii, ale do dawnego
nazwiska nie wraca, uzyskując jedynie potwierdzenie szlachectwa w roku
1555 i herb Geschaw 1. Rodziny niemieckie, które przybrały nazwiska
z polską końcówką, odrzucają je po upadku Rzeczypospolitej, jak np. von
Krockow, przez czas pewien także Krokowski, albo Kolkowscy - von
Kolkow2. Hr. Radoliński herbu Leszczyc otrzymuje w roku 1888 tytuł
książęcy jako von Radolin3.
Końcówka -cki nadawała się lepiej do germanizacji; przez odrzucenie
ostatniej zgłoski uzyskać można było wcale niezłe nazwisko niemieckie.
Grodecki herbu Radwan, osiadły w Niemczech w XVII w., otrzymuje
w roku I 728 dyplomy jako von Groddeck; znany jest też w formie Grodis4.
Szlachta pruska von Fabeck jedynie zwyczajowo używa tego nazwiska,
gdyż są to właściwie Fabeccy5. Budryccy, od XVIII w. osiedli w Branden-
burgii, zwą się Buderitz. Łatwo było uzyskać końcówkę o wyglądzie
niemieckim, gdy nazwisko kończyło się na -icz; już sama pisownia
zmieniała Polaków na Niemców. Nietrudno co prawda domyślić się, że
Abrahamowitz (herbu Jastrzębiec) czy Andruchowitz (herbu Doliwa), to
niegdyś Polacy, ale nie każdy może zaraz odgadnąć, że Bagevitz to rodzina
pochodzenia litewskiego, a Schauschiitz to kaszubski Solcic6.
Mamy też przykłady stopniowej zmiany końcówki polskiej na niemiecką,
jak np. u szlachty herbu Topacz, osiadłej na Śląsku: Holtznowski
Holtznowsker; Zdrzeszyccy, również na Śląsku, skracają nazwisko jako
Dreski, Dressky, Dress, potem Dressker, Dressner.
Innym znów sposobem germanizacyjnym w czasach, gdy nazwisko szla-
checkie ustaliło się o tyle, że zaczęło uchodzić za nienaruszalne, było do-
dawanie do nazwiska przydomków niemieckich; był to sposób bardzo prosty,
nie naruszał tradycji rodzinnej i mógł być stosowany w drodze zwyczajowej.
Niekiedy przy okazji legitymacji szlachectwa starano się o uznanie takiego
' Z. L e s z c z y c, sv. Geschaw.
2 Zeitschrift des Vereins,/.ur kaschubische Volkskunde, t. II, s. 129. Ostatni von Kolkowski
alias von Kolkow umarł w r. 1873; syn jego (ur. 1840) jest już tylko von Kolkow.
3J. Dunin-Borkowski: Almanach blękitny, sv.
'E. H. Kneschke,sv.
5 Handbuch des reussische Adel, sv., wspomina, że Mathias Fabeck został 1767 r.
nobilitowany przez Fryderyka II jako von Fabecki; E. H. K n e s c h k e wywodzi ich od
Fabeckich herbu Jastrzębiec.
6A. J. Parczewski,s.221.
168
' dodatku; Trypolski herbu Gozdawa, uzyskując potwierdzenie szlachectwa
' w Prusiech, otrzymuje przydomek von Triebenfeldl. Brano te dodatki
najczęściej zdaje się od majątków, jak Chrapieki von Krappitz (w Prusiech
Zachodnich, XVIII w.)2, Derengowski Gleissen (ród litewski, osiadły
w Brandenburgii na majątku Gleissen)3. Dużo takich nazwisk podwójnych,
polsko-niemieckich, powstało jeszcze za czasów krzyżackich wśród ludności
. polskiej, osiadłej na ziemiach Zakonu, która formowała nazwiska
. odmiejscowe podwójnie (od nazwy polskiej z końcówką przymiotnikową,
od niemieckich z von), o czym nieco później; do nich należy np.
Dorpusch-Dorpowski, Glauchen-Gluchowski. Z czasem, zdaje się mniej
więcej od XVIII w., posiadanie podwójnego nazwiska zaczęło uchodzić za
oznakę starszego i lepszego rodu; ci więc, co nie mogli poszczycić się
posiadaniem takiego nazwiska, dorabiali sobie sztucznie drugi człon
. - najczęściej przez tłumaczenie.
Tłumaczenie nazwisk, tak częste w polonizacji nazwisk niemieckich, jest
nierównie rzadsze, gdy chodzi o nadanie nazwisku polskiemu formy
niemieckiej. Pewnie, że aż do ostatnich czasów tłumaczono nazwiska
. mieszczańskie i włościańskie4, ale przełożenie nazwiska szlacheckiego
, z zatraceniem dawnej formy należy do zupełnych wyjątków. Z dawniejszych
czasów przytaczamy Bogackich, których spotykamy na Górnym Śląsku
jako Reichmannów (w Brzegu 1654 r. Jacob Bogatzki genannt5 Reichmann).
Jedynym znanym mi przykładem z nowszych czasów jest Heinrich Adolf
Paul Arthur von Kirchenheim, który w roku 1875 otrzymał pozwolenie na
zniemczenie rodowego nazwiska von Koscielski (z linii śląskiej)6. Natomiast
tłumaczenie nazwisk i dołączanie ich do polskiej formy, tłumaczenie
przydomków czy herbów, jest zjawiskiem częstym, zwłaszcza na północy.
Gwiazdowski herbu Leliwa otrzymuje w roku 1822 potwierdzenie szlachectwa
w Prusiech jako von Stern Gwiazdowski. Jedna z gałęzi rodu Jutrzenków
w ziemi lęborsko-bytowskiej ustala się jako Jutrzenka von Morgenstern.
'E. Żernicki,sv.
2E. H. Kneschke,sv.
3 Tamże, sv.
" Niektóre z tych nazwisk wracają znów ze zmianą stosunków politycznych. Ministerstwo
Sprawiedliwości (na podstawie rozporządzenia pruskiego rządu z dnia 3 listopada 1919)
zezwala na zmianę nazwiska Schuster (uznanego przez rejencję w Opolu w r. 1911) na
poprzednio używane Trzewiczek.
5 zwany - red.
6 Handbuch des preussischen Adels, sv.
169
Żmijewscy w Prusiech Wschodnich, zazdroszcząc starym formacjom
Clement Plemieńskich (współcześnie dwujęzycznie utworzonym) piszą się
Natterfeld Żmijewskimi; nie brak i fałszywych tłumaczeń, jak Hutten
Czapscy (nazwisko od wsi Czapel, nie od czapki pochodzi). Ciesielscl
osiedli w Brandenburgii od końca XVII w. zwą się Zimmermann von
Ciesielski. Tłumaczenia dotyczą też herbów; w Prusiech niegdyś krzyżackich
mamy nazwiska jak Barski von Habicht (herbu Jastrzębiec), Nachtrabe
(herbu Ślepowron), Birkhan (herbu Cietrzew), a nawet Behrenreiter
Prziemski, pod którą to nazwą występują Przyjemscy herbu Rawicz,
przedstawiającego, jak wiadomo, pannę jadącą na niedźwiedziu.
Tłumaczono i przydomki; przydomek kilku rodzin szlacheckich na
Kaszubach, Rycerz, w XVIII w. występuje w postaci niemieckiej, w której
do dziś dnia się utrzyznał: Helden Gąsiorowscy, Helden Domachowscy 1 itd.
Wreszcie spotykamy nazwiska podwójne, łączące dawne polskie nazwisko
z niemieckim kognacyjnym, jak np. Saltzwedel von Wienskowski; rzecz
zrozumiała, że w środowisku niemieckim zwyczajowo używa się tylko
niemieckiego nazwiska (genannt von Saltzwedez. W ogóle nazwisko polskie
w połączeniach polsko-niemieckich -jak to łatwo przewidzieć - zwycięża
w Polsce, zanika w Niemczech; czasami nawet formalnie przeprowadza się
kasatę obcej formy, jak np. w nazwisku Rosenberg-Gruszczyńskich, którzy
otrzymują tytuł jako już tylko Freiherr von Rosenberg3. Znany botanik
szwajcarski Brockmann zatrzymał nazwisko matki, odrzucając ojcowskie
Krzemiński4 (jak wiadomo, w Szwajcańi przybiera się nazwisko żony,
dziedziczy jednak tylko ojcowskie; wbrew zwyczajowi z podwójnego
nazwiska Krzemiński-Brockmann ocalała nazwa matczynajako niemiecka).
Przypatrzywszy się pokrótce ogólnym typom zmian nazwisk, przecho-
dzimy do przeglądu terytońalnego rozmaitych zjawisk w zakresie tworzenia
i zmiany nazwisk. Najciekawsze są tu niewątpliwie ziemie północne;
niegdyś krzyżackie, z ludnością mieszaną, przeważnie polską, podległe
jednak administracji niemieckiej, potem polskie, z coraz to wzrastającą
imigracją niemiecką i znacznym wpływem kulturalnym pobliskich Niemiec
czy też lenne polskie, ale administracyjnie niemieckie, kulturalnie coraz
bardziej i wyłączniej podległe wpływom niemieckim, wreszcie jako część
1 W. K ę t r z y ń s k i : Przydomki szlachty pomorskiej.
2 Handbuch des preussischen Adels; E. H. K n e s c h k e, sv.
3E. H. Kneschke,sv.
' Od prof. !. Czekanowskiego.
170
państwa pruskiego, prowadzącego zdecydowaną politykę germanizacyjną,
o ludności dość silnie przemieszanej językowo - nastręczają z natury
ukształtowania historycznego i społecznego cały szereg zajmujących
zjawisk onomastycznych (tak w zakresie nazw miejscowych, jak i osobo-
wych).
W czasach, gdy nazwisko się ustala, widzimy walkę; przeważa raz
forma polska, drugi raz niemiecka, polonizują się nazwiska niemieckie,
germanizują polskie, czasem wreszcie żyją wspólnie, jak gdyby w chwilowym
kompromisie. Zanim jednak nazwisko się ustaliło jako wyraz związany
z rodziną i przekazywany bez zmian następnym pokoleniom, mamy do
czynienia z określaniem ludzi na podstawie ich pochodzenia, cech
charakterystycznych itd., które w różnych językach jest różne, mimo że
kryje w sobie tę samą treść, oznaczającą człowieka. Jeżeli więc określimy
czyjeś pochodzenie ze wsi, która ma inną nazwę niemiecką, inną polską, to
rzecz prosta, że powstaną w ten sposób dwa określenia nazwiskowe, które
z czasem mogą się ustalić jako równorzędne i równoznaczne nazwiska.
Stan ten zachodzi jeszcze dziś, co prawda zupełnie wyjątkowo, w nazwiskach
rodzin panujących i wysokiej arystokracji; np. książę na Pszczy-
nie podpisuje się (także na aktach, skierowanych do władz polskich)
Johann der zweite Furst von Plessl, nie jest to jednak ustalone nazwisko,
skoro nie sposób nazwać go po polsku Jan Pless (chociaż piszemy np.
Karol Stefan Habsburg); poczucie językowe każe nam mówić książg
Pszczyński i tak istotnie powszechnie się mówi, nie można jednak
powiedzieć Jan Pszczyński. Mamy tu więc przykład nie ustalonego jeszcze
nazwiska, które może być utworzone na sposób polski lub niemiecki,
a także, co byłoby najwłaściwsze, mogłoby przybrać formę dwoistą
Pless-Pszczyński. W ten sposób tworzyły się nazwiska szlacheckie na
ziemiach krzyżackich w XIV i XV w., kiedy to dzisiejsza sytuacja księcia
na Pszczynie była udziałem każdego z panów na takiej czy innej wiosce,
mającej nazwę polską i niemiecką. Właściciel Trzciana (niem. Czanden)
pisał się w aktach urzędowych von der Czande, po polsku zaś z Trzciana,
czyli Trzcieńskiz; Nicolaus von Pfeilsdorfczy Pfeilsdorfde Pylaw podpisuje
się też w formie polskiej Nicolaus Pilawski i tak go też stale nazywa
Długosz3; z Mgowa (niem. Logendorf pochodzi rodzina von Logendorf,
Johann drugi, książę Pless - red.
zW. Kętrzyński: Oludności,s. I42.
3 Tamże, s. 129.
171
po polsku Mgowskich 1. Ze wsi Bażyny pod Ornetą wywodzi się ród von
Baysen, czyli Bażyńskich2. Równorzędność tych nazwisk szła tak dale-
ko, że czasem na tym samym akcie występują obie formy: Stanisław
Zakrzewski występuje na piśmie z 1578 r. jako Stenzel Drausbitz von
Sagsau, na odwrotnej stronie tegoż aktu Stenzel Sagseffski3, na innym
znów akcie adres brzmi Hans von Wilmsdorf, wewnątrz zaś taż sama
osoba nazwana jest Johann von Wiliamofski'.
Po upadku Zakonu coraz częściej rozpowszechniają się formy polskie,
które dotychczas rzadko spotykało się w piśmie, mimo że były powszechnie
używane przez ludność polską; z czasem przeważa nazwisko w formie
polskiej, niemieckie zaś zostaje jako uzupełnienie, jak gdyby przydomek.
W ten sposób powstają dwuczłonowe nazwiska polsko-niemieckie, jak5:
Canden-Trcieński, Glauchen-Głuchowski,
Pfeilsdorf Pilawski, Haselecht-Leski,
Lehndorf Mgowski, Milbe-Mileski (Milwe-M.),
Clement-Plemieński, Stein-Kamiński,
Dorpusch-Dorpowski, Weiden-Wierzbowski,
Eichholz-Wichulski, Heimsodt-Przeszmiński.
Damerau-Dąbrowski,
Nazwiska te starej rodowej szlachty, będące świadectwem powstawania
w kraju dwujęzycznym w czasie nieustalenia się jeszcze nazwiska jako
wyrazu, uchodziły za lepsze od jednoczłonowych tylko, przymiotnikowych
nazwisk polskich; pojawiły się więc z czasem nowe nazwiska dwuczłonowe,
sztucznie utworzone przez tłumaczenie polskiego nazwiska i dołączenie
tak powstałego wyrazu do zasadniczego. Powstają więc nazwiska, jak:
Natterfeld-Żmijewski, Rohr-Trzciński,
Weisbruch-Białobłocki, Hutten-Czapski,
Horn- Rogowski,
nie mające uzasadnienia genetycznego i będące jedynie naśladownictwem
nazwisk wywodzących się jeszcze z czasów krzyżackich; wsi Żmijewo,
' Tamże, s. 130.
zW. Kętrzyński:OBażyńskich.
3 W. K ę t r z y ń s k i : O ludności, s. 237; pisownia taka sprawia, że Zakrzewscy herbu
Ostoja noszą w jednej linii nazwisko Sakerowski; E. Ż e r n i c k i, sv.
4W. Kętrzyński: O ludności, s. 237.
S Tamże, s. 121, 142.
172
Białobłoty, Rogowo, Trzcin, Czaple nie miały nigdy nazwy niezlieckiej 1.
Tłumaczenie też nie zawsze było ścisłe, jak to widzimy na prykładzie
Hutten Czapskich, którzy co prawda wywodzą się od franońskich
Huttenów, przybyłych w roku 1112 na pomoc Krzywoustenu2, ale
w istocie pochodzą z Czapel i jedynie fałszywe tłumaczenie (o czapki,
kapelusza - niem. Hut) zapewniło im dystyngowany przydomk.
Oczywiście, były też i tłumaczenia nazwisk. Potomkowie Iurczątka
w Salpiku występują w aktach krzyżackich jako Hahn; Marcir Fischer,
który w roku 1463 zakłada wieś Rybitwy, czy Janko Schiitze, któ w roku
1557 zakłada Strzelce, niewątpliwie byli Polakami i mieli azwisko
polskie, które do aktów weszło w tłumaczeniu3. Nie mamy ozywiście
pewności w poszczególnych wypadkach, ale bardzo często przytuszczać
możemy, że nazwiska niemieckie ludności wiejskiej są tylko tłumzeniami
polskich. Patronimica niemieckie spotykane w pow. szczyciekim we
wsiach niegdyś przez Prusaków zamieszkałych, a także w Witow w pow.
niborskim (1429, 1450), są - zdaje się - urzędową postaciąpolskich
nazwisk na -wicz, używanych przez spolszczonych już Prusakó; a więc:
Hannos Modenneson, Peter Modenson byłby to Modenowicz,
Clawko Mynawtenson Minutowicz,
Materne Hannekenson Hankiewicz,
Andrews Michelson Micharowicz,
Niclos Steffenson Stefanowicz
itd.4, a może po prostu Hańczak, Michalak, Szczepaniak? W każym razie
mamy tu do czynienia z obocznym tworzeniem nazwisk Polków na
sposób niemiecki.
Prusy Książęce przedstawiały nadzwyczaj korzystne warunki gertlanizacji;
kraj to był zawsze dwujęzyczny i nigdy element polski nie był góą, nawet
w latach najświetniejszego rozwoju potęgi państwowej Rzeczypspolitej.
Nazwiska ustalały się bardzo często w formie niemieckiej; ustlone już
jako polskie podlegały łatwo germanizacji. Likwidacja większej lasności
polskiej na Mazurach, spowodowana polityką kredytową rządu puskiego,
i w związku z tym masowe przejście zubożałej szlachty do służbyPskiej,
zwłaszcza w armii, odbiła się także i na nazwiskach; które coraz częściej
' Tamże, s. 144.
zE. H. Kneschke,sv.
3W. Kętrzyński: O ludności, s. 237.
' Tamże, s. 231.
173
przybierały pisownię niemiecką, o ile jej nie miały już przedtem. Kler
protestancki, niegdyś polski, a przynajmniej poprawnie po polsku mówiący,
stopniowo wymierał, a nowi pastorowie nadawali nazwiskom polskim
pisownię, jaka im się wydawała właściwsza; Przybyla ostał się jako
Pschibuhl, Pstrokacz jako Pestrokaz, Chrząszcz stał się Khranschem,
nawet Szymański pisze się Sijmanski, Oleśnicki - Oleschnitzki t. Proces
ten trwa w dalszym ciągu; zmiany polityczne, które wstrzymały germanizację
Prus Zachodnich i obszernej połaci Śląska, w niczym nie wpłynęły na stan
rzeczy na Mazowszu pruskim.
Korzystniej przedstawiają się stosunki w Prusiech Królewskich. Bądź
co bądź przez dhzgie wieki ziemia ta była częścią Rzeczypospolitej, kultura
polska silniejsze tu zapuściła korzenie, organizacje polityczne i kulturalne
w czasie zaboru czuwały nad zachowaniem odrębności narodowych; nowe
ułożenie stosunków politycznych uniemożliwia postępy germanizacji.
Mimo to i tak znaczne tu poczyniono szczerby, przede wszystkim na
Kaszubach. Wskutek swej odrębności etnicznej i językowej mniej ściśle
związana z organizmem polskim, wysunięta wysoko na północ, oddzielona
od wpływów polskich i otoczona zewsząd naporem niemczyzny, podlegała
ziemia kaszubska od dawna poważnym wpływom niemieckim. Najlepszym
jednak materiałem była tu drobna szlachta kaszubska, której przywileje
szlacheckie otwierały drogę do zaszczytów shzżby wojskowej; biedacy ci,
siedzący na kilku zagonach, osiedli gęstymi zaściankami zwłaszcza w ziemi
lęborskiej i bytowskiej, chętnie posyłali synów swych do szkoły kadeckiej
w Stołpie, wiedząc, że zapewniają im w ten sposób pewną i dumie
szlacheckiej odpowiadającą przyszłość. Szlachta ta, na niskim bardzo
stopniu kultury stojąca (na co skarżyli się nauczyciele szkoły kadeckiej,
którzy dużo musieli się napracować, aby ich nauczyć stylu pruskiego
oficera), nie dbała zbytnio o swe nazwiska, zwłaszcza że w codziennym
życiu używała przydomków i przezwisk; jako analfabeci nie mogli
przypilnować, aby wpisywano ich w księgach w poprawnej polskiej
pisowni, na czym zresztą zapewne im nie zależało; może nawet Wojtek
Dąbrowski, przezywany Klopotk, uważał, że to ładniej być wpisanym jako
Albrecht Klopotcke Dambroffski2. Nazwiska przymiotnikowe przekręcano
i skracano; Bocheński pisał się von Bochen, Bochow, Bogesken, Boch,
a także Lausdorf,- Bożepolski zwał się Borepolske, Broński - von Bronki,
1"Wisła", t. XIV, s. 291.
z Mitteilungen des Vereins fdr kaschubische Volkskunde, t. I, s. 133.
Bronken, Bychowski - von Bichow; używano raczej przydomków, aby
uniknąć nazwiska na -ski, i tak Malszycki pisze się Malschitzki, ale też
Kokoske, Kwik-Studzieński przechodzi rozmaite zmiany, aż wreszcie
zadowala się formą von Kuycket. Większość zapomina w ogóle o nazwiskach
rodowych i używa tylko przydomków, które rozmaite przechodzą koleje,
np.2:
Falisz - von Falisch, Valisch, Valles,
Gącz - von Gatz, Goncz, Gonschen,
Kowalk - von Cowalcke,
Wojan - von Woyen, Woyan, Woige, Woghe, Whogenn,
Żmuda - von Schmude, Schmudde, Schmudden.
Przydomki te były często po prostu zdrobniałymi imionami (jak
to widzieliśmy powyżej); stąd też to widzimy tyle nazwisk z sufiksem
niemieckim, pochodzących ze zdrobniałych imion polskich, jak Bartke,
Jancke, Jencke, Matzke, Bronike, Sulke; od samego Stanisława pocho-
dzą takie nazwiska, jak Statzke, Staske, Steske, Stannecke, Stennecke,
Stendtke, Stendecke, Stendeck3. Największą karierę jednak miał
Jork, który jest skróceniem Jerzego i znany jest też jako Jark,
Jorek, Gorck, Gorcken, Gurck; jest to przydomek Gostkowskich, drob-
nej szlachty z pow. bytowskiego (1643 r. Jerzy Jark Gostkowski).
Jeden z tych Jorków wstępuje do służby w wojsku pruskim, walczy
przeciwko Kościuszce pod Szczekocinami, następnie bierze udział w licz-
nych kampaniach, dochodząc do najwyższych zaszczytów i sławy bohatera
narodowego; w roku 1814 jako Kgl. preuss. General Feldmarschall4
I--lans Dawid Ludwig York von Wartenburg otrzymuje tytuł hrabiowski
i zaczyna wywodzić się od angielskich Yorków, przyjmując ich herb
i każąc swym wielbicielom wierzyć, że rodzina jego przyliyła z Anglii
do Skandynawii, a następnie stamtąd na Pomorze5. Nie jest to jedy-
ny przykład fingowania zaszczytnych rodowodów przez potomków ciemnej
szlachty kaszubskiej; mniej sławni, choć też ciekawi, to Mlotk-Trze-
biatkowscy, których jedna gałąź używała zniemczonego przydomka
l E. H. Kneschke,sv.
z Milteilungen des Vereins'fiir kaschubisc'he Volkskunde, t. I, s. 121-123.
3 Tamże, t. I, 140; zob. też A. H e i n t z e, s. 80, 92.
' królewski pruski feldmarszałek - red.
5 Mitleilungen des Vereins fiir kaschubische Volkskunde, t. I, s. 36; Handbuch des
preussischen Adels, sv.
174 175
w nieortograficznej pisowni Chamer; z czasem powstało z tego Chamier
z legendą o francuskim pochodzeniu t.
Szczątki słowiańskie, pozostałe jeszcze do dziś dnia na Pomorzu
niemieckim i wymierające w naszych oczach, są już pod względem nazwisk
od dawna zgermanizowane, i to najczęściej tak, że trudno tu dopatrzyć się
śladów ich słowiańskiego pochodzenia (np. parafia cecenowska)z:
Kotloic Kottwitz, Wankoic Wantke,
Marcinoic Martenz, Barnacic Barneth,
Sołcic Schauschiitz, Wandrzejc Wandersee.
Na Śląsku stosunki były prostsze; nie było szlachty polskiej względnie
tak dawno już podległa germanizacji, że nie mamy tu tak typowych
zjawisk jak na północy. Germanizacja idzie tu na wielką skalę, jeżeli
chodzi o nazwiska ludowe; wpisuje się je w niemieckiej pisowni, z czasem
przerabia końcówki, także i thnnaczy; nazwiska typu Wenglorsch, Bontscheck
należą tu do zasady. Na polskim Śląsku obserwować możemy obecnie
powrót do poprawnej pisowni polskiej.
Inne dzielnice nie wchodzą w rachubę; niemczenie nazwisk nie przybierało
tam charakteru masowego. Mamy co prawda pewną ilość zniemczonych
nazwisk pochodzenia wielkopolskiego (von Wienskowski), kilka litewskich
(Białozor - Biallosser, Doręgowski - Gleissen), ale są to wypadki
sporadyczne, nie mające znaczenia.
W zaborze austńackim znamiennym zjawiskiem jest niemczenie pisowni
nazwisk mieszczańskich, zwłaszcza niemieckiego pochodzenia, spolonizo-
wanych od dłuższego czasu; Schultz wraca na miejsce Szulca, Fuchs
zwycięża Fuksa itd. Bardzo wielka ilość nazwisk niemieckich o pisowni
polskiej w Królestwie i znikoma ich ilość w Galicji tłumaczy się tym, że
proces polszczenia został zatrzymany z końcem XVIII w. przez urzędy
austńackie. Dość znaczna ilość Polaków, osiadając w Austrii, zwłaszcza
we Wiedniu, niemczyła się i przybierała nazwiska niemieckie, ale nie miało
to charakteru masowego ani też specyficznych cech. Ciekawszy mateńał
przedstawiają jedynie nobilitacje austńackie; do nazwiska dodawano tu
zwyczajowo tzw. Adelspradikat3. Niektóre nazwiska mieszczańskie uzyskały
w ten sposób podwojenie swej niemieckości, jak np. Haller nobilitowany
w roku 1793 z przydomkiem von Hallenburg; częściej jednak nazwiska
'A. J. Parczewski,s. 172.
2 Tamże, s. 221.
3 przydomek szlachecki - red.
176
polskie zostały wzbogacone o przydomek niemiecki, jak Michał Harasiewicz
baron von Neustern ( 1811 ), znany kupiec krakowski Laskiewicz von
Friedensfeld, Hulewicz von Lilienfeld(nob.1785), Spatschek von Staarfeld
(1787), Dudkiewicz von Traunstein (1792), Chromy von Ruhm Jeld (1811);
Halecki otrzymuje potwierdzenie dyplomu szlacheckiego w rokul857
z przydomkiem von Nordenhorst. Obok urzędników gubernialnych, którym
najczęściej zaszczyt ten przypadał w udziale, również i wojskowi uzyskiwali
uszlachcenie i przyniemczenie nazwisk, jak kapitan Zamorski von Ebersfeld
(1837), rotmistrz Karnitzki von Ehrensinn (1842), Jabloński von Wittehhe
(1856), pułk. Ocetkiewicz von Julienhorst (1894) i inni aż do ostatnich
czasów austriackich 1.
Nazwiska polskie we Francji. Zmiany nazwisk polskich w innych
krajach występują na niewielką skalę i nie mają ciekawszych znamion. We
Francji nazwisko polskie ulegało dostosowaniu do wymowy i pisowni;
nawet nazwisko królewskie Leszczyńskich zostało ustalone jako Leczinski.
Poza tym jeśli np. szlachcic polski osiadał we Francji, co zresztą zdarza się
wyjątkowo, to po prostu brał nazwisko od posiadanych dóbr; znany
stronnik francuski, poeta Andrzej Morsztyn, skompromitowany w Polsce,
wyjeżdża do Francji i przybiera nazwisko i tytuł Comte de Chatenvillez:
Mieszczanie tłumaczyli swe nazwiska, o ile nie przybierali nowych; znany
sztycharz Le Grain pochodzi z Polski, gdzie zwał się Ziarko albo też
Kerner lub Kernerowicz. Książę podskarbi Adam Poniński, wyrokiem
sejmowym skazany na banicję i utratę szlachectwa, nazwał się Toutcourt;
nie trwało to długo, skoro sejm grodzieński przywrócił mu wszystkie
prawa i dostojeństwa3.
Emigracje powstaniowe pozostawiły we Francji znaczny odsetek nazwisk
polskich. Niektóre z nich przetrwały w formie polskiej, inne uległy
zmianom, najczęściej niewątpliwie skrótom, ułatwiającym Francuzom
wymawianie i pisanie, a zarazem zbliżającym je do nazwisk francuskich.
Powszechne są skróty; tak np. skrzypek Duranowski (z początku XIX w.)
zwie się we Francji Durand4; Morawiecki skraca swe nazwisko jako
'PrzeważnieJ. Siebmacher,takżeE. H. KneschkeiE. Żernicki,sv.
z E. Żernicki, sv.
3J. D. Ochocki, t. I, s. 305.
' Wielka encyklopedia powszechnu ilu.strowanu, sv. Duranowski. Nie jest co prawda
wykluczone, że Durand jest właściwym nazwiskiem, a Duranowski wtórnym, spolszczonym.
177
Moreau, w aktach figurując: Morawiecki Moreau, dit 1 Moreau. Cimochowski,
znany bibliotekarz i bibliofil, pisuje stale jako Cim; plastyk Zawadowski
znanyjest we Francjijako Zawado. Skracanie zwyczajowe nazwisk polskich,
zwłaszcza dłuższych i trudniejszych do wymówienia, jest czymś bardzo
powszechnym. Nie zawsze jednak pozostawiano początkowe zgłoski
nazwiska; zdaje się, że czasem tylko końcówki się ostawały. Tak np. Kouski,
wspomniany u Balzaka w powieści Un menage degaron, Polak, były lansjer
gwardii napoleońskiej, skrócił zapewne na obczyźnie początek nazwiska.
Trafiają się także i tłumaczenia, jak np. Krzyżanowski Delacroix.
Ciekawszym wypadkiem jest zmiana nazwiska zapisanego w formie
żeńskiej przez pomyłkę czy też formalizm biurokratyczny: monsieur
Wawrzankowska tłumaczy swe zbyt długie i trudne nazwisko na Laurier2.
Jeżeli nazwisko polskie w francuskiej wymowie zmienia się nie do
poznania, można je także opuścić i używać imienia jako nazwiska; tak np.
znany pisarz polsko-francuski Edmund Chojecki znany był we Francji
jako Charles Edmond. Dużo nazwisk polskich uległo zupełnej zmianie na
francuskie; zmiany te przeprowadzano formalnie albo też tylko zwyczajowo,
tak że dopiero przy sprawach urzędowych, procesach itd. dowiedzieć się
można, że np. Albert Germain nazywa się właściwie Ladislas Piotruszczyński.
Czasami mamy tu do czynienia z pewnymi kombinacjami genealogicznymi,
opartymi zresztą przeważnie na fałszywych przesłankach; Pogorzelski
przybiera nazwisko matki swej, z domu Żudro, pisząc je Joudreau
i wywodząc z Francji (choć w istocie wywieść je należy z zapadłego
Polesia)3. Zdarzają się też takie zabawne twory, obliczone najczęściej na
imponowanie rodakom, jak L'Iquernique (Likiernik), de Maudrasse
(Modras), Toccard (Tokar), de Long (Dyląg) itd.4
Nazwisks polskie we Włoszech. Jeszcze mniej wiemy o Włoszech. Cza-
sami łączyły się nazwiska włoskie z polskimi; książę mantuański Gonzaga
przyjmuje Zygmunta Myszkowskiego, margrabiego na Mirowie, do rodu
i herbu swojego, stąd nazwisko Gonzaga-Myszkowski5, które następnie
' zwany - red.
2C. Saint-Marc, sv.
3 Od prof. T. Grabowskiego z Poznania.
4 L. B i a ł k o w s k i : Prawdziwe i falszywe tradycje, s. 17.
5 W pamiętnikach o podróży pani de Guebriant do Polski w r.1646 spotykamy wzmiankę,
że Ferdynanda Myszkowskiego zwano zwykle Gonzagiem; J. U. N i e m c e w i c z : Zbiór
pamiętnrków o dawnej Polszcze, Lipsk 1839, t. IV, s. 126.
wraz z ordynacją przeszło na Wielopolskich. Synowie księcia Stanisława
Poniatowskiego otrzymują w roku 1847 tytuły patrycjuszów Florencji jako
principi di Monte Rotondol. Dziwnym trafem i austriackie wojskowe
nobilitacje dodały czasem do polskiego nazwiska włoską przydawkę, jak
np. Jablonski del Monte Berico, który w roku l 850 otrzymuje tytuł barona2.
Nieliczni emigranci polscy zachowywali swe nazwiska albo też
dostosowywali je do włoskich; Kunaszewicz, który po powstaniu
styczniowym opuścił Polskę, ustalił się jako Cunas; Kozielski zaczął się
pisać Coselschi. W latach dwudziestych ubiegłego wieku osiadła we
Włoszech pewna ilość jezuitów polskich, którzy potem przybrali nazwiska
włoskie, "by Włosi nie dziwili się, że ich uczą barbarzyńcy"3; tak więc
Suszyński przetłumaczył swe nazwisko jako Aridini, Radoszkiewicz stał się
Allegri. Ks. M. Ryłło znany był we Włoszech jako padre Grillo.
Nazwiska polskie w Anglii i Stanach. Nie wiemy nic o losach nazwisk
polskich w Anglii; ponieważ jednak Polacy osiadający na stałe w Anglii
należeli zawsze do zupełnych wyjątków, przeto ten teren jest dla nas dość
obojętny. Jedynego poważniejszego kontyngentu dostarcza tylko emigracja
polityczna; od tych czasów pozostaje w Anglii nieco nazwisk polskich.
Większość ich zginęła bez śladu; zaznaczyć należy, że w Anglii zmiana
nazwiska nie wymaga żadnych formalności".
W związku z angielskimi nazwiskami przypomnieć można, że przyznawa-
nie się do nazwiska Gordonów (zdaje się najczęściej przez Żydów gro-
dzieńskich) przybrało na przełomie XVII i XVIII w. takie rozmiary, że pod
1699 r. czytamy w Volumina LegumS: "iż się niektórzy podszywają pod
indygenaty urodzonych Henryka margrabiego Huntleyskiego oberster-
leytnanta... i Jerzego majora wojsk Rzplitej... Gordonów, deklarujemy, że
do pomienionego indygenatu nie powinien się żaden referować" - w ten
to (w Polsce bardzo praktykowany) sposób wywodzenia fałszywych
tytułów powiększa się ilość nazwisk angielskich poza granicami Anglii.
' J. Siebmacher, sv.
zE. H. Kneschke,sv.
3 O. C z e r m i ń s k i : O. M. Ryllo, Kraków 1911, t. I, s. 31.
' Z o b. E a r 1 o f H a I s b u r y : The laws of England, London 1912, XXI, sv. Name and
arms, change of; J. M. L i g h t w o o d : Change of name, The Encyclopaedia ofform and
precedents, London 1921, v. XI. Od r. 1914 swoboda niany nazwiska ograniczona została
do obywateli brytyjskich.
5 VL, t. VI, s. 66.
178 179
Grobem nazwisk polskich były Stany Zjednoczone; znaczne ilości
emigrantów traciły w miarę amerykanizacji nazwiska rodzime, co działo
się tym łatwiej, że ludzie ci, ubodzy i prości, nie mieli tradycji rodzinnych
i przywiązania do nazwiska, które nie zawsze było już ustalone. Niestety,
mało wiemy o ich losach; z czasów dawnej emigracji XVII i XVIII w.
przechowała się tradycja, że rodzina Zabriskie pochodzi od Wojciecha
Zborowskiego, który koło roku 1662 osiadł w New Jersey. Miasto
Sandusky, Ohio, miało otrzymać nazwę od przekształconego nazwiska
Jakuba Sadowskiego (druga połowa XVIII w.)t.
Ciekawym materiałem do poznania dziejów nazwisk polskich w Stanach
są spisy uczestników wojny domowej. Są to rejestry wojskowe, zapewne
pośpiesznie sporządzane; przypuszczać należy, że pisarze wojskowi nie
zwracali uwagi na poprawność metrykalną nazwiska. W rezultacie mamy
tu do czynienia z formami dość karykaturalnymi; większość chyba tych
żołnierzy - Polaków wróciła zapewne w życiu cywilnym do poprawniejszej
formy. W każdym razie mateńał to bardzo charakterystyczny. Ze spisów
zestawionych w książce M. Haimana Historia udzialu Polaków w amerykań-
skiej wojnie domowej, Chicago 1928, podajemy nieco przykładów.
A więc przede wszystkim mamy tu do czynienia z nazwiskami, które
pisarz zapisał w pisowni angielskiej:
Bielski - Bieliski,
Borecki - Boresky,
Borowski - Bowski,
Broniewski - Browniski,
Bukowski - Bukonski,
Czachrowski - Cezkerosken,
Dziura - Jura,
Iglicki - Islicke,
Jankiewicz - Yanksuitch,
Jurnas - Urnas,
Kamiński - Kammiake, Cammiskey,
Krajski - Kriskie,
Kuper - Cooper,
Langiewicz - Langwitz,
Łaski - Luskey,
Malewski - Malaska,
' M. S z a w I e w s k i : Wychodztwo polskie w Sranach Zjednoczonych Ameryki, Lwów
1924, s. 9.
180
Manikowski - Manikoevsker,
Okręglewicz - Ockronglowerus,
Opinowski - Openaska,
Perski - Pearskey,
Stemowski - Steamwoko,
Szamerowski - Shumeriskie,
Szujski - Schooskey,
Tuchelski - Tuelskey,
Winiarski - Vinnarke,
Wojnicz - Wianneach,
Zawistowski - Savistaskie,
Żygoń - Jigon.
Czasami nazwisko, widocznie zbyt długie wedle amerykańskich pojęć,
skracano:
Ostrowski - Straske-
albo nawet pozostawiano samą tylko końcówkę, jak np. Aufskee, którą to
nazwą oznaczano jakiegoś -owskiego. Znane są też dwuczłonowe nazwiska,
pozostałe z podziału polskiego:
Pechłowski - Peck Loski,
Tomaszkiewicz - Tomasz Kieweic,
Bartoszewicz - Bartise Monskke,
Frydziecki - Fry Jacki.
Jeśli kto z żołnierzy i imię podawał, to w rezultacie mógł też osobliwy
twór powstać:
Kurle Jarosław - Kurley Raslow.
Kilka wreszcie nazwisk zapisano jakby szkockie czy irlandzkie:
Magliński - Mc Glinskey,
Makowski - Mc Kurnsky,
Mc Kuskie,
Okoński - O' Konsky.
Nazwiska polskie w Szwecji. W Szwecji pozostało do dziś dnia nieco
nazwisk szlachty polskiej, która przybyła tam w większej ilości za
panowania Wazów; zachowują one końcówki -ski (-sky, -zky) czy -icz
(-itz, -itsch, -idge) t.
' Wspomina o tym S. W ę d k i e w i c z : Z dziejówjęzyka polskiego za granicą, t. I. %eczy
polskie wjgzyku szwedzkim, Kraków 1919, s. 34-35, cytując zbiory, gdzie można maleźć
nazwiska polskiego pochodzenia.
181
Nazwiska polskie na Wggrzech. Odmienna pisownia węgierska przy-
czyniła się również do zmiany nazwisk; Żeleńscy pisali się na Węgrzech
Zelinszky lub Zselinszkyl itd. Wśród ogromnej ilości nazwisk słowiańskich
w zasobie węgierskim trudno jest wyróżnić polskie; bezwzględnie będą
tu przeważały słowackie i ruskie, ale niewątpliwie pewna ilość jest
pochodzenia polskiego, zwłaszcza z Orawy i Spisza. Nazwiska takie jak
Dlugolinszky, Cserneczky, Kacsor, Gyurcsak, Szadovsky, Szlovik2,
fgurujące na szyldach miast spiskich, są oczywiście polskie, podobnie
jak i żydowsko-polskie jest nazwisko I,efkovics3. Pewna ilość nazwisk
polskich uległa też zmianie na węgierskie; Węgry przedwojenne były
krajem, w którym wszelkimi sposobami ułatwiano madziaryzację nazwisk
i gdzie roiło się od tzw. 40-Kreuzer Magyaren4.
Nazwiska polskie w Turcji. Bardzo wiele żywiołu polskiego (czy
ruskiego) wsiąkło bez śladu na rozległych obszarach imperium otomań-
skiego. Największego kontyngentu dostarczali tu jeńcy wojenni, szlach-
ta i lud prosty; część ich pozostawała wierna wierze ojców, żywiąc
nadzieję powrotu do kraju, ogromna jednak ilość przyjmowała islam,
a niektórzy z nich przy liberalizmie narodowościowym tureckiej
polityki dochodzili z czasem do ważnych w państwie stanowisk; nie
brakło nawet poturczeńców dobrowolnych, którzy z pielgrzymki czy
legacji polskiej przechodzili na stronę muzułmańską. Nie zostawiło to
jednak śladu w nazwiskach, skoro Turcy nie mieli aż do niedawnych
czasów nazwisk rodzinnych; poturczeńcy tracili nazwiska dotych-
czasowe jako bezużyteczne i posługiwali się jedynie imionami muzuł-
mańskimi. Dopiero w ubiegłym wieku, gdy wypadki polityczne pchnęły
do Turcji znaczniejszą ilość Polaków, którzy przywiązywali nadzieje do
zwycięstwa tureckiego nad Rosją i tworzyli pod wodzą Michała
Czajkowskiego pułki "kozaków otomańskich", a także gdy pewna ilość
dawnych wojskowych polskich wstąpiła do służby tureckiej, zaczęły się
tworzyć oznaczenia wedle dwu systemów nazwiskowych, polsko-turec-
kie. Czajkowski przyjął nazwę turecką Mehmed Sadyk pasza, generał
Bem został w wojsku tureckim jako Murad pasza; awanturniczy
' J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.
2 M. O r ł o w i c z : Przewodnik po Spiszu i Orawie, s. 17; J. G r z e g o r z e w s k i : Na
Spiszu, Lwów 1919, s. 105.
j Z LeWOCZy.
' 40-grajcarowych (opłata manipulacyjna) Węgrów - red.
Antoni Iliński, który zawsze wierzył w swe pochodzenie od Iłajów ze
Złotej Hordy, ostał się jako Mohamed Iskinder Illahi bej; adiutantem jego
był Mustafa Wojcik. Znany w dziejach emigracji Ludwik Zwierkowski,
używający pseudonimu Czarny, figurował w Stambule jako Lenoir, na
Kaukazie jako Kara krak bej, Czerny w Serbii. Obok nich Ahmed Teflk
bej Puławski, Mehmed bej Łaski, Jakub bej Jakubowski, Iskinder bej
Kuczyński, Mustafa bej Borzęckil i długi poczet innych, na stałe lub też
czasowo złączonych z cesarstwem otomańskim. Wśród rodzin, które
pozostały, tradycja pochodzenia polskiego jest - zdaje się - dość żywa.
Jan Witkiewicz, czynny w Afganistanie koło połowy ubiegłego wieku,
zwie się tam Omer bej 2.
1 M. Czajkowski, s. 138-169.
z W ł. M a s s a 1 s k i : Pierwszy Polak w Afganistanie, "Przegląd Geograficzny", t. VIII,
S. 1 Só.
182
ROZDZIAŁ X
NAZWISKA ŻYDÓW, NEOFITÓW,
.
ORMIAN I TATAROW POLSKICH
NAZWISKA ŻYDOWSKIE - NAZWISKA NEOFITÓW - NAZWISKA
ORMIAŃSKIE - NAZWISKA TATARSKIE
Bardzo ciekawie przedstawia się rozwój procesu tworzenia się i ustalania
nazwisk wśród grup etnicznie i językowo obcych. Mamy tu do czynienia
z jednej strony z rozwojem nazwisk wewnątrz grupy, następnie zaś z ich
stosunkiem do ludności tubylczej, która zrazu nie utrzymując bliższych
związków z obcymi oznacza ich zbiorowo, potem dopiero, w miarę
podejmowania coraz to żywszych stosunków, wciąga ich w swój system
oznaczania. Można powiedzieć, że w świetle nazwisk takich grup możemy
przypatrywać się procesowi asymilacji społecznej i językowej ze strony
wcale charakterystycznej.
Na ziemiach naszych mamy dość wielką ilość grup obcych, które
stopniowo podlegały (lub też podlegają) asymilacji: z nich jednak bierzemy
pod uwagę trzy jedynie, mające własną tradycję narodową, religijną
i kulturalną: żydowską, tatarską i ormiańską. Z nich dwie ostatnie
zakończyły proces asymilacji językowej i kulturalnej upodobnieniem
nazwisk swych do polskich; daleko bardziej interesująca jest grupa żydowska.
Nazwiska żydowskie. Żydzi osiadali na ziemiach polskich od czasów
niepamiętnych; wiemy, że za pierwszych Piastowiczów odgrywali w życiu
gospodarczym kraju poważną rolę. Było ich niewielu; odnoszono się do
nich, zdaje się, życzliwie. Element ruchliwy, przedsiębiorczy, oddający
znaczne przysługi dworom książęcym, pośredniczący w stosunkach
zagranicznych, musiał być chętnie widziany, zwłaszcza że nie miał liczebnie
większego znaczenia; namiętności religijne nie mogły silniej oddziaływać
w czasach, gdy wiara chrześcijańska z trudem tylko przenikała do
szerszych warstw.Mówili oni między sobą po hebrajsku,może także
i językami tych krajów,z których przyszli; niewątpliwą jest jednak rzeczą,
że pozostając w ciągłych stosunkach z ludnością miejscową, ulegali silnie
polonizacji czy rutenizacji.Świadczą o tym źródła historyczne,świadczą
także i nazwiska (raczej przezwiska).Najstarsi Żydzi krakowscy noszą
' w aktach obok imion biblijnych nazwy słowiańskie; w XIV w.mamy
poświadczone takie imiona,jak Dobrensco,Swonka,Kaschyza (kobieta),
przezwiska Drobny,Pytacz,Thzsty,Mały itd.I; potem zjawiają się w XV
, i XVI w.takie nazwiska,jak: Chłopko,Detko,Głownia (żona Głowina),
, Grzywka,Jagnię,Koza,Latoszek,Mały,Miłosza,Miętus,Motyka,
Muszka,Osep,Pszczółka; kobiety noszą imiona Sojka,Witosława,
' Czarnula,Chwała2- jak widzimy,niczym się nie różniące od nazw
włościańskich,świadczące oczywiście o daleko posuniętym procesie
. asymilacji.
Proces ten został wstrzymany i odwrócony przez napływ licznych rzesz
żydowskich,uciekających przed prześladowaniami i zarazą; byli to
: w ogromnej większości Żydzi niemieccy z Bawańi,Śląska,Czech.Przynosili
oni ze sobą wysoko rozwiniętą kulturę religijną,poczucie odrębności
' narodowej,wyrobionej pod wpływem doznanych nieszczęść,dialekt
niemiecki (ostmitteldeutsch), który wzbogacony pewną ilością słów
, hebrajskich i pożyczek słowiańskich miał stać się dzisiejszym "żargonem",
a więc ważkie czynniki odrębności grupy.Ponieważ zaś przybyli w wielkich
ilościach i osiadali w zwartych grupach,ustosunkowując się wrogo do
ludności miejscowej,nie mogli podlegać asymilacji i tak liczebnością swą,
jak i nowymi treściami,które wnoszą w żydostwo polskie,górują nad nim
. i tworzą program odrębności żydowskiej,który miał tak zaważyć na
układzie stosunków polsko-żydowskich aż do chwili obecnej.
Wpływ niemiecki widzimy zaraz w nazwiskach.Już pod koniec XV w.
seniorem Żydów krakowskich jest Mojżesz Fiszel; za Batorego na czoło
Żydów polskich wysuwa się rodzina Wahl lub Katzenellenbogen z Brześcia
', nad Bugiem; Saul Wahl,potentat finansowy i doradca króla,miał być,
1 M. B a ł a b a n: Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, t. I, s. 5, 9; E. M u l l e r, s. 37.
zJ. Ptaśnik,s.235;M. Bałaban.
184 185
wedle podań żydowskich, wybrany królem polskim 1. Obok nazwisk
niemieckich tworzyły się również i żargonowe, skoro żargon stał się językiem
domowym i towarzyskim mas żydowskich; pozostała pewna
ilość polskich, najczęściej jako oboczne, obok żargonowych. Ilość nazwisk
hebrajskich była, zdaje się, niewielka (np. Samuel Margalioth, Szalom
Szachna w XVI w.), choć imiona hebrajskie dotrwały w powszechnym użyciu
do dziś dnia, w ostatnich dopiero dziesięcioleciach ustępując chrześcijańskim.
Musiały być też i nazwiska pochodzenia hiszpańskiego, tureckiego itd., skoro
i z tych stron znaczniejsza imigracja żydowska osiada w Rzeczypospolitej,
zdaje sięjednak, że trudno byłoby w dzisiejszym materiale nazwiskowymje
wyróżnić.
W jaki sposób tworzyły się te nazwy? (o nazwiskach dziedzicznych
możemy mówić, pomijając niektóre rodziny, dopiero z końcem XVIII w.,
gdy władze administracyjne zmusiły Żydów do przyjęcia stałych nazwisk).
Przede wszystkim, rzecz zrozumiała, mamy tu do czynienia z nazwami
odimiennymi; najpierw więc patronimica.
Jeżeli polskie nazwy odimienne wykazują całą rozmaitość form, to cóż
dopiero żydowskie, gdzie mamy do czynienia z formami hebrajskimi,
żargonowymi, polskimi, ruskimi. Mojżesz syn Jakuba może być nazwany
Mojżesz ben JakubMojżesz Jakubowicz Mojżesz Jakuba Moszek Kuby
(w Poznańskiem)Moszko Kuby (na Rusi). Syn Mojżesza może być
Mojżeszowiczem, Mojsiejowiczem, Moszkowiczem. W starych aktach
krakowskich spotykamy też podpisy niemieckie: Moyses zon Effraym,
Jozue zon Effraym (1485). Patronimiczną nazwą są też wyrazy z końcówką
-son, jak Berenson. Przypuszczać należy, że formom żargonowym, używa-
nym powszechnie w stosunkach pomiędzy Żydami, odpowiadały w aktach
urzędowych końcówki -wicz: Mojżesz Fabiszowicz, Marek Jeleniowicz
(syn Cwi, Hirscha), Ezryel Józefowicz, Zelman Eliaszowiczz. Rzadsze były
dopełniacze, jak Srul Józefa (1766; na tym samym akcie szereg nazwisk na
-wicz). Zamiast imion ojcowskich kładziono czasem teściów; tak np.
w roku 1553 figurują obok siebie: Jonas Abrahamowicz, Szymon zięć
Mojżesza i Samuel syn Taycha, Łazarz zięć Bory.
1 Zob. S. A. B e r s z a d s k i : Jewriej korol polskij, w "Woschod", 1889; referat H.
Lubicza (Łopacińskiego) w "Wiśle", t. IV, s. 232-234.
z Musiały być to rzeczy dość dowolne, zależne od uznania pisarza sporządzającego akt.
W Kazimierzu nad Wisłą w połowie XVII w. mamy np. same nazwiska -wicz (Szulowicz itd.)
- ani jednego niemieckiego; oczywiście pomiędzy sobą Żydzi tak się nie nazywali. "Wisła", t. X,
s. 52.
186
Bywały też i nazwy pochodzące od imion matki lub żony; do nich
należy Wolf Hesterczyn zwany też Esterczykiem (w XVII w. na Kazimierzu),
Majer Cyreles (żonaty z Cyrlą). Zdarzały się wypadki noszenia nazwy od
imienia ojcowskiego i matczynego; tak np. Izrael Józe Jowicz zwie się też
Izrael Eideles, syn Eidele, i jedynie dzięki szczególnemu przypadkowi uda
się czasem zidentyfikować osobę noszącą rozmaite nazwy.
Częste były nazwy określające pochodzenie z miejscowości czy też
kraju. W Krakowie w XVI w. znany jest lichwiarz Abraham, zwany
Bytomskim. W XV w. spotykamy takie nazwiska, jak Moyses Praemislia,
Abraham de Sandec, Szymon Marek z Sącza. Później coraz częściej
spotykamy się z nazwiskami odmiejscowymi w formie przymiotnikowej,
jak Wolf Bocheński, Aron Drohobycki, Izrael Złoczowski, Szmul Kaliszer,
Mechele Rawer; rzadkie były nazwy odmiejscowe innego typu, jak np.
Opatowczyk. Nazwisk do dziś dnia zachowało się bardzo wiele, i to
zarówno z polską, jak też niemiecką końcówką, było bowiem rzeczą
zupełnie przypadkową, czy nazwisko zapisano w decydującej chwili
w polskiej czy też żargonowej formie; Żyd pochodzący, powiedzmy,
z Poznania mówił o sobie w żargonie Pozner, po polsku zwał się
Poznańskim, podobnie Warszauer Warszawski, Krakauer Krakowski,
Łobzower Łobzowski, Pacanower Pacanowski itd. Nazwiska te
pochodzą prawie wyłącznie od nazw miejskich, skoro na wsi przez długie
lata Żydzi nie mogli osiadać 1.
Obcych oznaczano nazwą rodową, jak np. Abraham Czech, Joel
Niemiec, Jakub Morawczyk; rodziny z Włoch pochodzące nazywano
Wlochami, Wlochowiczami, Wloszkami, Sza Jardami; Aszkenaz oznaczał
Żyda niemieckiego. Zdarzają się i nazwy od miast obcych, jak np. w XVII w.
Izak Wiedeńczyk (zapewne nazywany Wiener), w XVI Salomon de
Kraśnik, którego syn zwie się już po prostu Jonas Kraśnik (z Czech), liczni
Horowitzowie osiadający w Polsce na przełomie XVI i XVII w. z czeskich
Horovic; wymarła z pocz. XIX w. rodzina Kolhari, z której pochodził
lekarz nadworny Zygmunta Augusta i Batorego, Salomon Calahora,
wzięła nazwisko od miasta hiszpańskiego Calahora.
Liczne nazwy pochodzą od zawodów; oczywiście i tu stosowano
powszechnie tłumaczenie żargonowo-polskie. Oto kilka przykładów:
i Powszechnie uważa się nazwiska a -ski, utworzone od miast, za żydowskie; jest to na
ogół stuszne, choć bynajmniej nie wyłącznie, por. np. z Taroowa Tarnowskich, z Buczacza
Buczackich itd.
187
Mojżesz Złotnik (także Mojsey Auńfaber), Mojsze Mocher (kupiec),
Dawid Drukarz, Lewek Kampsor, Efraim Cukiernik (XVI i XVII w.); do
nich należy także i Cadyk, który pisany następnie z niemiecka Zadek
i z polska wymawiany, figurował długie lata na szyldach poznańskich.
Nazwy te były przeważnie oznaczeniem istotnego zawodu i dopiero
bardzo późno zaczęły być dziedziczne.
Wreszcie przezwiska; spotykamy tu te same kategorie, co i w stosunku
do przezwisk polskich. A więc oznaczenie cech fizycznych, Łazarz Tlusty,
Josel Mafy, Abraham Niger (Czarny), czy społecznych, jak Muszko
Bogaty; porównania zwierzęce jak Wolf Bocian (Poper), dalej cały szereg
nazw, których początku nie możemy wywnioskować z samego wyrazu, jak
Glownia, Świetlik itd. Nie ma tu rzeczy ciekawszych; podkreślić jedynie
należy, że nazwy żargonowe miały swój odpowiednik polski, pod którym
wchodziły w akty publiczne.
Nazwy te nie były ustalone, nie były nazwiskami w ścisłym tego słowa
znaczeniu, dziedzicznymi i niezmiennymi. Są to raczej określenia; podlegały
one ciągłym zmianom, nie mówiąc już o obocznościach językowych; jeden
i ten sam człowiek mógł mieć kilka określeń, bo przecież był synem swego
ojca, miał jakiś zawód, mógł mieć jakąś cechę szczególną lub też
pochodzić z obcego miasta. Tak więc założyciel nowej synagogi krakowskiej
(1644 r.) Izak Jakubowicz zwany był także reb Ejzyk, reb Jejkeles albo też
Izak Bogaty. Pinkus Horowitz (XVI w.) występuje też jako Pinkus
Doktor. Lekarz nadworny Jana III, Simcha Menachem (wyraz hebrajski,
oznaczający pocieszyciela), zwany był powszechnie Emanuel de Jona (od
miasta tej nazwy w południowej Francji). Jeżeli taka dowolność panowała
w stosunku do ludzi znanych i wybitnych, to cóż dopiero sądzić o szarym
tłumie?
Dowolność ta i zmienność nazwisk musiała sprawiać wiele kłopotu
władzom (podobnie jak dziś historykom); gdy coraz to bardziej Żydzi
wchodzili w życie publiczne, gdy zaczęto na nich rozciągać przepisy prawa
powszechnego, potrzeba nazwisk rodzinnych, dziedzicznych i niezmiennych
stawała się coraz bardziej oczywista. Projekt Stanisława Augusta nowego
uregulowania ustawodawstwa żydowskiego przewidywał przymus przy-
brania takiego stałego nazwiskal, ale Rzeczpospolita nie doczekała już
definitywnego załatwienia tej sprawy. Podjęłyją rządy zaborcze; wyćwiczona
w swym rzemiośle biurokracja austńacka czy pruska nie mogła dopuścić,
' P. Dąbkowski, t. I, s. 101.
aby cały, liczny odłam ludności usuwał się spod kontroli; w zaborze
austńackim patent cesarski z dnia 23 lipca I 787 r. nakazuje przeprowadzenie
nadania nazwisk ludności żydowskiej w ciągu dwóch lat, a nieco później
przystąpiono do tej akcji w zaborze pruskim 1.
Zaczęły się orgie pomysłowości biurokratycznej, których rezultatemjest
znaczna część dzisiejszego zasobu nazwiskowego Żydów niemieckich
i austńackich, zwłaszcza zaś polskich. Obraz niesamowity: tworzy się
komisje (w Austrii oficerskie, w Prusiech magistrackie), które mają
decydować o nazwiskach; ciemne masy żydowskie zachowują się biernie
i niechętnie, co wzmaga pasję biurokratów, wysilających się w wymyślaniu
coraz to nowych nazwisk. Pozostawiono pewną ilość dawnych nazw,
imion własnych, tworów odimiennych (w formie niemieckiej), odmiejs-
cowych, przezwisk; ponieważ jednak ustawa nakazywała nadawanie
nazwisk niepowtarzalnych, więc mało który Abrahamer czy Lemberger
(dotychczas wpisywany w polskich aktach jako Abrahamowicz czy
Lwowski) mógł zachować tę nazwę. Niektórzy, zamożniejsi, otrzymywali
nazwiska pięknie brzmiące: Diamant, Perl, Gold-, Silber-, Rosen-, Blumen-2
,
w najrozmaitszych złożeniach (-berg, -tal, -baum, -band, -stein3 itd.).
Innym nadawano jako nazwiska nazwy zwierząt, roślin, przedmiotów,
czasami zabawne4; nie szczędzono nazwisk śmiesznych, a nawet i wulgar-
nych, których dużo jeszcze do dziś dnia podziwiać możemy na szyldach
miast polskich (np. Jungfernmilch, Afterduft5).
W ten sposób większość Żydów na ziemiach polskich (pozostających
pod koniec XVIII w. pod rządami austriacko-pruskimi) otrzymała
niezmienne dziedziczne nazwiska, i to w formie niemieckiej. Dokończyły
tego dzieła władze polskie; postanowienie namiestnika Królestwa Polskiego
1 J. S a d o w s k i, s. 17, podaje, że stało się to edyktem królewskim z r. 1796. Zbiory
niemieckie (np. S t o e p e l : Gesetz Codex, t. I, s. 64) powołują się na Edikt betreffend die
burgertichen Verhaltnisse der Juden in dem preussischen Staat z 11 marca 1812, nakazujący
przybranie nazwiska w ciągu 6 miesięcy; prawo z 23 lipca 1847 (S t o e p e 1, t. II, s. 40) uznaje
Żydów nie mających stałego nazwiska za obcych (zob. też uregulowanie tej sprawy
w Poznańskiem w r. 1833, t. I, s. 528).
2 diament, perła, złoty-, srebrny-, różany-, kwiatowy- - red.
3 -góra, -dolina, -drzewo, -wstęga, -kamień - red.
4 A. H e i n t z e w swej księdze nazwisk niemieckich przytacza takie twory, jak:
Wohlgeruch, Geldschrank, Singmirwas, Pulverbestandteil, Temperaturwechsel, Ochsenschwanz,
Kanalgeruch, Wanzenknicker (Kasaogniotrwała, Zaśpiewajmicoś, Częśćskładowaproszku,
Zmianatemperatury, Wołowyogon, Kanałowyzapach, Pluskwianasknera - red.).
5 Mlekodziewicy, Zapachtyłka - red.
188 189
z dnia 27 marca 1821 r. zobowiązywało Żydów nie mających jeszcze
nazwiska do złożenia odnośnej deklaracji we właściwym urzędzie 1.
Przypuszczać należy, że w tym to czasie (choć może i komisje zaborcze
nadawały czasem nazwiska polskie) powstały zabawne twory polskie, jak:
Inwentarz, Alfabet, Kopyto, Kalamarz, wulgarne, jak: Wychodek, złożone:
Różanykwiat, Dobraszklanka, Książkadomodlenia, które zresztą, nie
spotykane zupełnie w zaborze pruskim i austńackim, w Królestwie tworzą
dość znaczny procent nazwisk.
W charakterystycznym obrazku przedstawia nam Klemens Junosza taką
scenęz: młody Żyd idzie przed komisję, chcąc otrzymać nazwisko Macher
(kupiec), tymczasem burmistrz jest w złym humorze i nazywa go na złość
Pistolet. W podobny sposób musiały powstać nieco później takie nazwiska
jak Telefon, które naturalnie nie ma za sobą tradycji długich pokoleń.
Nazwiska te ulegały oczywiście zmianom na takiej czy innej drodze;
przecież nikt, kto z ciasnych zaułków małego miasteczka wychodził na
szerszy świat, nie mógł zgodzić się na noszenie śmiesznego nazwiska, jeżeli
zaś ulegał prądowi asymilacji, nie chciał, by samo już nazwisko świadczyło
o jego pochodzeniu. Do roku 1850 można było przy chrzcie brać nowe
nazwisko (i tą grupą nowych nazwisk osobno się zajmiemy); poza tym
starano się o drobne zmiany, co z pewnością nie było trudne, choć może
czasem i dość kosztowne. Wskutek obowiązkowego od roku 1867
prowadzenia ksiąg stanu cywilnego w języku rosyjskim dużo nazwisk
uległo polonizacji pisowni (Cygielsztrejch). Dużo rodzin uzyskało pozwolenie
na zmianę nazwisk w przepisanej drodze administracyjnej (parę przykładów
z "Monitora": Zickerman Życki, Hell recte3 Seife -1 Helski, Glukstein
Żagota, Horowitz Groniewski, Salomon --ł Solański). Częściową
polonizację nazwiska uzyskiwali też Żydzi nobilitowani w Austrii, jak
Lwenstein von Opoka (nob. 1912), Rappaport von Porada (nob. 1890),
Rosenstock von Rozstocki (nob. 1904) i kilku jeszcze innych4.
Nazwiska neofitów. Osobną grupę tworzą nazwiska neofitów, chrzczonych
Żydów. Tatarzy czy Ormianie wchodzili do społeczeństwa polskiego jako
grupa, asymilując się całkowicie; nie zmieniali oni zatem nazwisk wchodząc
1 F. Ochimowski, t. II, s. 38.
2 K 1. J u n o s z a : Fotografie wioskowe, w: Tanie wydnwnictwo dziel Klemensa Junoszy,
Warszawa 1899, t. II, s. 135-137.
3 właściwie - red.
' Semigotha.
190
w społeczeństwo polskie, gdyż dokonywało się to stopniowo, niepostrzeżenie.
Żydzi do dziś dnia tworzą zwartą i odrębną grupę, która, mimo że
w ostatnich latach coraz silniej podlega niwelacji językowej i kulturalnej,
jest jeszcze organizmem samodzielnym, przeciwstawiającym się jako
całość organizmowi polskiemu. Żydzi wchodzą zatem do społeczeństwa
polskiego jako jednostki, zrywając tym samym związki z organizmem
żydowskim; tej zasadniczej zmianie społecznej odpowiada też zmiana
nazwiska (do roku 1850 prawie zawsze, jako związana z aktem chrztu,
a potem jeszcze też często).
Jakie więc były te nazwiska osób wchodzących w społeczeństwo polskie?
Nie było pod tym względem zwyczajów ustalonych; nazwiska te
przybierano albo tworzono w sposób rozmaity. W dawniejszych
czasach, jeśli chodziło o jednostki z warstw ubogich, nie mające
większego znaczenia socjalnego, ograniczano się do imion chrzestnych;
w metrykach wawelskich dopiero pod sam koniec XVII w. spotykamy
nazwiska 1:
W roku 1600 przyjmuje chrzest Justyna Izraelitka,
1606 Bernard Izraelita,
1612 Michał Izraelita z Krakowa,
1674 Stanisław czternastoletni Izraelita ze wsi
Janów,
1696 Izr. Franciszek Zygmuntowski,
1696 Wawrzyniec I,ewikowski Izr.
Lewikowski będzie przekształceniem nazwiska Lewi, Zygmuntowski
może od imienia protektora; na Kazimierzu w tym czasie (por. XVII w.)
spotykamy konwertytę Michała Rabińskiego Izraelowicza, najwidoczniej
od zajęcia (ojcowskiego?); sv.1625 chrzci się Markus Mordus i, zostawszy
mieszczaninem, otrzymuje nazwisko Jan Komnieckiz, zdaje się, sztucznie
utworzone. W XVIII w. konwersje zaczynają być częste, w niektórych
dzielnicach (np. na Litwie) nawet masowe; neofici wchodzą tłumnie
w szeregi szlachty i uzyskują na instancję posłów dyplomy nobilitacyjne;
jedna konstytucja z roku 17643 wymienia kilkadziesiąt nazwisk neofitów
"
rekomendowanych" przez posłów WKs. Litewskiego.
' MH, t. V, s. 101.
z M. B a ł a b a n : Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, t. I, s. 427, 428.
3 VL, t. VII, s. 420.
191
Franciszka i Ludwika Łyżyńskich, Abramowiczów, Ignacego i Józefa Gurskich,
Felicjana Kazimierskiego, Teodora Lutyńskiego, Michała Oświecimskiego, Andrzeja
Przewłockiego, Świąteckich, Antoniego Majoskiego, Jana Nowakowskiego,
Franciszka Antoniego i Macieja Dobrzyńskich, Adama, Pawła, Piotra, Ignacego,
Jana Zbitniewskich, Antoniego Trojanowskiego, Kazimierza Pawłowskiego, Jana
Michałowskiego, Piotra Pawłowicza, Jakuba Jeleńskiego, Mateusza Jeleńskiego,
Stanisława Jeleńskiego, Jana Lipińskiego, Osłowskiego, Mańkowskiego, Teodora
Dessawa, Józefa Kwiecińskiego, Dominika Dobrowolskiego, Bergina, Tomasza
i Antoniego Poziomkowskich, Jana Dobrowolskiego, Franciszka Krzyżanowskiego,
Wojciecha Szymańskiego, Tadeusza Bielskiego, Józefa Szpaczkiewicza, Nizielskiego,
Stanisława Jarmunda, Bonawenturę Bartoszewicza, Józefa Poznańskiego, Andrzeja
Manina Niewiarowskiego, Felicjana Jankowskiego.
Akt ten wspomina jeszcze, że stany Rzeczypospolitej dozwoliły królowi
"tejże neofitów kondycji... osobom nie więcej jak dziesięciu... których
byśmy takowego łaskawego naszego względu być uznali, praeciso similiter
scartabellatui tymże klejnotem szlachectwa zaszczycić...", ale niewątpliwie
cyfry tej nie przestrzegano, tak że wkład elementu rasowego żydowskiego
do szlachty polskiej był w całości bardzo znaczny; bardzo poważną
pozycją byli też frankiści. Nowi ci ludzie musieli mieć nazwiska, tworzyli
je więc rozmaicie; powyższy wypis pozwala nam zdać sobie sprawę
z różnorodności tych typów, które zaraz wyróżnimy. Zaznaczyć należy, że
w podobny sposób tworzą się nazwiska neofitów aż do roku 1850,
w którym to postanowienie Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego
(z dnia 25 czerwca) zabrania neofitom przyjmowania nowych nazwisk
przy chrzcie2. Próbujmy zanalizować ten obszerny materiał nazwisk
neofitów i wyróżnić w nim zasadnicze grupy i typowe zjawiska.
Przede wszystkim stwierdzamy wypadki, w których konwersja nie
powoduje powstawania nowych nazwisk: neofici zostają przyjęci do naz-
wiska swych protektorów, którzy najczęściej są ich rodzicami chrzestnymi.
Tak np. Michel Ezofowicz, przyjęty w roku 1525 do herbu Leliwa przez
Hlebickich, daje początek rodzinie Józefowiczów-Hlebickich. Od rodziców
chrzestnych, z możnych rodzin ziemiańskich, uważających za zasługę
religijną patronować nowochrzczeńcom, wzięli nazwiska frankiści Dgbowscy,
Podoscy, Wierzchowscy. Wśród konwertytów warszawskich z pierwszej
połowy ubiegłego wieku mamy kilka takich przykładów. Minister Stanisław
hr. Grabowski nadaje nazwisko swe neoficie Karolowi Aleksandrowi
' dopełniwszy w podobny sposób nobilitacji - red.
z F. Ochimowski, t. II, s. 38.
192
(chrz. 1823); podobnież Fajga Brodacz po chrzcie w roku 1847 zwała się
Julia Kazimiera Łubieńska (po ojcu chrzestnym, hr. Henryku); w ten sam
sposób uzyskał nazwisko Józef Gąsiorski (chrz.1811, po ojcu chrzestnym),
Janiszewska Felicjana (Fajga, chrz. 1830), Gnatkowska Joanna (chrz.
1823, po matce chrzestnej), Pruszak Zofia (chrz. 1823, po matce
Pruszakowej). - Bywały i nadania nazwisk w formie nieco zmienionej
(podobniejak dzieciom nieprawym, tak też i neofitom niechętnie użyczano
pełnego nazwiska); Rybiński trzyma do chrztu w roku 1738 Rybskiego,
pani Jurowa (1772) - Jurowskiegoi.
Pewna ilość neofitów zachowała dawne nazwiska. W przytoczonej
powyżej konstytucji spotykamy nazwiska takie, jak Dessaw i Bergin; dużo
nazwisk polskich, czy to odimiennych, czy odmiejscowych, czy przezwis-
kowych wreszcie, również pozostawiono, gdyż nie było socjalnej potrzeby
ich zmiany. O ile zaś neofici nie odczuwali potrzeby łączności ze
społeczeństwem polskim, pozostawali przy nazwiskach niemieckich, starając
się jedynie zatrzeć ich cechy żydowskie; znamienną jest rzeczą, że
z kilkuset warszawskich neofitów-protestantów w pierwszej połowie XIX w.
jedynie trzech przyjęło nazwiska polskie (Kwieciński, Płoński, Zbrojewski),
reszta zaś zatrzymała niemieckie (przeprowadzając jedynie zmiany jak
Kahn t-- Kohn, Stokvisz -- Stokfisz) lub nawet niemczyła polskie:
Dorembus stał się Ehrlichem, Śpiewak przyjął nazwisko Kantor.
Bardzo często dawne nazwisko było punktem wyjścia do zmiany:
dokonywano na nich rozmaitych operacji. Czasami thzmaczono je na
polskie, oczywiście prawie zawsze z dołączeniem końcówki -ski; w ten
sposób hebrajski Szor (= wół; znana rodzina frankistów) stał się
Wolowskim; liczni Jeleńscy, nobilitowani w roku 1764 z herbem Korczak,
mają nazwisko tłumaczone z Hersza (hebr. cwi "jeleń"). W dawniejszych
czasach tłumaczenia te miały niewielkie zastosowanie, skoro same nazwiska
żydowskie miały postać żargonową i niemiecką; gdy jednak zaczęto
zmieniać nazwiska niemieckie, nadane przez władze porozbiorowe,
tłumaczenie stało się częstym sposobem zmiany: Mosiek Szwartzholz
(chrz. 1830) zwie się Czarneckim, a w niedawnych latach powstały takie
twory, jak: Goldwasser Zlotniecki, Rosenstock Różecki.
' Celem uniknięcia ciągłych cytatów zaznaczam, że obfity mateńał źródłowy, dotyczący
konwersji, zestawił T. J e s k e - C h o i ń s k i : Neofici polscy; zob. też tego autora Historię
Żydów w Polsce. Co do rodzin szlacheckich obfity mateńał przynosi Semigotha; niejedno
znaleźć można też w publikacjach heraldycznych.
193
Powszechnie używanym środkiem była zmiana nazwiska na przymiot-
nikowe z sufiksem -ski; skoro końcówka ta uchodziła za dystyngowaną,
par excellence polską i szlachecką, to oczywiście musiała być chętnie
widziana przez tych, którzy wchodząc w społeczeństwo dotychczas obce,
chcieli uchodzić za Polaków par excellence, a o ile możności i szlachtę.
Tworzono w ten sposób nazwy odmiejscowe i odimienne; rzecz prosta, że
przetwarzano również i dotychczasowe nazwiska. Frankista Jehuda Lejb
Notowicz Krysa nazwał się Krysińskim (chrz. I 759, nob. 1815 z herbem
Leliwa), Berek Boczkowiak - Boczkowskim (chrz. 1850), Jakub Dwornik
- Dwernickim (1846), a nawet Dawid Jablonowicz skorzystał z okazji
chrztu (1841), aby przybrać nazwisko Jablońskiego. Bywają też wypadki
dobrania końcówki -wicz, jak np. Centnerszwer -ł Cetnarowicz. Prze-
kształcenie nazwiska niemieckiego na polskie z dołączeniem sufiksu -ski,
swego czasu zupełnie wyjątkowo spotykane (np. Brunstein Brunicki
(nob.1815 w Bawańi), Manheim Cohen Maksymilian Koniarski 1843),
dziś należy do bardzo częstych procederów; w czasach, gdy tak wielkie
znaczenie ma nazwisko pisane, rozsądną jest troska o utrzymanie pewnej
kontynuacji (np. Hell Helski, Salomon -ł Solański, Weissblat Welicki).
Z kolei omówić wypada liczne nazwiska odimienne. Jak wiadomo,
Żydzi nie mieli przeważnie nazwisk rodzinnych, określając się najczęściej
imieniem własnym i ojcowskim: patronimicum to, zmienne z pokolenia
w pokolenie, mogło być wyrażane w hebrajskim (ben Moses itd.),
w żargonie, po polsku wreszcie, w której to postaci zapisywano je w księgi.
Z chwilą, gdy wychrzta wchodził w społeczeństwo mające ustalone
nazwiska dziedziczne, zatrzymywał określenie odojcowskie jako nazwisko,
tak że dzieci jego nie tworzyły już określeń od imienia ojca; był to
najprostszy sposób uzyskania nazwiska.
Tak więc Michel syn Ezofa, Ezofowicz, czyli Józefowicz, daje początek
rodzinie Józefowiczów (nob. 1525); szereg nazwisk, pochodzących od
imienia ojca konwertyty, świadczy o powszechności tego zwyczaju:
Abramowicze vel Abrahamowicze herbu Jastrzębiec, Jasińscy (frankiści
z Kamieńca Podolskiego i Buska, zrazu Josińscy vel Joszyńscy od imienia
Josek) figurują w spisach szlacheckich, a poza tym cały szereg Szymanow-
skich, Nuchymskich i Naimskich, Lewkowiczów, Moszkowskich. Dużo
nazwisk pochodzi również od imion chrześcijańskich, być może od imion
ojców chrzestnych; w cytowanej powyżej konstytucji z roku 1764 nobilitującej
neofitów litewskich spotykamy Kazimierskiego, Pawlowicza i Pawlowskiego,
Bartoszewicza, Jankowskiego; byli i frankiści Piotrowscy.
Osobną grupę tworzą nazwiska odmiejscowe. Stefan Fiszel, znany
konwertyta krakowski, przyjęty do herbu Korab w roku 1507, otrzymuje
od Zygmunta I starostwo powidzkie i jest protoplastą Powidzkich herbu
Korab. Salomon z Trojanówki, wychrzczony w roku 1638, zwie się odtąd
Stanisław Trojanowski. Felsztyński herbu Nałęcz (XVIII w.) to pierwotnie
Josek z Felsztyna. Syn Lewka Berkowicza z Bogucic, ochrzczony w roku
1758 jako Józef Kanty Nepomucen, przyjmuje nazwisko Bogucicki
i zostaje z czasem profesorem Akademii Krakowskiej. Frankiści również
często przyjmowali nazwiska od miejscowości, z której wyszli: z Buska
pochodzą Buscy, z Brzezia Brzeziccy i Brzezińscy, z Jezioran Jezierzańscy
vel Jeziorańscy, z Lanckorony Lanckorońscy.
Wreszcie poważną grupę stanowią nazwiska sztuczne; wśród nich
bardzo powszechne były te, które nawiązywały do aktu konwersji i starały
się w samym brzmieniu świadczyć o przywiązaniu ich do nowej wiary.
Takim nazwiskiem jest Dobrowolski, powtarzane przez konwertytów,
którzy z dobrej woli przyjąwszy chrzest stwierdzają to nazwiskiem
noszonym jednak często także przez ludność rdzennie polską, lecz
tworzonym z innych powodów. Pierwszy przyjmuje to nazwisko krakowski
Żyd Jan Dobrowolski, ochrzczony w Warszawie w roku 1672, a za nim
idzie szereg dalszych w samej stolicy (ostatni w roku 1845), w Łęczycy,
Kamieńcu Podolskim, w Orszy. Nowsze herbarze podają szereg rodzin
szlacheckich tego nazwiska, wśród nich niektóre neofickiego pochodzenia,
jak Dobrowolscy herbu Doliwa, z końcem XVII w. ochrzczeni i nobilitowani,
dalej herbu Nowina (Marcin, ochrzczony w Szkudach 1760, nob. 1768),
herbu Odyniec (Jan, chrzest 1749, nob. 1764), herbu Nieczuja (Michał,
chrzest w Warszawie 1775, nob.1790)r. Pokrewne tematycznie są nazwiska
jak Dobrański (1785 Warszawa), Dobrochowski (1741 pod Łęczycą),
Dobrzyński (nob. 1764). Wśród frankistów spotykamy Wolańskich,
Wolickich, Wolskich. Zlokalizowane we Włocławku jest nazwisko Chęciński
(1774) i Chgtkowski (1767).
Również starym, choć nie tak powszechnym nazwiskiem nawróconych
jest Nawrocki. Liber chamorum wspomina o takim Nawrockim, który
' S e m i g o t h a jako jeden z argumentów świadczących o żydowskim pochodzeniu rodzin
szlacheckich Dobrowolskich podaje, że w Polsce nie ma wsi Dobrowola, od których
mogłyby pochodzić nazwiska. Nie jest to ścisłe, gdyż miejscowości Dobrawola, Dobrowola,
Dobrowole itd. jest kilkadziesiąt (zob. Stownik geograficzny); są to przeważnie nazwy dość
niedawnego pochodzenia, najczęściej folwarki, zapewne z "dobrej woli" przy działach
rodzinnych odłączone.
194 195
okradł ojca swego Hircka z Płocka i przyjął chrzest wraz z nowym
nazwiskiem. W roku 1656 w farze włocławskiej przyjęli chrzest małżonkowie
Nawroccy z Dobrzynia z córkami i potem jeszcze kilkakrotnie wraca to
nazwisko; tak np. otrzymuje je w roku 1830 Aron Lewkowicz Messerstein,
w roku 1832 Izrael Judkowicz. Raz spotykamy oboczność Wrocińska
(konw.1818). Może Konderski (chrz.1782) jest też w związku z konwersją?
Uznanie prawdziwej wiary stwierdza nazwiskiem swym Stanisław
Uznański, chrzczony w roku 1651. Jeden z frankistów czortkowskich
otrzymuje nazwisko Przyznański. Oświecony został Oświecimski (chrzest
w Włodawie 1768); zdaje się, że należy tu podciągnąć też Michała Jana
Osiecimskiego, nob.1764 z herbem Lubiczl. Światiowski otrzymał chrzest
w roku 1781.
Osobną znów grupę stanowią nazwiska świadczące o chwaleniu Boga
lub też oddaniu Bogu: Bogochwalski (1733), Bogdańska (1787, 1836),
Bogusawski (cztery rodziny, aż do roku 1841), Chwalibogowski (1778),
Chwalibóg (1834); (Bogdański, Bogusławski i Chwalibóg to dawne nazwiska
szlacheckie odimienne).
Do licznych staiych rodów Krzyżanowskich (herbu Dębno, Świnka),
wywodzących się od Krzyżana (~ Chrystiana), dołączyli się nowi, co
niedawno dopiero pod krzyżem stanęli i odeń wzięli nazwisko; biorąje często
neofici od roku 1750 do 1832 (są między nimi i frankiści). Jeden z tych
Krzyżanowskich został nobilitowany w roku 1786 z herbem Dąb. Częste są
postaci oboczne,jak Krzyżewski (frankista), Krzyżanecki (1732), Krzyżański
(1775 Kłodawa), Krzymanowski (1781 Kłodawa), Krzyżmowski (1759).
Do sporadycznych nazwisk należą takie nazwiska, jak Powolański
(1818), Wiernicki (1840), Wybranowska (1825). Sura Gitla Turkieltaub
otrzymuje chrzest w roku 1843 jako Maria Alojza Loretańska. Chodźko
opowiada o neoficie Ablu, który otrzymał nazwisko Piotra Paschalskiego
na pamiątkę chrztu w okresie wielkanocnym2.
Innym znów, bardzo powszechnie używanym sposobem było tworzenie
nazwisk neofitów od miesięcy, w których przyjęli chrzest; zestawiamy je
w porządku kalendarzowym, umieszczając przy każdym nazwisku datę
konwersji (o ile inaczej nie naznaczono, w Warszawie):
' Jeden z jego potomków otrzymał przed kilkunastu laty pozwolenie na dołączenie do
nazwiska swego jeszcze nazwiska matki wraz z tytułem, dając początek rodowi hr.
Osiecimskich-Hutten-Czapskich; w ten sposób stary ród Hutten-Czapskich, wywodzący się
(fałszywie zresztą) od frankońskich Huttenów, dostał się do S e m i g o t h y.
z I. Chodźko, t. VI, s. 59.
Styczyński (trzech 1820-1823).
Lutyński (1767,1792), Lutomski (1823), Lutnicka (1822).
Marzecki (1772, 1825), Marczewski (1777, potem w XIX w. jeszcze
trzech), Marczyński (1824), Markowski (siedmiu w XIX w., wszyscy
chrzczeni w marcu).
Kwieciński (1780 Radom;1791,1799, w XIX w. w Warszawie osób 12,
w tym jeden ewangelik konwertyta 27 IV 1850), Kwiatkowski (od
1817-1844 osób 14; może niektórzy są tłumaczeniami niemieckich
-blumów?), Kwietniewski (1823,1825), Kwiatkiewicz (1820), Aprilewicz (1765).
Majewski (trzy rodziny frankistów; 1775, we Włocławku 1769-1787
czterech; w Warszawie w pierwszej połowie XIX w. dziewiętnastu),
Majowski (Radom 1726 i 1760), Majecki (1771).
Czerwiński (jeden frankista;1764,1789,1825,1846), Czerwiecki (1766,
Łęczyca 1790), Junecki (1773).
Lipiński (jeden frankista; w Nieszawie 1778,1789; w XIX w. jedenastu),
Lipiecka (1834), Lipczyński (Radom 1776,1836).
Sierpiński (1770, w XIX w. cztery kobiety), Sierpowski (dwóch 1772).
Wrzesiński (1741, 1775, 1779, w XIX w. dwóch), Wrzesieński (1770),
Wrześniewska (dwie w XIX w.).
Październicki (1770), Paździerska (1830), Oktobar (1773).
Listopski (Włocławek 1790).
Grudziński (1766, ośmiu w XIX w.).
W wielu wypadkach możemy stwierdzić, że istotnie chrzest odbył się
w danym miesiącu; przypuszczać należy jednak, że gdy zaczęto nazwiska
te wyróżniać jako neofickie, nadawano je nowochrzczeńcom bez względu
na datę konwersji. Działo się to niewątpliwie i z tego względu, że od
niektórych miesięcy, jak np. października czy listopada, tworzenie nazwisk
było dość niefortunne; wówczas przesuwano nazwisko o miesiąc. Przykładem
podobnym jest Paweł Wrzesiński z Łęczycy, który chrzczony w październiku
1779 r., otrzymał jednak nazwisko z poprzedniego miesiąca, niewątpliwie
lepiej wyglądające.
Prócz miesiąca także i dzień chrztu mógł dać początek nazwisku; mamy
więc Niedzielskich (Kłodawa 1755, Kamieniec Podolski 1756, 1771,
w XIX w. jeszcze dwie kobiety; jeden z tych neofitów został nobilitowany
w roku 1765 z herbem Szeliga), Niedzieleckich (1883), Świątkowskich
(1750, nob.1765 z herbem Nowina;1768), Świąteckich (1812), Piątkowskich
(frankiści z Buska). Oczywiście, nie wszystkie rodziny z tych nazwisk tu
należą, gdyż nazwisko takie mogło być łatwo nadane dziecku chrzczonemu
196 197
w piątek czy w niedzielę (będą to, zdaje się, częste nazwiska dzieci się Chrzanowskim, Lejbuś Michelewicz (1822) Dąbrowskim, Mordko
Hayman (1844) Drzewieckim, Herszek Krubiner (1842) Duklińskim, Szmul
zrodzonych z niewiadomych rodziców). y
Wśród licznych Nowakowskich i Nowickich rozmaitych herbów nie brak Szpik Holz (1845i k astr Źenomolskieoo chr ćiłiw roku 1800sA bertrandy,
również neofitów; byli to przecież ludzie nowi i jako takich ich oznaczano. odkryć i jakiś figie sięży p 8
W konstytucji nobilitacyjnej z roku 1764 występuje Andrzej Manin
biskup zenopolitański in partibus infidelium i, który też nadał mu nazwisko).
Niewiarowski, z niewiernych chrześcijanin i szlachcic. ; Im później, tym coraz mniej nazwisk neofickich; konwertyci ńe zadowalają
Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że nazwiska te nie były wyłącznie się już nadanym nazwiskiem, lecz dobierają je sami wedle własnego
neofickimi, tak że jakiekolwiek wnioski o pochodzeniu poszczególnych , uznania (nie zawsze szczęśliwie); rok 1850, w którym zniesiono zmianę
rodzin noszących te nazwiska, oparte jedynie na ich brzmieniu, są nazwisk w związku z chrztem, jest kresem typowych nazwisk neofickich.
ryzykowne. W szczególności dotyczy to nazwisk urobionych od miesięcy, Parę słów wresi cihe kier do he bów ś ó ć (Fis ellprze zKó ab t wl
tudzież nazw typu Nowacki, Nowicki, Nawrocki, Dobrowolski. Nazwy przez rodziny sz ac
miesięcy występują bowiem dość często wśród ludności włościańskiej Ezofowicz przez Leliwitów); gdy zagęściły się konwersje i nobilitacje,
(Styczeń, Marzec, Kwiecień, Maj itd.), a dodanie końcówki -ski było zaczął si ź'z torkoń e óiwać herby stade 1 b nowe o nazwach mogących
przecież czymś bardzo powszechnym; poza tym są tu też nazwiska albo też ac ę
odmiejscowe (z Czerwińska, z Lipna, z Wrześni itd.). Również łatwo było przypominać przejście i łaskę królewską, jak Nowina (neofici Świątkowscy,
urobić formę przymiotnikową od popularnych nazwisk Nowak czy Dobrowolscy, Bańoszewicze), Łaska (Trojanowski nob.1765), Wdzięczność
Nawrot. Co do Dobrowolskich, to nazwisko mogło być w wielu wypadkach (Krasnowojski i Staliński nob.1765), Boża Wola (Poznański nob.1764);
odmiejscowe (są liczne wsi Dobrawola czy Dobrowole) albo też tworzono wreszcie całkiem nowe herby. Nowe herby i nowe nazwy,
przezwiskowe. Dobrowolny oznacza w staropolszczyźnie i do dziś dnia ; dziwnie nie związane z tradycją dawnej heraldyki polskiej, wprowadzao
w gwarach człowieka wolnego, swobodnego, niezależnegol, w związku ; gęsto KrólesJaoń kngherbue,Złó owąż eOr ówski herbu Z ótorybawByły
z czym powstało nazwisko Dobrowolny czy Dobrowolski na oznaczenie , brzm en u do nazwiska: Łabęcki nob.1820 otrzymał herb Łabędziogrot,
chłopów zwalńanych z poddaństwa, którzy uzyskiwali prawo przenoszenia . i nawiązania
się do innych wsi lub miast. Poza tym dobrowolnym nazywano człowieka ; Wołowski w roku 1839 herb Bawół.
dobrodusznego, powolnego, bez własnego zdania; otóż i to określenie dać , Zdarzały się i wypadki fikcyjnych rodowodów. Jan Gottlieb Bloch (1836
mogło początek nazwiskom niektórych rodzin. Dodać jeszcze można, że , -1902), syn Szulima z Leszna, dorobiwszy się majątku, otrzymuje szlache-
z nazwiskiem tym spotykamy się już w pierwszej połowie XVII w. (ks. ctwo w roku 1883 jako rzeczywisty radca stanu i przyjmuje herb Ogoń-
Augustyn Dobrowolski, przeor klasztoru cystersów w Paryżu) i że znane , szl ch ćka Blochówl P dobń eżii z any ba kier wa śzawski Rawi ź (lg2ina
jest ono również w Rosji (co najmniej od XVIII w.) i w Czechach.
7
Po tym ekskursie wracamy do nazwisk neofickich. , 1901) potrafił przeprowadzić (podobno przez adopcję któregoś ze zuboża ch
Jak widzimy, możemy tu wyróżnić szereg typów, które się częściej Rawiczów) w heroldii petersburskiej dowód pochodzenia od starej szlachty
powtarzają. Obok tych charakterystycznych nazwisk otrzymują jednak tego nazwiska. Fingowanie zaszczytnych rodowodów jest jednak tak
nowochrzczeńcy cały szereg innych, których pochodzenia nie jesteśmy powszechne, że nie możemy tu mówić o zjawisku specyficznie neofickim.
w stanie odgadnąć; być może, że były one dobierane umyślnie w ten
sposób, aby się niczym nie wyróżniały w th,imie nazwisk polskich. Obok Nazwiska ormiańskie. Ormianie, przybyli na południowo-wschodnie
więc nazwisk typowych mamy też zmiany dowolne; Bornstein (1835) staje ziemie Rzeczypospolitej w kilku falach (XI, XIV i XVI-XVIII w.),
podlegli dość szybko polonizacji, która dziś prawie zupełnie zatarła
' S. L i n d e : Slownikjgzyka polskiego, sv.; J. K a r ł o w i c z : Slownik gwar polskich, sv.;
w krainach niewiernych - red.
Slownik geograficzny, sv.
199
198
różnice społeczne pomiędzy dość licznymi przybyszami ze wschodu
a miejscową ludnością. Unia z Kościołem katolickim, zawarta z początkiem
XVII w., włączyła Orrnian do społeczeństwa polsko-katolickiego; ludzie
przedsiębiorczy i majętni weszli w patrycjat miast województw kresowych,
z czasem także w szeregi szlachty. Zanikał szybkojęzyk ormiański, służący
jedynie w klasycznej postaci dla celów kultu, jako zaś język żywy dotrwał
on tylko wśród drobnych grup ormiańskich na Pokuciu, gdzie spełnia rolę
języka tajnego, kupieckiego.
Nazwiska Ormian przybrały zatem szybko formę polską, najczęściej
patronimiczną, skoro typowym nazwiskiem armeńskim jest odojcowskie
z końcówką -ian. Niektóre z nich są identyczne z ogólnopolskimi, jak
Janowicz, Abrahamowicz, Bogdanowicz, Teodorowicz, Gregorowicz,
przeważnie jednak podstawą są tu imiona ormiańskie. Tak więc od Jana
idzie Ohanowicz, od Jakuba - Agopsowicz, od Baltazara - Bach-
dazarowicz, od Piotra - Bedrasowicz, od Pawła (= Polos, Bohos)
- Bohosiewicz, od Cyńaka - Giragosowicz, od Grzegorza - Kirkorowicz,
od Tomasza - Tumanowicz; od imion używanych wyłącznie wśród
Ormian idzie Abgarowicz, Aksentowicz, Asłanowicz, Aswadurowicz
(Zadurowicz), Awakowicz, Awedykowicz, Balsamowicz, Isakowicz
(Sahagowicz), Mardyrosiewicz, Minasowicz, Nersesowicz, Seferowicz,
Warteresowicz, Zadykiewicz, Zerygiewicz i inni. Kilka patronimików
nawiązuje do godności, jak Amirowicz należący do rodziny Emira,
Azbejowicz (azbej = mały książę), Eminowicz (emin = nadzorca).
Daleko rzadsze są imiona ustalone jako nazwisko, jak Ajwas, Asłan,
Bedras czy Barącz (od imienia Baronios); nieco jest tworów przezwis-
kowych, jak Passakas, Sołtan (tureckiego pochodzenia), Szachin (=
sokół) 1.
Do wyjątków należą nazwiska z końcówką -ski. Ormianinem był
niewątpliwie Jan Awak, który w roku 1605 otrzymał szlachectwo
z nazwiskiem Wakowskiz; Teodor Mańczukiewicz, nobilitowany w roku
1676, przyjmuje nazwisko Mańczukowski3. Samowolną zmianą będzie
zapewne także Ajwasowski. Skędzierski, którego można wywieść od
imienia Iskender (Aleksander), również tutaj należy.
' Dużo materiału onomastycznego z objaśnieniami daje J. H a n u s z : O języku Ormian
polskich, RWF, t. XI, s. 350--481.
2A. Boniecki,sv.Awak.
3J. Siebmacher, sv.
Nazwiska tatarskie. Grupy tzw. Tatarów litewskich, które począwszy
od samego końca XIV w. zaczęły osiedlać się na północno-wschodnich
kresach, rekrutując się częściowo z dobrowolnych przesiedleńców, w znacznej
mierze także z jeńców wojennych, miały zrazu własne imiona; z czasem,
w miarę coraz to istotniejszego zespalania się ze społeczeństwem polskim
i szlacheckim, zaczęły się tworzyć określenia nazwiskowe, zbliżające się do
ogólnie przyjętego na Litwie typu, a więc patronimicznego. Ponieważ te
nazwy odojcowskie tworzone były od imion mahometańskich, przeto,
ustalone z czasem jako nazwiska, wyodrębniały się od podobnych tworów
polskich czy ruskich; nazwiska tzw. tatarskie będą właśnie utworzone
z imion tatarskich z końcówką patronimiczną. Oto kilka takich oznaczeń
odojcowskich (jeszcze nie ustalonych) z drugiej połowy XVI w.) 1:
Selim beg Abrahimowicz, kniaź Mustafa Achmetowicz, kniaź Chabej
Ajsicz, Sobol Bazarowicz, Ilia Kułzimanowicz, kniaź Uszen Mamleczewicz,
kiiiaź Mortuza Malikbaszyc, murza Ajdar Musielewicz, kniaź Bazar
Tochtomyszewicz.
Niektóre z tych określeń stały się dziedziczne i pozostałyjako nazwiska.
Oto nieco przykładów nazwisk odimiennych:
Abdułłah - Abdulewicz vel Obdulewicz,
Abraham (Ibrahim) - Abrahimowicz, Abramowicz,
Achmet - Achmatowicz vel Achmeciewicz,
Ali - Alejewicz, Aliński, Albijewicz herbu Alibej,
Arsłan - Arsłanowicz,
Bajrasz - Bajraszewski,
Bogadar - Bohatyrewicz, Baturzycki,
Chailach - Ajlasiewicz,
Furs - Furs, Fursewicz,
Girej - Gierejewski,
Hassan - Assanczuk, Hasieniewicz,
Halim - Halimowicz vel Chalimowicz,
Izmaił - Izmaiłowicz,
Mustafa - Musztaficz, Musztaffa,
Osman - Osmanowicz, Osmanowski, Osmański,
Safar - Safarewicz,
Selim - Selimowicz,
Sulejman - Sulejmanowicz,
Szaban - Szabanowicz, Szabuniewicz, Szabaniewski,
Uszen - Jusieński.
'WedleSt. Dziadulewicza.
200 j 201
Tworzono też nazwiska od tytułów rodowych czy urzędowych, jak np.:
efendi - Afendiewicz,
bej - Chalembek, Kotłubaj,
basza - Bierbasz, Mielikbaszyc,
kadi (sędzia) - Kadyszewicz.
Tytuł hadży, przysługujący pielgrzymom do Mekki, odnajduje się
w nazwiskach takich jak Aczdohaj, Chaszajdarowicz, Chazbiejewicz.
Zwrócić jeszcze uwagę należy na nazwiska określające pierwotne
pochodzenie rodu; tak np. Uzbej wskazuje na plemię Uzbeków, Czemeryss
zda się pochodzić od Czeremisów, Czerkies czy Czerkas od Czerkiesów,
Orda i Ordyniec z Ordy tatarskiej 1. Przydomek Baranowskich herbu
Tuhan, Murza Dagestański, wskazuje na Dagestan.
Polonizacja postępuje szybko; przy nie ustalonych jeszcze nazwiskach
łatwo o przybranie nazwy polskiej. Konstytucja sejmowa z roku 1649
restytuuje do czci kilku Tatarów, wśród których spotykamy często polskie
nazwiska przy tatarskich częściowo imionach: Mikołaja Małachowskiego
Karata, Hasiena Murata Małachowskiego, Hasiena, Samuela i Hadeta
Czarkowskich, Umera Jabłońskiego, Huszewa Jasińskiego; jeden tylko
Abraham Assanowicz nosi nazwisko "tatarskie".
Rozmaitymi drogami dochodzono do polskich nazwisk. Pewna ich ilość
weszła przez ożenek: tak np. Tuhan mirza ożenił się z Baranowską i dał
początek Tuhan-beg-Dagestańskim Baranowskim; Tarak mirza z Buczacką
są protoplastami Terek-mirza-Buczackich2. Inni brali określenie odmiejs-
cowe, Edigej-mirza-Koryccy od wsi Korytka, kniaziowie Kieńscy od
Kieni3. Potomstwo Tatara Manguta osiadłego w Horodcach zwie się
Horodeckimi; Fiedor Falejewicz, Czerkies, właściciel cząstki w Jelni,
zaczyna się zwać Jeleńskim, Sefer petyhorzec od gruntów we wsi Krzywa
zostaje Krzywickim; podobnie z Mokrego poszli Mokrzeccy, z Muśnik
Muśniccy, ze Starynek Staryńscy, później Starzyńskimi zwani4.
' Analizę etymologiczną szeregu nazwisk daje J. S z y n k i e w i c z : Tumaczenia slów
i nazw orientalnych, w książce S t. D z i a d u 1 e w i c z a, s. 45773.
z VL, t. IV, s. 292.
3W. Wittyg, s. 15.
"St. Dziadulewicz,sv.
DODATEK I
NAZVISKA
POCHODZĄCE OD IMION
CHRZESTNYCH
Wykaz ten nie ma pretensji do zupełności; służy on jedynie do
wskazania na rozliczne możliwości powstawania nazwisk odimiennych.
Materiał ten dałby się bez trudu kilkakrotnie powiększyć już na
podstawie tych źródeł, które służyły przy opracowaniu; nie widzimy
jednak potrzeby mnożenia form obocznych. Niewątpliwie i ilość imion
dałoby się znacznie pomnożyć; po przeprowadzeniu analizy staropols-
kiego zasobu imiennego będzie tu można bardzo łatwo przeprowadzić
odpowiednią korektę.
Podstawą ułożenia niniejszego wykazu jest Spis ofcerów; dla uzupeł-
nienia służyła rozprawa J. K a r ł o w i c z a O imionach wlasnych
polskich miejsc i ludzi, a także i terytorialne spisy nazwiskowe, wśród
których najciekawszy materiał zestawił ks. F r. S k i b a i ks. dr E.
S z r a m e k w rozprawie Jak powstay nasze nazwiska, grupującej obfity
zbiór nazwisk śląskich, tudzież ks. J. B u r y a n Skąd pochodzi twoje
imig i nazwisko. Dużo nazwisk pominięto świadomie, zwłaszcza form
obocznych, różnic pisowni itd.; nie chodzi tu o zbiór zupełny, lecz
charakterystyczny, pozwalający zrozumieć wielokierunkowość powsta-
wania nazwisk odimiennych.
203
Adam
Adam
Adamek
Adamiec
Adamik
Adamiak
Adaś
Adamczyk
Jadach
Albi
Aleksaoder
Oleś
Olech
Andrzej
Anderko
Antooi
Hadaś
Hadamczyk
Olechno
Oleszczuk
Andrzejczyk
Jędrzejczak, -yk
Jędrzejasz
Jędruch, Jędrysik
Indruch
Jędruszko
Onderko, Ondrasz
Andryszczak
Antoniak,
Antonik
Antonyk
Antczak,
Jantczak
Aleksy
Oleksy Oleksik
August, Augustyo
Augustyn
204
Adamowicz Adamowski,
Adamski
Adamkiewicz
Adamiecki,
Adamecki
Adasiewicz
Adamczewski
Adaszewski
Albinowski,
Albiński
Aleksandrowicz
Olesiński
Olkowski
Olechowicz, Olechowski
-chnowicz
Oleszkiewicz
Andrzejkowicz Andrzejewski,
-owski
Jędrzejewicz Jędrzejewski, -owski
Andruchowicz
Androchowicz
Andruszewicz Andruszewski
Andrusiewicz
Andruszkiewicz
Andrychowski
(Jędr-, Wędr-)
Antoniewicz Antoniewski
Antonowicz
Antkowski
Antosiewicz
Antoszewicz Antoszewski
Oleksiewicz Oleksiński
Augustowicz Augustowski
- Gustowski
Augustynowicz - Augustyński
Ambroży
- Brożek
Jamrozy
- Mrozy
Albrecht
Olbrycht
Alojzy
- Lois
Amadeasz
- Madej
Baltazar
Balcer
Bartłomiej
Bartosz
Bazyu
Benedykt
Benedykt
Banach
Bień
Bieniasz
Ambros, Ambrożej,
Ambroziak
- Brożyna,
-Brozik
Jamro, Jamróg,
Jambrozek
- Mróz
Olbrysz
Balcarek,
Balcarczyk
Bartak, Bartoń
Bartel, Bartela,
Bartula
Bartelmus
Bartczak,
Barteczko
Bartkowiak
niem. Bartosch,
Bartosik,
Bartoszek
Bazylczuk,
Bazylko
Bendyk
Banaś, Banaszek
Bieniak, Bieniek
Ambrożewicz
- Broszkiewicz - Broszczakowski
Jamrowicz
- Mroziński,
- Mrozowski
Olbrychtowicz
Balcewicz
Bartecki
Bartolewski
Bartkowski
Bartoszewicz Bartoszewicki
Bazylewicz Bazylewski
Wasielewski,
Wasilewski,
Wasylewski
Wasylkiewicz Wasilkowski
Benedyktowicz Benedykciński
Banaszkiewicz Banasiński
Bieńkiewicz Bieniawski,
Bieniecki,
Bieńkowski
Bieniaszewski
205
Beroard Emiliao
Bernard Biernat Biernatowicz Biernaciński, - Milewski,
Biernacki, - Milanowski
Bernadzki Erazm
Bernakiewicz Bernalewski
Arasmus - Rasmus,
Błażejewski - Asmus '
Błasik Błażewicz Błażewski,
Błażyński Eustacby
Błażek,Błaszczak Błaszkiewicz Błaszczyński Eustachiewicz
niem.Blaschke Błaszkowski Ostachiewicz Ostachowski
Ostaszewski,
Bogdao Ustaszewski
Bogdan Bogdanik Bogdanowicz Bogdański, - Stachiewicz
Bohdanowski
Bogusławski Ostapiak Ostapowicz
Bogusław Fabiao
Bogusz,Bohusz Bohusiewicz, Boguszewski k Fabianowicz Fabiański
Boguszewicz Fabian Fabiańczy
Fabiś Fabiszkiewicz Fabicki
Borys
Borysiak Borysewicz, Borysowski Feliks
Borysiewicz Borykowski Felczykowski
Brooisiaw FiGp
Brończyk Broniewicz Broniewski, Filip Filipczyk, Filipowicz Filipowski
Bronikowski Filipczak
Brykcy Filipek Filipkowicz Filipkowski
Brykczyński
Fłorian
CbwaGbóg
Chwalibóg Chwalibogowski Florianowicz Florkowski
Florek Florczak
Cy - Rylski (?) Fraociszek
Cyran,Cyrus
Damian
Franciszak Franciszkiewicz
- Mianowski (?) Frączek Frączkiewicz
Daoiel Franek Franciak Frankiewicz Frankowski
Daniel Danielewicz Danielewski Ferenc (forma Ferencowicz
Danielski węgierska)
Danielkiewicz Fryderyk
Daniło
Daniluk Daniłowicz Daniłowski Frydrych Fredro Frydrychowicz Frydrychowski
Daniszewski Fryś Fryszczyn Fryszkiewicz
Dawid Gabriel
Dawid Dawidajtis (lit.) Dawidowicz Dawidowski Gabńel Gabryś,Gabrysz
Gabńałowicz,
Domioik
Donimikowski Gabryłowicz
Dominik Domiczek,Domin Gaweł
- Miniszewski Gawłowski
Gawlik
Dymidowicz Gawlikowski
Demitrowski Gawliński
Demko Demków Demkowicz Demkowski
Mićka Mickiewicz
W okolicach Starogardu,A.M a ń k o w s k i: O przemianach i odmianach nazw,s.270.
206 207
Gerwazy
Grzegorz
Grzegorzak
Grzegorczyk
Grześ Grzesik,
Grześkowiak
Hrycek
Hryńczuk
Herman
Herman
Hierooim
Hieronimko,
- Jaromin
Jarosz Jaroszek
Jarema Jaremczuk
Hipacy
- Pociej
Hipout
Horacy
Jaracz
Idzi
Idzik
Igoacy
Ignasiak, Ignut
Jaceh
Jacek Jacoszek
Jacyna Jacynicz
Jao
Jana, Janas,
Janica, Jańczak
Janek Janeczek, Janeczko
Janiak Janiurek
Janik, Jonik Janiczek
Janisz
Janusz, Janosz Hanusz, Januszek
Janczy, Janczyk
208
Gierwatowski
Grzegorzewicz Grzegorzewski
Grzesiewicz Grzesiecki,
Grześkowski
Hryckiewicz
Hryniewicz Hryniewski,
Hryniewiecki
Hryncewicz Hrynkowski
Hermanowicz Hermanowski
Jarosiewicz Jaroszewski,
Jaroszyński
Jaremicki,
Jaremski
- Politowski
Jaraczewski
Idźkiewicz Idzikowski
Ihnatowicz Ignatowski
- Nacewicz - Gnatowski
Jacewicz Jackowski
Janowicz, Janowski,
Janiewicz Janecki
Jankiewicz Jankowski
Janiewski
Janikowski, Janicki
Janiszewski
Januszewicz Januszewski
Januszkiewicz Januszkowski
Jańczyński,
Janczewski
lasiak
Iwan
Iwaszko
Wasiuta
Jakub
Jakub
Jeremiasz
Remisz
Jerzy
Jura
Jurek
JoacMim
Józef
Józwa
Justyn
Kajetan
Janyska, Janysko
Hanysek
Jaśkowiak, Jasiczek
Iwanów, Iwanciów
Jakubiak, Jakubiec,
Jakubiszyn
Jakowiak, Jakowlew
Kubasik, Kubczak,
Kubiak, Kubica,
Kubiczak, Kubin,
Kubisz, Kubala,
Kubik, Kubiec,
Kubaczka
Jernaś
Jerzak, Jerzyk
Jurasz, Juraszek
Jurzyca, Juryga
Jurzyczek
Jachimczak,
Jakimczak
Józwiak, Józwik
Juszczak, Juszczyk
Justyniak
Kajetaniak
Jaśkiewicz, Jasieński, Jaśkowski,
Jasiewicz Jaszewski
Iwanowicz Iwański, Iwanowski,
Iwanicki
- Wańkowicz - Wanicki,
- Wańkowski
Iwaszkiewicz
- Waszkiewicz
Wasiutyński
Jakubowicz Jakubowski
Jakowicki
Kubasiewicz Kubecki, Kubicki,
Kubski
Kubowicz - Baliński
Remiszewski
Jerzykiewicz Jerzycki
Jurewicz, Jurowicz Juracki
Jurkiewicz Jurkowski,
Jurczyński
- Czykowski (?)
Jurzykiewicz Jurzykowski
Jachimowicz, Jachimski
Jakimowicz
Józefowicz Józefowski
Józefkowicz
-Zewski
Józwicki, Józwowski
Juszkiewicz
Osipowicz Osipowski
Kajetanowicz Kajdański
- Tański (?)
209
Karol Łazarz
Karol Karolek,Karolczyk Karolewski Łazarewicz Łazarski
Karolus Łazarowicz
Karłowicz Karłowski Łukasz
Kasper Łukasz Łukasik,Łukasiuk Łukaszewicz, Łukaszewski
Kasperek,Kasprowiak Kasprowicz Kasperski Łukaszkiewicz
- Sperski Łukoś Łukiewicz Łukawski,
Kasparek Kasparkiewicz Łukawiecki
Kasprzyk Kasprzykiewicz Kasprzykowski Łuczak Łuczkiewicz Łuczkowski
- Przykowicz Maciej Maciejewicz Maciejowski
Kazim1erz Maćków,Maćkowiak Mackiewicz Maćkowski
Kazimir Kaźmierczyk Kazimierowicz Kazimirski Maciesza
Kazkiewicz Mach Machnik Machowicz Machowski
Matwiński
Klemens Kłimontko Klimenkowicz Klimuntowski Makary Makarczyk Makarewicz Macharski
Klim Klimów Klimowicz Klimowski
Klimas Klimsza Klimaszewski Marcin Marciniec Marcinowicz Marcinowski
Klimko Klimek,Klimeczek Kl1mkowicz Klimecki Marcinek Marcińczyk Marcinkiewicz Marcinkowski
Klimczyk Klimczewski , Martynowicz Martynowski
Klich Klikowicz Marek
Ko0rad Marek Mareczek Markiewicz Markowski
Konrad Kondratiuk, Kondratowicz Kondracki Marczyk Marczewski,
Kondrateńko Marczyński
Ko05taoty Marian Mariański
Konstancin Mańanowski
Kostko Kostiuk,Kościuszko Kostkiewicz Kostecki,Kostański MeIcMior Malcharek
Majcher Majchrzak Majchrowicz, Majchrzycki,
Kor0e11 Majcherkiewicz Majcherski
Korneluk ' Mateu5z
Krzysrtof i Krystian Matus Matusiak Matusiewicz Matusiński
Krzysztofiak Krzysrtofowicz Krzysztoforski Matuszak,Matuszek Matuszewicz Matuszewski
- 0chorowicz (?) Matyasz Matyjaszek,
Krysik,Krzysiak Kryśkiewicz Krzyszkowski Matyaszko
Krystek Krzystkiewicz Matysa,Matysek
Krzyżankiewicz Krzyżanowski Michał Michalak,Michalec Michałowicz Michalski,
Michałowski
Lech Lechowicz l.echnicki Michalik Michalczyk Michalikowski
Leoo Leonik Leonowicz Michałek Michałkiewicz
Lwowicz Michna Michnik Michniewicz Michnowski
Miko1aj Mikołajczyk, Mikołajski,
I.enart Lenartowicz Mikołajec Mikołajewski
- Nartowski (?) , Mikuła Mikulak,Mikulec Mikulicz Mikulski,
Ludwik , Nikolski,
Ludwiczak Ludwikowski Mikułowski,
Ludkiewicz Ludkowski Mukułowski
210 211
Miklas Mikloszek
Niklas,Nikiel
Nycz Nyczaj
Kołak
Pawet
Pawlak,Pawlas
Pawełek
Pawlik Pawliczek,Pawlisko,
Pawluć Pawlus,Pawluk
Pach Pasek,Paszek
Paś,Paśko Paszko
Pa5cbal15
Piotr
Piotrowiak
Pietrzak, Pietrzyk
Pietras Pietraszek, Pietraszko
Pietrus Pietrucha
Petras
Piech
Prokop
Prokop
Rafał
Rachwał Rafacz
Romao
Roman Romaniszyn
Romaszkan
Samuel
Sawa
Sawa
Sawczyn
Sebastian
Sobek
Sobczak
Bach
Sawicz, Sawczyk
Sobczyk
Sobieszczak
Baszniak
Miklewski,
Miklaszewski,
Miklasiński
Nikl-ewicz Niklewski
Kołakowski
Pawłowicz Pawłowski, Pawelski
Pawełkiewicz
Pawlikiewicz Pawlicki
Pawliszak Pawlikowski
Pawluszkiewicz Pawłucki,
Pawlusiński
Pachowicz Pachecki,
Pachoński
Paszkiewicz Paszkowski
Paschalski
Piotrowicz Piotrowski
Pietrkiewicz Pietrzykowski
Pietraszkiewicz Pietracki
Pietraszewicz Pietruszyński
Petrażycki
Petrulewicz
Piechowicz Piechowski
Prokopowicz
Rafalski
Romanowicz Romański
Romanowski
Romaszkiewicz - Manowski (?)
Romankiewicz
Samojłowicz Samulski
Sawicki
Sawczyński
Sobkiewicz Sobecki, Sobański
Sobczański,
Sobczyński
Baszkiewicz Bachański
Serafn
Serafin
Seweryo
Seweryn
Staoisław
Stanisz
Stanak
Stach
Stachura
Staś
Stefan
Szczepan
Syłwester
Szymoo
Szymek
Szymaszek
Szymczak,
Szymczyk
Szczęsoy
Szczęsny
Taras
Serafiniuk
Staniszko
Stanio, Stanioch
Staniek, Staneczek,
Stańczyk
Stachnik, Stachowiak
Stasiak, Staszel
Staszyc, Staszczak
Stefczyk, Stefek
Szczepaniak
Szczepanek
Symbestyrek
Szymik, Szymasiuk
Szymczura
Szczęśniak
Taras Tarasiuk
Teodor Teodorczyk
Fedorczyk,
Fedorko
Fedyn Fedyszyn
Chwedko, Chodźko
Tobiasz
Tobiasz
Tobola
Tomasz
Tomaszek Tomaszczyk
Serafinowicz Serafiński
Seweryński
Stanisławski
Staniszewski
Staniewicz Staniewski
Stankiewicz Stańkowski
Stachowicz Stachowski
Stachórski
Stanilewicz
Stasiewicz Stasicki,Staszewski
Staszkiewicz,
Stasiniewicz
Stefanowicz Stefański,
Stefanowski
Szczepanowicz Szczepański,
Szczepanowski
Szczepkowski
Sylwestrowicz Sylwestrowski
Szymanowicz Szymański,
Szymanowski
Szymkiewicz, Szymkowski
Szymankiewicz
Szymaszkiewicz
Szymczykiewicz Szymczakowski
Szczęsnowicz
Szczęścikiewicz
Tarasiewicz,
Taraszkiewicz
Teodorowicz Teodorski
Fedorowicz Fedorski,
Fedorowski
Fedyński
Chodkiewicz Chwedkowski
Tobiasiewicz
Tobolewicz
Tomaszewicz Tomaszewski
Tomaszkiewicz Tomaszyński
212 213
Tom, Toma Tomiak, Tomik Tomowicz Tomicki
Tomek Tomków Tomkowicz
Tomczak Tomczyk Tomczykiewicz Tomczyński,
Tomczykowski
Tomasik Tomasiewicz
Tomala Tomalak
Tomalczyk
Tomanek Tomankiewicz Tomankowski
Chomenko Chomicz Chomiński,
Chomicki
Chomiszewski
Tymoteusz
Tyma Tymowski,
Tymański
Tymków, Tymczak Tymkiewicz
Urbao
Urban Urbanek, Urbaniec Urbanowicz Urbański,
Urbanowski
Wacław
Wacławowicz Wacławski
Wacek Wacowski
Wacinowski
Walenty
Walenta Walentynowicz
Wala Walis, Walica Walasiewicz Walewski, Walicki
Walek Walkowiak, Walkosz Walkiewicz Walecki, Walkowski
Walczak Walczyński,
Walczewski
Waluch Walocha, Waluszek Waluszewski
Foltyn
Wawrzyniec
Wawra, Wawrzon Wawrzyniak Wawrzynowicz Wawrzynowski
Wawrzek Wawrosz 1, Wawrzkiewicz Wawrzecki
Wawrytko
Wawryk Wawerczyk Wawrykiewicz Wawrowski,
Wawrzykowski
Wach Wachowiak Wachowicz Wachowski
Lorenc Lorenczuk Lorentowicz Laurentowski
Lorek
Winceoty
Winceniuk Wicentowicz
Wiczkiewicz
1 W niemieckiej pisowni Wawrausch.
214
Więcek Więckiewicz Więckowski
Węcewicz, Węckowski
Węckowicz
W1ktor Wiktorowski
Wiktor Wiktorczyk
Wilbebn
Wilenko,Wilusz Wilimowski,
Wiliński
Wtadysław Władysławski
Wład
Wiodzimierz
Włodek Włodzimirski
Wołodko Wołodkowicz
Wojciech
Wojciechowski
Wojtkowiak Wojtkiewicz Wojtkowski
Wojtan Wojtanowicz Wojtanowski
Wojtal Wojtalewicz
Wojtar Wojtarowicz
Wojtkielewicz
Wojtulewicz Wojtalewski
Woś Wosik
Wojtych Wojtyło
Zacbariasz
Zachańas Zachańasiewicz
Zachar Zachara Zacharewicz Zacharski,
Zacharzewski
- Charzewski (?)
Zyuunt
Zygmunt Zygmuntowicz Zygmański
Zych Zychoń Zychowski
DODATEK II
ZABAWNE ZESTAWIENIA
NAZWISK
W Aktach Rzeczypospolitej Babińskiej wydanych przez St. Windakiewicza
w "Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce", t. VIII, Kraków
1895, znajdujemy (s. 136-139) oryginalny zbiór nazwisk, ułożony
w porządku alfabetycznym wedle końcowych liter. Spis ten został włączony
w księgi babińskie w roku 1670.
Osobliwy ten wykaz obejmujejakoby "towarzystwo wojska litewskiego".
Istotnie, mamy tu do czynienia z przewagą nazwisk szlachty litewskiej,
chociaż nie brak tu i nazwisk szlachty koronnej.
Nazwiska zrekonstruowane, źle zapisane czy też mylnie odczytane
przez wydawcę, opatrujemy gwiazdką.
Ad requisitionem 1 Jego Mości Xiędza Definitora tedy przyjmuje regestr
Rzeczpospolita Babińska do xiąg per oblatam2.
Comput Towarzystwa Woyska Litewskiego nowego zaciągu, będącego
na consistentiey w powiecie y starostwie upickim.
' do badań - red.
= w ofierze - red.
' A. Ometa, Szukszta, Dukszta, Pukszta, Puciata, Kluciata, Odnata,
. Szumiata, Gobiata, Malata, Bezpiata, Bukata, Zaba, Burka, Huba, Złoba,
Złaba, Bukraba, Szapka, Pika, Zabka, Nieszyjka, Ziabka, Swinka, Slinka,
Halka, Kukla, Cwikła, Zemła, Szybieka, Szohxcha, Sobotka, Pausza,
Brzoska, Dotata, Malawka, Władyczka, Nietyksza, Tysza, Scierka, Szyba,
Sciepa, Piłka, Szyjka, Oszyjka, Kobieka, Baka, Plewaka, Komoniaka,
,
Zalewaka, Smietanka, Pieczuga, Karenga, Wereszczaka, Durniaka, Szołupa,
Bołtupa, Skorupa, Załupa, Pacyna, Macyna, Jacyna, Łuskina*, Dubina,
, Rzedzina, Dębina, Hreczyna, Brozyna, Bylina, Tymna, Sołonina, Botwina,
. Skoryna, Taranina, Wyszotrafka, Wścieklica, Widlica, Dołęga, Moscza,
Koszka, Doroszka, Chahxpa, Agrypa, Zaremba, Iskra, Puzyna, Sawina,
` Holina, Tyczyna, Kalina, Mierlina, Ancuta, Macuta, Kijuta, Biruta, Dyńta,
Ankuda, Dziewoczka, Boksza, Oksza, Popuda, Prokuda, Pogruda, Bezuda,
Nieluda,Sieluda, Skujbieda, Orda, Swida, Oskirka, Mozyrka, Skorka,
. Piętka, Pięta, Połupięta, Cierpięta, Micuta, Sieniuta, Owieczka, Doksza,
Hołowka, Gazuba, Sczuka, Sielawa, Skryba, Kunica, Lisica, Stryszka,
Wydra, Cieciera, Koszka, Soroka, Worona, Rudomina, Podbipięta, Szarepa,
Hreczycha, Odzierzycha, Opoka, Czaryna, Sołoma, Szyrma, Siczepa,
Szyszła, Moszna, Choroszna, Hrusza, Susza, Rymsza, Ramsza, Kulesza,
Olesza, Boreysza, Zawisza, Medeksza, Poleksza, Lawioda, Skowroda,
Skowrodka, Przygoda, Dąbrowa, Purpacha, Jeziula, Czerepacha, Bryndza,
Kasza, Perepiecza, Niebecza, Purpiesza, Jursza, Skriwopisza, Szemiaka,
Brujaka, Bucela, Lula, Birula, Dzidziula, Kiełtyka, Hromika, Muraszka,
Szyszka, Tyszka, Małyszka, Kołyszka, Boryszka, Puryszka, Kołtyszka,
Juraha, Weryha, Komiaka, Tołpiha, Zelepucha, Bezbuha, Połuha, Kepusta,
Plichta, Zarychta, Tryzna, Blizna, Koryzna, Woyna, Dowoyna, Haraburda,
Konopka, Koropka, Sielanka, Maslanka, Rozanka, Konwa, Koreywa,
Targonia, Szyłpa, Kościa, Teleka, Teniuha, Reszka, Mereszka, Rowba,
Grymza, Klidzia, Krupa, Soyka, Kroha, Szaodra, Kolenda, Zudra,
Molenda, Imbra, Zegzdra, Rakoza, Jałoza, Baybuza, Iszyra, Przybora.
B. Hołub, Zub, Kadłub, Kołb, Szczoub, Sołohub, Siniohub.
C. Koc, Szorc, Rehuc, Szykuć, Kukuć, Giedroić, Kaszyc, Paszyc, Kondzic,
Chorążyc, Rzuscyć, Kmicic, Machwic, Kosczyc, Dziezyć, Bołtuc, Gielazyc,
Korkuc, Kierbac, Kulwiec, Krzywiec, Szerbiec, Chamiec, Kijuć, Bijuć, Juruć,
Naruć, Joduc, Dzieszuc, Koszuc, Bychowiec, Malachowiec, Woroniec,
Osmianiec, Wilkaniec, Kuszlaniec, Tetyaniec, Kosuzyniec, Ordyniec,
Odyniec, Woweyniec, Podolec, Suchodolec, Polec, Zając, Jurzyć, Siruć,
Biruć, Rekuć*, Pac, Kupść*, Szykść*, Pikść*, Drypc*, Grykopierdć.
216 217
D. Monwid, Rynwid, Szyrwid, Girwid, Milwid, Orwid, Norwid,
Dowgird*, Eygird, Skurwid, Wizgierd, Dawlud, Niechlud, Jaskułd,
Wyszogird, Tonkowird, Kurojed, Bobojed, Dzid.
E. Kupiscze, Samiscze, Petryscze, More, Morze.
F. Korff, Eidorff, Brunoff, Knoff.
G. Rarog, Dadzibog, Chwalibog, Darmorog, Szlichtyng.
H. Zoch, Roh, Kuropłoch, Ostrouch, Wisłowuch, Boduch, Pietuch.
I. Budny, Zarudny, Duty, Niekuty, Milenki, Starenki, Bielenki, Holenki,
Hładki, Zołty, Biały, Czarny, Hrazny, Hresny, Bury, Wieczany, Owsiany,
Deniaty, Skorobohaty, Bezpiaty, Ciekawy, Kierdey, Pociey, Bokiey,
Rabiey, Zawolay, Załamay, Kołontay, Hamszey, Niewstruy, Sołomiey,
Worupay, Hornostay, Kotłubay, Bukrey, Kurchay, Byszlay, Tarlay,
Czukay, Połchoy, Jemielity, Worobiey.
K. Włoczek, Bork, Włoszek, Mroczek, Koszak, Raczek, Burczak,
Wołk, Pozniak, Wołczek, Kuczuk, Wilczek, Kundziuk, Słowik, Maczuk,
Kulik, Bołtruk, Biłdziuk, Korniuk, Manczuk, Kaniuk, Dresczuk, Siewruk,
Pieczuk, Skowronk, Bułak, Giermak, Kułak, Ptak, Burak, Tupik, Uhlik,
Kizik, Hercyk, Sudnik, Kyńk, Dietrcyk, Zołtek, Kołtek, Czernik, Trzeciak,
Szostak, Samorok, Pieslak, Szporek, Duk, Grek, Sołtyk, Wilbik, Ładńk,
Sczawik, Orlik, Drawdych, Ciołek, Kurek, Łusczyk, Lelek, Zuk, Pilik,
Kochanik, Szporcik.
L. Kisiel, Jangiel, Czeczel, Szepiel, Stanczel, Horel, Gibel, Kuprel,
Hohol, Sobol, Bąmbol, Koszkiel, Pukiel, Kukiel, Dunkiel, Rudel, Popiel,
Ampiel, Babiel, Zakiel, Sargiel, Szembiel, Zagiel, Nurel, Kuszel, Parul,
Mol, Mal, Pil, Gil, Szkil, Zil, Bryl, Hul, Kul, Chmiel, Kpiel.
* , y, ,
ł.. Radziwiłł, Bouffał, Ginwił, Girwił, Jundził, Butwił Bir ał Jurwił
Hodwił, Kozioł, Kocieł, Ońeł.
M. Butrym, Montrym, Kontrym, Horaim, Hałaim, Mozrzym, Sasim,
Karaim.
N. Hryn, Bien, Zyn, Zen, Suryn, Huryn, Skrabin, Hurczyn, Suzin,
Sołtan, Uwojn, Rudmin, Wojzbun, Mieniun, Pukien, Duren, Sichen,
, , ,
Hizen, Boben, Herman, Kozan, Neiman, Szwołkun Okun Bakun
Hreczon, Gilon, Jermun, Lewon, Wolan, Digon, Kaczan, Kochan, Baran,
Mołczan, Połwian, Meszczeryn, Teteryn, Hluszanin, Weidyman.
O. Mieleszko, Orzeszko, Kirkiło, Torczyło, Pamfiło, Wojswiło, Sięczyło,
Szipiło, Biryło, Hawryło, Kosiło, Szasiło, Gorstwiło, Swidło, Masło,
, ,
Merło, Kierło, Miekczyło, Zalesiło, Reszeciło, Zakusiło Mołodziło
, p , rP ,
Zerebiło, Budziło, Saczko, Mołoczko, Sało, Susło S ało To ieło
218
Szukało, Tukało, Pukało, Stukało, Hrakało, Propało, Dederkało, Dowgiało,
Sorgajło, Mongajło, Sypajło, Montigajło, Horoszko, Sopocko, Deniszko,
Pozehajło, Rongajło, Mleczko, Łojko, Łyko, Haćko, Bołko, Zelno,
Kościuszko, Fiedziuszko, Boreyko, Skobejko, Lizdejko, Ostrejko, Worejko,
Romejko, Bolejko, Wiłejko, Sterpejko, Cieszejko, Rustejko, Szlunko,
Horunlto, Wajko, Romaszko, Boniuko, Kieniszko, Oszmieniszko, Hładko,
Obieszko, Piesko, Ozierko, Siarko, Korytko, Suszko, Okuszko, Oleszko,
Winko, Wieliczko, Lyczko, Byczko, Hurko, Smieszko, Dzieszko, Szunko,
Scipio, Kampo, Kostro.
P. Karp, Koup, Strup, Skop, Występ, Bleistrup.
R. Kirkor, Hutor, Skipor, Białozor, Szykier, Hekier, Renikier, Wojsznar,
Komar, Komer, Kimbar, Skinder, Reimer, Szantyr, Butler, Szyngur,
Szeper, Wyzbor, Mizgier, Szlagier, Bałakir, Ror, Wiazor, Kanimier, Zubr,
Tur, Bandimier, Bobr, Olizar.
S. Goś, Łoś, Karaś, Błus, Czemes, Jurs, Mordas, Bołbas.
T. Siemet, Wojniat, Dowiat, Talat, Wojdat, Limont, Golimont, Cismont,
Rymont, Jamont, Ramont, Montowt, Kontowt, Gimont, Gigont, Gintowt,
Sugont, Kiesztort, Wisztort, Bukont, Dirmont, Bitowt, Kiesztowt,
Giedgowt, Zutowt, Mostołt, Łopot, Czeczot, Krzeczot, Skirmont, Widwont,
Giełgut, Narbut, Drobut, Achmat, Korbut, Reut, Derbut, Firbut, Zyburt,
Kot, Poczobut.
W. Okołow, Tuczew, Ozirow, Rehow, Kosow, Letow.
Z. Narwosz, Talwosz, Jawosz, Nowosz, Monrusz, Tołkacz, Puchacz,
Kopacz, Niedźwiedź, Marchacz, Kosmacz, Pakosz, Kordysz, Małysz,
Terebesz, Gładysz, Kiełpisz, Birbasz, Drogosz, Remesz, Witez, Bagiodz,
Żołądź, Bołądz, Kozicz, Czortohryz, Wrzeszcz, Fałszcz, Rządz, Zwierz,
Stryż, Faszcz, Kurcz, Krzesz, Krecz, Zudz, Pluszcz, Gruzdz, Jeż, Czyż,
Ciundz, Drozdz.
Posłowie wojskowi na Sejm: Jego Mość Pan Krzywopisza; Jego Mość
Pan Mojgis; Jego Mość Pan Dukientłaukis; Jego Mość Pan Piełoszudis.
Konsistencya na wojsko: Ejragoła, Remigoła, Betygoła, Bejsagoła,
Tordziagoła, Zemigoła, Wendziagoła, Łatygoła, Mejszagoła.
Kwatery na wojsko: Ciszyszki, Janiszki, Stokliszki, Oniszki, Rumszyszki,
Purwiszki, Gńnkiszki, Psikuszki, Dzikuszki, Lelkiszki, Kurkliszki, Zodziszki,
Pełwiszki, Koziszki, Grauzyszki, Strakiszki, Dowbuciszki, Balwierzyszki,
Łukiszki, Kukuciszki, Pnipiszki, Mackiszki, Packiszki, Sierzkiszki,
Sołtaniszki, Budziwiszki, Biniciszki, Dziewieniszki, Hermaniszki, Bokszyszki,
Burbiszki, Lipniszki, Lutwaryszki, Rakanciszki, Ławaryszki, Narwiliszki,
219
Zygmonciszki, Kolweryszki, Radwiliszki, Sapieżyszki, Widziemiszki, Ostrog, Skarbek, Hwalibog
Kondraciszki, Surwiliszki, Dawgieliszki, Wasiliszki, Jentiliszki, Songajliszki, Ba zacna to szlachta dali Bog.
Juraciszki, Michaliszki, Sumiliszki, Anuszyszki, Tereszyszki, Kietowiszki, Ruszczyc, Pausza z Wiszowatym,
Piekieliszki. A cóż komu będzie na tym.
Leszcz, Drubisz z Woroniczem,
II
A Gerbert, Koc z Wąsowiczem,
Sokoł, Kirszta i Rogala,
Actum in castro Leopoliensi sabbatho in vigilia festi sanctorum Simonis Terembeki iS embeki Anibala;
,
et ludae apostolorum anno Domini 1754. p
Już szlachta olska na wieki.
Compendii selectorum nobilium Poloniae quorum cognomina non Obuch, Roznowie i Płaza,
finiuntur in -ski oblata. Wszystko to jest od żelaza.
Ad officium et acta praesentia castrensia capitanealia Leopoliensia Grot, Kordysz i Karabela
personaliter venientes generosi Turkuł Bułhak et Warwary, Kirkor, Jest czym bić nieprzyjaciela.
,
Tyszka cum Solary obtulerunt compendium selectorum nobilium Poloniae, Szlichtynk, Fetos i tam ktoś,
quorum cognomina non finiuntur in -ski per generosos Sakin, Roman, A zatem Morsztyn i pan Łoś.
Filipek, Gintoft, Ruszczyc tum cum Heli conscriptum tenoris se quentisl. Szczuka, Karp i Slisz,
Nie ryby to, i tych pisz.
Tureccy Firlej, Rej, Mytko, Motowidło, Korytko,
Szlachta to hej, hej, Bierz z Rzeszotkiem czarcie wszytko,
Strus, Czyż, Kos, Polacy A Strzębosz, Derszniak z Gniewoszem
Ludzie to są, nie ptacy. Szlachta to sandomirska owszem.
Koścień, Bonar, Fredro, Piwo, Korniakt, Bronicz i Plichtowie,
Jest tego w Polsce co żywo. I niewierni Undruhowie.
Szafraniec, Mleczko, Smietonka, Kolontaj, Scibor z Komarem,
Niemsta, Ostrzeszko, Strasz, Pszonka, Słomka, Czaplic z Olizarem,
Brzoska, Strzałka, Trepka, Kołek,
A Moreli i Dziuli,
Z drewnianą szlachtą pan Borek, Niech się do szlachty tuli.
Jordan i Fulgierda stary; Ozga, Wyzga, Szornel, Zygota,
Grabianka, Pernus, Celary, Sawicz, Bystram i Lasota,
Jarzyna, Rumen, Mencina Prandota, Morawiec z Zarębą,
,
Dynoff, Bałaban, Bylina. Szlachta polska całą gębą.
Duninów wszak znacie
I Tarłów w senacie,
1 Miało miejsce na zamku lwowskim w sobotę w przeddzień świętych apostołów Szymona Siedzcież panie bracie.
i Judy w roku pańskim 1754 Sołtyk, Cyryna, Wigura,
ofiarowanie wykazu wybranych szlachciców polskich, których nazwiska nie kończą się na -ski. ,
Szlachetni Turkuł, Bułhak i Warwary, Kirkor, Tyszka oraz Solary przybyli osobiście Kisiel, Borejko, Proskura,
na modlitwę i obecne uroczystości kapitańskie na zamku lwowskim i ofiarowali spisany Zbrożek, Dobek, Glina szlachta,
przez szlachetnych Sakina, Romana, Filipka, Gintofta, Ruszczyca, jak i Helego wykaz Wojowali za Olbrachta.
wybranych szlachciców polskich, których nazwiska nie kończą się na -ski, o następującej Russian, Popiel, Niemira,
treści - red. Pisz Kulesze, Sędzimira.
220 221
Z panem Zegartem, Iliak,
To tam to szlachta, a to tak:
Zawada, Odyniec, Żuber z Dzikiem,
Zając także z Przesmykiem.
Telefus, Bajbuza, Włodek,
Stary szlachectwa tych przodek.
Haraim, Wereszczak z Aksakiem,
Halaz (?) czarcie z takim dziwakiem.
O domu pana Peretetkiewicza
Dowiesz się u pana Hulewicza.
Baryczka, Baldy z Koropatwo,
At bis nadał szlachtę niełatwą;
Undorff, Bandyneli, Feli,
U kubka bardzo weseli,
Arembosz, Narburt z Ordęgą,
Już nie wiem, co ci wylęgą.
Krupkę z Pieniążkiem napiszem,
Iskrę i Dzierżka z Ubyszem.
Mier i dawny Ligęza.
Piszmy tu Wężyka i Węża,
Niemierzyc, Pełka, Spinkowie,
Rożek, Szyryn i Prejsowie,
Butler, Brzychwa i Rogoza,
Dederkał, Gniewek, aż zgroza,
Nencha, Kruzer i Dzianoty
Szlachta to świeżej roboty.
Bułdej, Bekiesz i pan Rucy,
Szlachta ledwie nie Kałmucy.
Zaklika, Ciołek, Pierzchała,
Bal, Lasko i Grzymała.
Ankwicz, Deboli, godni; Sakin i Krzywopisz,
Niegonienko, tuż Gowno między szlachtą napisz,
Kerekesza, Bogatko, znamy też i Tysze,
A kto więcej wynajdzie, niech i tych przypisze.
Post cuius ingrossationem originale eiusdem circa praesentia est relictum.
(Castr. Leop. T. 568 p. 2769-2772)1.
("Miesięcznik Heraldyczny", t. II, s. 62-63).
' Orynał jego, po rozszeizeniu, pozostawiono obok popnednich - red.
III
Herbarz szlachty wierszem opisany.
Przez Jegomości pana hrabiego Kuropatnickiego (Franciszkowi Duninowi
Wąsowiczowi rotmistrzowi kawalerii narodowej) przy powinszowaniach
imienin przysłany.
Nie na pośmiech i żarty, ale dla zabawy
Spisałem niepowszechnych nazwisk zbiór ciekawy:
Aksak, Ankwicz, Bajbuza, Bryl, Bejzym, Bylina,
Bóbr, Bąk, Boksza, Bogatko, Borejko, Cyryna,
Bukar, Borzym, Borela, Benoe, Czuryło,
Sięgajłów, Bałabanów moc się namnożyło.
Plater, Cetner, Dederkał, Dunin, Chamiec, Gruja,
Prejs, Defres, Kremberg, tych też dosyć buja.
Chrząszcz, Lis, Sokół, Strus, Kos, Dzik, Odyniec,
Łoś, Wilczek, Kozioł, Zając, tych pełny zwierzyniec.
Deszer, Ejsmont, Deboli, Dzierzek, Horain, Mytko,
Morsztyn, Olsztyn, Ostroróg, Rej, Firlej, Korytko,
Jelec, Jawojsz, Grabianka, Konopka, Papara,
A Kiszka, Strzała, Wąż, Wężyk, to już szlachta stara.
Jenisz, Burczak, Oskierko, Kołłątaj, Kościuszko,
Drogoń, Strybel, Moryson, Wrzeszcz, Skarga, Sanguszko
Wyszotrafka, Zaremba, Szczuka, Soczko, Karsza,
Wrzosek, Zbrożek, Skorupka, to też szlachta starsza.
Ożga, Wyżga, Olizar, Mniszek, Mier, Orzeszko,
Pełka, Pausza, Wessel, Odrowąż, Meleszko,
Wąsowicz, Pociej, Radziwiłł, Sapieha, Łaszcz, Tarło,
Tych imię nieraz Polskę w złym przypadku wsparło.
Wir, Wojna, Wojewódka, Udała, Wigura,
Daugiert, Strażyc, Woronicz, Sędzimir, Proskura,
Trzeciak, Talszyk, Morgulec, Telefus, Chwalibóg,
Tołkacz, Sołtyk, Malina, szlachta to, dalibóg.
Horoch, Kmita, Łączyczka, Jerzyna, Grzymała,
Denhoff, Worcell, Niemierzyc, Żubr, Markus, Pierzchała,
Mazaraki, Lyc, Pióro, Koźrnian, Kisiel, Włodek,
A Popiel i Kulesza, zacnej szlachty przodek.
Suryn, Szyryn, Santaman, Siemaszko, Sentomir,
222 223
Bejner, Dejner, Zaklika, Zielonka, Drogomir,
Kreutz, Leblas; a Lgota, Łojko, Lassota i Łada,
W tych szlachectwie żadna nie znajdzie się wada.
Russyan, Ruszczyc, Suzin, Szenberg, Kulej,
Glowr, Fredro, Radzimir, Kruzer, Koścień, Sulej,
Strumiło, Zerebita, Morykoni, Ryłło,
Tych się szlachetne imię mocno rozkrzewiło.
Tomsza, Borsza, Weryha, Sołtys, Kostro, Pluta,
Kirkor, Krzywiec, Werenko, Rogala, Sieniuta,
Bystry, Biały, Dejma, Turkuły, Łopoty,
Płaza i Roznowie, ci dawnej roboty.
Krampenhauzen, Rechenberg, Scypion, Pieniążek,
Strasz, Bal, Rojek, Sołohub, Hreczyna, Szelążek,
Koszko, Pieszko, Ostrowicz, Cymbała, Sołdadyni,
Korsak, Korwin, Kors, Korkuć, to zacni Litwini.
Grot, Kordysz, Wereszczaka, Rejko, Jerlicz, Tyszka,
Czyż, Czaplic, Wilga, Słonka, Ziemba, Kulik, Pliszka,
Lang, Zyler, Szulc, Hundorf, Szembeki, Boimcy
I ci są szlachtą, chociaż zowią się jak Niemcy.
Hurko, Nowicz, Zawisza, Szemiot, Skirmont, Mleczko,
Skarbek, Długosz, Tetera, Borek, Sas, Wieliczko.
Trzaska, Szyszko, Ubysz, Cydzyk, Czeczel, Zakusiło,
Bajer, Majer i Butler, z nimi Poletyło,
Hening, Rymsza, Petryczyn, Swinek, Obuchowie.
Kto ma więcej znajomych, niech mi ich opowie.
Tymczasem Troska, Walberg, Marszal, Szorc i Kiersza,
A wreszcie i Tałataj dokończą mi wiersza.
Odpowiedź
Jegomości Panu hrabiemu I. Kuropatnickiemu.
Więcej nazwisk mieć chciałeś, zebrałem ich troszę,
I do zbioru Twojego mój zbiorek donoszę;
Aichler, Aichinger, Bohdan, Blus, Bietys, Czeczotka,
Baka, Bokum, Domarat, Dolimat, Kropotka,
Dobek, Dowgird, Dowgiało, Frank, Giezek, Badeni,
Durasz, Dziusa, Gaspary, Gozuba, Goleni,
224
Estko, Ewil, Fagierasz, Glinka, Gładysz, Mroczko,
Kopeć, Opeć, Poczobut, Targoń, Oprut, Oczko,
Włosek, Komar, Pstrąg, Czajka, Bem, Molenda, Tryzna,
O tych rodzie szlachetnym wie cała ojczyzna.
Halka, Haza, Ligęza, Maj, Mordas, Morwiło,
Chochoł, Juraha, Tuchołka, no i Twój Strumiło,
Miżger, Mokłak, Wisz, Czepiel, Pełkin i Borejsza;
Soplica, Pieczynga i Giełgud, szlachta najważniejsza.
Plat, Platemberg, Tretery, Kołyska, Strzembosze,
Włady, Jeże, Jundziłły, Rejtany, Gniewosze,
Fajgiel, Grela, Orsetti, Naczko, Dziwosz, Kmita,
Toż Łasko, Leniek, Puzyna, szlachta znamienita.
Heydle, Plichty, Plicherty, Wyrwicze, Garnisze,
Kikutowie, Horeszki, Czeczory, Larysze,
Orda, Orwid, Piels, Perband, Rus, Gamrat, Naczory;
Zaś Bogusz, Tyzenhaus, Nałęcz, toć szlachectwa wzory.
Chmiel, Szurgot, Raba, Orlik, Pączek i Omęta,
Mężyk, Czupa, Cebulka, Poręba, Bodzęta,
Ines, Ilinicz, Fink, Waga, Misiuna, Suplika,
Pielszyc, Kwinta, Korbut, Sasulicz, Kozika;
Zan, Poraj, Herburt, Niemiera, Ordęga,
Tych szlachectwo też starych w Polsce wieków sięga.
Perka, Pilat, Zajączek, Nagora, Nycz, Kromer,
Misztołd, Myszka, Piwo, Narbut, Pszonka, Romer;
Koc, Górka, Kadłubek, Pac i Pasek z Łozą,
Tych ród zacny i wierszem sławiono, i prozą.
Jest Nabielak, Wątrobka, Małuja i Kaszyc,
Piątek, Piorun, Pisanka, Pozniak, Trepka, Staszyc,
Masz i Chodzkę, Kniaznina, Gasztolda, Jordana,
W tych szlachectwie się żadna nie znajdzie nagana.
Wreszcie miast Tałataja jest Farurej, Ejgiert,
Smolik, Socha, Mukosiej, a zakończy Pajgiert.
("Miesięcznik Heraldyczny", t. II,1909, s. 75-77).
Podobny tekst, nieco wcześniejszy ( 1770 r.), drukuje Franko w zapiskach
Tow. im. Szewczenki (CV 15151).
225
IV
Zestawienia takie nie są jednak wyłącznie zabawą szlachecką; czasami
przechodziły one do szerszych warstw. M. Marks (urodzony około 1815
r.) w swych zapiskach pamiętnikarskich podał także i tekst opowiadania
o rodowodzie białoruskim, który pamiętał z lat młodych (ca ł 825-1830)
z Witebska. Tekst ten recytował wędrowny "chutornik" żebrak-śpiewak,
Pilip Smuryj, "fenomen poetycki", jak pisze o nim Marks. Zapiski te
wydał W. Bruchnalski pt. Z pamiętnika M. Marksa, Witebszczanina,
"
w lwowskim "Ludzie, XXI.
Oj dawno, dawno, dawno żyw kniaź Boj w Krasnopolje, niedaloko ad
taho miesta, hdzie ciapier staić Dryssa. Dryssy toj tady nie było, a wsio
taki i ciapier dziawuchi biahuć na kopcy Stawry i Hawry, hałosiać tam
i hukajuć ich.
Stawra i Hawra byli sabaki Boja...
Pierwoj, samoj pierwoj kniahiniej Boja była Wolha, daczurka jahoże
drużynnika. Wziawjonjeje u baćki razom z Stawroj i Hawroj. Radziłajana
adnaha tolko syna Bojku, starszaha wa wsiom kniażeskom rodzie. U Bojki
było siascier mnoho, a brata ni odnaho. Wolha radzić, to dziawucha
- ukrasiwa, chwihurnaja, ciekawaja, a wsio taki dziawucha nie dziaciuk.
Nie takaja że była druhaja kniahinia Rahnieda iz Połocka. I hetoj szto
ciuk-to dziaciuk; i paszli u nieja adzin za druhim: Warhan, Zaranka,
Nyzka, Abłauch, Samiszcza i Jurła. Za siadmym razom spulhawała
Rahnieda i radziła dziawuchu. Treciej była Krasula iz Smaleńsku. Ad
nieje radziliś Ciur i Matus.
Czecwiortaja Oda iz Kijewa i radziła ina Boju Bażenia, Dziawulu, Łapu
i Tarańczuka.
Piatoju Donia, adna iz małaczanok Krasuli. Ad nieje radziliś Hadziuk,
Zabka, Kawurka i Rewun.
Szestuja wziow Boj pośle smierci Wolhy i addaw jej Stawru i Hawru
i wsich swaich sabak. A była hete Alda iz pomorskoj Litwy, doczka
starszaho popa pierunaha. Radziła ina kniaziu dwoje dziaciuków:
Charoszczu i Czyża i umierła pośle wtorych radow. Boj nie pusciw ad
siebie siastru jeje Litu i imiew jeszcze ad nieja dwacatoha syna Paciuka.
I od hetich to dziaciuków bojewych rozrozsia rod nasz pa wsiej naszej
ziamle i rozmnożysia na niej jak zirki na niebie, pakul czornyje tuczy
i z połnoczy i z poldnia i z woschoda i z zapada nie zawałakli heta nieba
i nie zatuszyli heti zirki da pasledniej iskorki.
A wot jak paszło patom.
Bojka, adzin syn Wolhi, radziw Haciuka, Haciuk radziw Karaśku,
Karaśka Trasitu, a Trasita Husaka i Płastuna.
Ad Husaka paszli: Huszczy, Pliszki i Kisieli.
Płastun radziw Wowka, Wowk Kołyszku, Kołyszko Sewruka, Sewruk
że Lurka i Glinku.
Lurka radziw Woroszyhz, Woroszyło Połzika, Połzik Siwochu, Siwocha
Koszku, Koszka Simaszku, a Simaszka Amielku.
Glinka że radziw Hłasku, Hłaska Chrypku, Chrypka Pietryszczu,
a Pietryszcza Wijuka.
I ad Bojki poszło 24 starszych radow.
Pierwyj syn Rahniedy Warhan radziw Piestuna, Piestun radziw Buraka,
Burak radziw Repku, a Repka Lesowika, Lesowik że radziw Wjuna,
Wjun Skirhz i Snitku.
Skirło paszow k Wołocham, a Snitka radziw Barsuka, Barsuk Sapoćku,
Sapoćka Lipku, Lipko Hreczechu, Hreczecha że imiew Bulbu i Wołoćku.
Bulba paszow na Niepior za Kijew, a Wołoćka radziw Byka, Byk
Biełochu, Biełocha Pietucha, Pietuch Osinku, a Osinka Słupku.
Ad wtaraho syna Rahniedy, Zaranki, paszli Taratutki. Adzin Taratutko
radziw Ohryzku, Ohryzko radziw Kłopa, Kłop Huzku, Huzko Łuskinu,
Łuskina Polatuchu, Polatucha Wydru, Wydra Krota, Krot Sopielku,
Sopielka Ziaziulu, Ziaziula Błoszku, Błoszka że Bleduchu i Buraczka.
Bleducha radziw Świstuna, Świstun Rabinku, Rabinka Siliwurku,
a Siliwurka Skrypoczku i Suczka.
Ad Skrypoczka paszli Szwedy, Ciaciery, Tołoczki i Szmurły.
Suczok że radziw Czujku, Czujka Wisłoucha, Wisłouch Dudku, Dudko
że Tuptału i Kramziela. Tuptała paszow k Kijewu, a Kramziel radziw
Smolaka.
Buraczok że, brat Bleduchy, radziw Szyszku, Szyszka Zurku, Zurka
Miakisza, Miakisz Obucha, a Obuch Krasku i Kulika.
Kraska radziw Leszcza, Leszcz Rybku, Rybka Toporika, a Toporik
Ryndu.
Ad Kulika że paszli Puszczy i Kuroczki.
Ad treciaha syna Rahniedy, Nyzki, paszli Drozdziki, Swirkuny, Sielezni,
Prusy, Sosny, Szpaki i Hładyszy.
Ad czecwiortaho Abłaucha: Zulei, Kniaźki, Korki, Kropieni i Dulki.
Piatyj że syn jeja Samiszcza radziw Misku i Łosia. Misko ataszow za
Mieżu k Maskwie, a Łoś radziw Siermiażku, Siermiażko że Kułaka.
226 227
Poslednij szastoj syn Rahniedy, Jurła, radziw Piesta, Piest radziw
Piskuna, Piskun Prażnia, a Prażeń Suszku i Sapuna. Suszka addzieliwsia
u Maskwu, a ad Sapuna paszli Smuryje.
Ad Ciura, syna Krasuli, paszli Szkurki, Korowai i Sipki.
Ad Łapy, syna Ody, iduć Dubowiki i Byczki.
Pierwyj syn Doni, Hadziuk, radziw Łasicu.
Wtorojże Zabko radziw Myszku, Myszka radziw Onoszku, Onoszko że
Lisiczku, Lisiczko Komara, a Komar Kunu.
Trecij Kawurka radziw Wikułu i Wirłu.
Czecwiortyj Rewun radziw Dziadulu, Dziadula radziw Rodzianku,
Rodzianka że Kalinku i Oborku. Kalinka paszow k Lacham, a ad Oborki
paszli Torczyły.
Ad pierwaha syna Aldy, Choroszczy, iduć Ryły, Swiahi, Sipajły
i Strechy, a ad wtaraha, Czyża, Zmurki. Adin iz Zmurok radziw Wołczka,
Ryka toho, szto paszow pa Dzwinie k Łatyszam, i Łuczynu, szto
addzieliwsia jeszcze dalszy k Słowiencam.
Paciuk, syn Lili, radziw Storożku, Storożka radziw Chochluka, Chochluk
radziw Zuka, Zuk Wojciucha, Wojciuch Kryśku, Kryśko Kościuka i Orluka.
Ad Kościuka paszli Piatki i Kułaki, a ad Orluka Zaby i Rabki. Ad
adnaha że Zaby wyszli Kiszki.
WYKAZ LITERATURY
A r n o 1 d R. F. : Die deutschen Vornamen, Wien 1901.
B a h n i s c h A. : Die deutschen Personennamen, Leipzig 1910.
B a ł a b a n M. : Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304-1868), t. I,
Kraków 1913.
- Z historii Żydów w Polsce, Warszawa 1920.
- Żydzi lwowscy na przelomie XVI i XVII w., Lwów 1906.
B a r t o s z e w i c z K. : Łyki i koltuny. Pamigtnik mieszczanina podlaskiego,
Kraków 1918.
B i a ł k o w s k i L. : Nieco o naszych nazwiskach, "Kuńer Poznański", 11
października 1927.
- Prawdziwe iJalszywe tradycje, Lublin 1936.
- Ziemia Sandecka, Warszawa 1911 (odb. z "Przeglądu Historycznego", t. XII).
B o n i e c k i A. : Herbarz polski, t. I-XV, Warszawa 1912.
B r a u n J. : Namenbuchlein, Munchen I 861.
B r e y e r A. : Polonisierte deutsche Familiennamen. Deutsche Blatter in Polen, t. I,
s. 205-206.
B uj a k F. : Studia nad osadnictwem Malopolski, RWHF, t. XLVII.
B u r y a n J. : Skądpochodzi twoje imig i nazwisko i nazwa miejscowości rodzinnej?
Warszawa 1933.
B y s t r o ń J. S t. : Nazwy i przezwiska polskich grup plemiennych i lokalnych,
PMAAE, t. IV, s. 95-151.
- O nazwiskach tzw. szlacheckich, Kraków 1926 (odb. z "Ptzeglądu Wspólczesnego",
kwiecień 1926).
C h m i e 1 o w s k i B. : Zbiór krótki herbów polskich oraz wslawionych cnotą
i naukami Polaków, Warszawa 1763.
C h o d ź k o I. : Pisma, t. I-X, Wilno 1875.
C i s z e w s k i S t. : Lud rolniczo-górniczy z okolic Slawkowa w powiecie olkuskim,
WAK, t. X, s. 187-336.
- Slowniczek nazw Wielkopolan w obrgbie dziekanatu stawiszyńskiego, MAAE, t.
XIII, s. 199-210.
229
C z a c k i T. : O litewskich i polskich prawach, t. I-II, Kraków 1861.
C z aj k o w s k i M. : Dziwne życie Polaków i Polek, Lipsk 1865.
D a 1 a i r a c : Les anecdotes de Pologne, t. I-II, Amsterdam 1699.
D a u g n o n F. d e : Gli Italiani in Polonia dal IX sec. al XVIII, t. I-II, Crema
1905-1906.
D a u z a t A. : Les noms de personnes, Pańs 1925.
D ą b k o w s k i P. : Prawo prywatne polskie, t. I-II, Lwów 1910.
D o b r o w o 1 s k i K. : Dzieje kultu św. Floriana w Polsce do polowy XVI w.,
Warszawa I 923.
- Znaczenie metryk kościelnych dla badań naukowych, RTH, t. V, s. 9110.
D u n i n - B o r k o w s k i J. : Almanach blękitny. Genealogie rodów polskich,
Lwów 1908.
- Genealogie żyjących utytulowanych rodów polskich, Lwów 1914.
- Spis nazwisk szlachty polskiej, Lwów 1887.
Dunin-Borkowski J. i Dunin-Wąsowicz M.: Elektorowiekrólów
Wladyslawa IV, Michala Korybuta, Stanislawa Leszczyńskiego i spis stronników
Augusta III, RTH, t. I, Lwów 1910.
D z i a d u 1 e w i c z S t. : Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929.
F r e d r o A. : Trzy po trzy, Warszawa 1917.
G 1 o g e r Z. : Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. I-IV, Warszawa 190-1903.
- Slownik imion wlasnych, Sprawozdanie Tow. Nauk. Warszawskiego,1909, z. 3.
G o ł ę b i e w s k i H. : Obrazki rybackie z pólwyspu Helu, Pelplin 1910.
H a i m a n M. : Historia udzialu Polaków w amerykańskiej wojnie domowej,
Chicago 1928.
Handbuch, genealogisches, burgerlicher Familien, t. I-XVIII, Grlitz.
Handbuch des preussischen Adels, 1892.
H e i n t z e A. : Die deutschen Familiennamen geschichtlich, geographisch, sprachlich,
4 wyd. hg. v. Cascorbi. Halle a. d. S. 1914.
H i 1 fe r d i n g A. : Ostatki Slawian najużnom bieriegu baltijskogo moria, Petersburg
1862.
Inicjatywa Urzgdu Stanu Cywilnego m. Łodzi w sprawie nadawania imion dzieciom
znalezionym. Dziennik zarządu m. Łodzi 1925, maj, s. 36 i nn.
J a b ł o n o w s k i A. : Wsprawie nazw herbowych i nazwisk, MH, t. V, s.173-178.
J a b ł o n o w s k i J. A. : Heraldica tojest osada kleynotów rycerskich, Lwów 1752.
! e s k e - C h o i ń s k i T. : Historia Żydów w Polsce, Warszawa 1919.
- Neoici polscy, Warszawa 1905.
Kapica-Milewski I.: Herbarz, Kraków 1870.
K a r ł o w i c z J. : Imiona wlasne polskich miejsc i ludzi od zatrudnień, "Pamiętnik
FizjograFtczny", t. VI, 1886.
- Matronymica als polnische Eigennamen, "Archiv fur slav. Philologie", t. V,1880.
- O imionach wlasnych polskich miejsc i ludzi, "Pamiętnik Fizjograficzny", t. V,1885.
- O skracaniu sig z przodu polskich nazw miejscowości i ludzi, "Bulletin
international de 1'Acad.", Cracovie 1891.
- Stownik gwar polskich, t. I-VI, Kraków 1900-1911.
K ę t r z y ń s k i W. : O Bażyńskich, Poznań 1878 (odb. z X t. "Roczników Tow.
Przyj. Nauk").
- O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów 1882.
- Przydomki szlachty pomorskiej, Lwów 1905 (odb. ze Sprawozdania Zakładu
Ossolińskich za rok 1904).
K 1 o n o w i c z S. : Worek Judaszów, w: Pisma poetyckie polskie, Kraków 1858.
K 1 u t h E. : Die deutschen Personennamen und Familiennamen, Lichtenberg 1912.
K n e s c h k e E. H. : Neues allgemeines deutsches Adels-Lexicon, Leipzig
1859-1870.
K o c h o w s k i W. : Epigramaty polskie, w: Wespazjana Kochowskiego wojskiego
krakowskiego pisma wierszem i prozą, t. II, Kraków 1859.
- Liryka polskie w niepróżnującym próżnowaniu napisane, w: Wespazjana
Kochowskiego wojskiego krakowskiego pisma wierszem i prozą, t. I, Kraków 1859.
K o r b u t G. : Literatura polska od początków do powstania styczniowego, t.
I-III, Warszawa 1917-1921.
K o ś c i ń s k i K. : Polskie ordynacje i związki rodzinne, Poznań 1906.
K u t r z e b a S t. i P t a ś n i k J. : Dzieje handlu i kupiectwa krakowskiego,
"Rocznik Krakowski", t. XIV.
L o w e r M. A. : Dictionary of the family names of the United Kingdom, London
1860.
L e s z c z y c Z. : Herby szlachty polskiej, t. I-II, Poznań 1908.
Ł o ś J. : Gramatyka polska, t. II. Slowotwórstwo, Lwów 1925.
Ł o z a S t. : Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadle w Warszawie
i okolicach, Warszawa 1932.
Ł o z i ń s k i W ł. : Życie polskie w dawnych wiekach, Lwów 1921.
M a ń k o w s k i A. : Imiona i nazwiska rodzinne a nazwy miejscowe. "Roczniki
Tow. Naukowego w Toruniu", t. XIX, s. 250-274.
- O przemianach i odmianach nazw miejscowych i rodowych w Prusiech Królewskich,
"Zapiski Tow. Naukowego w Toruniu", t. IV, s. 259-272.
M a t u s z e w i c z M. : Pamiętniki, t. I-IV, Warszawa 1876.
M a t y a s K. : Przezwiska ludowe w pow. tarnobrzeskim, niskim i brzeskim,
"Wisła", t. IX, X, XI.
M a y d o r n B. : Deutsche Leben im Spiegel deutscher Namen, Thorn 1898.
M o s z c z e ń s k i A. : Pamigtnik do historii polskiej w ostatnich latach panowania
Augusta III, Warszawa 1905.
M u 11 e r E. : Żydzi w Krakowie w drugiej polowie XIV stul., Kraków 1907
(Biblioteka Krakowska nr 35).
M u z n e r o w s k i S t. : Krzepice w przeszlości, Włocławek 19 I 4.
230 231
N a d m o r s k i ( Ł ę g o w s k i J. ) : Kaszuby i Kociewie, Poznań 1892.
N i e s i e c k i K. : Herbarz polski, Lipsk 1839-1846.
N i t s c h K. : O nazwiskach tzw. polskich i szlacheckich, "Język Polski", t. VI, s.
116-120.
O c h i m o w s k i F. : Prawo administracyjne, t. I-II, Warszawa 1919-1922.
O c h o c k i J. D. : Pamiętniki, t. I-IV, Wilno 1857.
O p a 1 i ń s k i K. : Satyry, Kraków 1884.
O s s o 1 i ń s k i J. : Autobiografia obejmująca pierwszych 26 lat jego życia, Lwów
1876.
P a p r o c k i B. : Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1858.
P a r c z e w s k i A. J. : Szczątki kaszubskie w prowincji pomorskiej. "Rocznik
Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu", t. XXII,1896.
P a s z k o w s k i E. : Nazwiska polskie, "Czas", 28 marca 1928.
P a w i ń s k i A. : Akta metryki koronnej co wainiejsze z czasów Stefana
Batorego, w: Źródla dziejowe, t. XI, Warszawa 1882
- Malopolska, t. III, w: Polska XVI wieku pod wzglgdem geograficzno-statystycznym,
t. XIV, Warszawa 1886.
P o t o c k i W. : Moralia (l688), Kraków 1915.
- Ogródfraszek, t. I-II, Lwów 1907.
- Poczet herbów szlachty Korony polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego,
Kraków 1696.
- Wojna chocimska, Warszawa 1880.
P t a ś n i k J. : Żydzi w Polsce wieków średnich, "Przegląd Warszawski" 1922, nr
8, s. 21(237.
R y b a r s k i A. : Przezwiska kognacyjne, Warszawa 1916 (odb. z "Przeglądu
Historycznego", t. XX).
- Przezwiska topogra Jtczne, Sprawozdanie z posiezeń Tow. Nauk. Warszawskiego,
1917, wydz. II, nr 4, s. 59-66.
R z e w u s k i H. : Pamiątki J. Pana Seweryna Soplicy, t. I-II, Wilno 1844.
S a d o w s k i J. : O imieniu i nazwisku. Studium prawne, Warszawa 1902.
S a i n t M a r c C. d e : Etat des personnes qui ont fait modijier leurs noms
patronymiques, t. I-III, Niort 1904-1906.
Semigotha = Weimarer historisch genealogisches Taschenbuch des gesamten Adels
jehudaischen Ursprunges, t. II, Munchen 1913.
S e 1 z e r J. : Przezwiska chlopców. Przedruk z "Kwartalnika Nauczycielskiego"
(b. m. i r.).
S e m k o w i c z W ł. : Ród Paluków, RWHF, t. XLIX.
- Wywody szlachectwa w Polsce XIV XVII w., RTH, t. III,1911-1912, Lwów
1913.
S i e b m a c h e r J. : Grosses und allgemeines Wappenbuch. Bd. IV, Abt. 14.
Galizisch-bukowinisches Wappenbuch, bearb v. J. v. Bojnicić, Nurnberg 1905.
S i k o r s k i N. : O nazwach rodowych ludu tarnowskiego, Pamiętnik III Zjazdu
Historyków Polskich, Kraków 1901.
S k i b a F r. i S z r a m e k E. : Jak powstaly nasze nazwiska? "Głosy znad
Odry", t. IV, 1921.
Slownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów slowiańskich, t. I-XV,
Warszawa 188 1902.
S m o 1 e ń s k i W ł. : Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, Kraków 1908.
Spis oficerów slużących czynnie w dniu l VI l92l r. (1921).
S t a n i e w i c z W. : Matujzy Bolondziszki, wieś powiatu lidzkiego, Wilno 1923.
S t e k e r t A. : Przydomki polskie, litewskie i rusińskie, Kraków 1899.
S t r yj k o w s k i M. : Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi (r.
l582), Warszawa 1846.
$ w i ę t e k J. : Zwyczaje i pojgcia prawne ludu nadrabskiego, MAAE, t. I, s.
266-362, i t. II, s. 119-379.
T a 1 k o - H r y n c e w i c z J. : Szlachta litewska, Kraków 1912 (odb. z MAAE).
- Muslimowie. czyli tzw. Tatarzy litewscy, Kraków 1924.
T a s z y c k i W. : Najdawniejsze polskie imiona osobowe. Kraków 1926.
- Polskie nazwy osobowe. Warszawa 1924 (Biblioteczka Towarzystwa Miłośników
Języka Polskiego nr 5).
T y m i e n i e c k i K. : Procesy twórcze formowania sig spoleczeństwa polskiego
w wiekach średnich, Warszawa 1921.
T w a r d o w s k i S. : Zbiór różnych rytmów, Kraków 1861.
U r u s k i S. : Rodzina. Herbarz szlachtypolskiej, t. I-XIV, Warszawa 1904-1917.
W i a r d a T. D. : Uber deutsche Vornamen und Geschlechtsnamen, Berlin 1900.
W i e 1 ą d e k W. W. : Heraldyka, czyli opisanie herbów, t. I-V, Warszawa
1792-1798.
Wielkaencyklopediapowszechna ilustrowana, t. XV-XVIII, Warszawa 1895-1896.
W i t t y g W. : Nie znana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908.
W o 1 ff J. : Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV w., Warszawa 1895.
W o ł o n c z e w s k i M. : Biskupstwo żmujdzkie, Kraków 1898.
W r y c z a J. : Coś niecoś o przydomkach szlachty kaszubskiej, "Gryf", t. III, s.
123-125.
Z a w i I i ń s k i R. : Brzeziniacy (odb. z "Ateneum" 1894).
Z b o r o w s k i J. : Przezwiska górali powiatu nowotarskiego, t. I. Wieś Odrowąż,
"Lud", t. XXI, s. 219-227.
Ż e r n i c k i S z e 1 i g a E. v: Der polnische Adel, t. I-II, Hamburg 1900.
Ż y c h 1 i ń s k i T. : Zlota księga szlachtypolskiej, t. I-XXXI, Poznań 1879-1906.
232
WYKAZ NAZWISK ; Aksalenty 62 Anibal 221
Aksentowicz 200 Anioła 10, 25
Akszak 68 Ankuda 217
Akszak h. 68 Ankwicz 222, 223
j oznacza nazwisko przytoczone w formie żeńskiej
Alabe 24 Anseńnus 162
h. oznacza oazwę herbową Albert 60 Antczak 204
Albijewicz 201 Antoniak 204
' Albinowski 11 I, 204 Antkowski 204
ł Albiński 111, 204 Antoniewicz 204
Abdank h. 45, 46, 121 Adamiak 5, 204 i Alebicki 145 Antoniewski 204
Abdulewicz 201 Adamiec 204 i Alejewicz 201 Antonik 204
Abgarowicz 200 Adamiecki 204 r Aleksandrowicz 204 Antonowicz 204
Abłauch 226, 227 Adamik 204 Alfabet 190 Antonyk 204
Abrahamer 189 Adamkiewicz 204 Aliński 201 Antosiewicz 204
Abrahamowicz 186, 189, 194, 200 Adamowicz 204 Alibej h. ?Ol Antoszewicz 204
Abrahamowitz 168 Adamowski 204 Allegri 179 Antoszewski 204
Abrahimowicz 201 Adamski 204 Amadej 68 Apńlewicz 197
Abramek 124 Adasiewicz 204 Ambros 205 Arasmus 207
Abramowicz 192, 194, 201 Adaszewski 204 Ambroziak 205 Arcemberski 145
Abramowięta 60 Adaś 204 i Ambrożej 205 Archot 87
Acernus 162 Adelstein 89 F Ambrożewicz 205 Arctowski 146
Achmat 219 Afendiewicz 202 Amielka 227 Arembosz 222
Achmatowicz 201 Afterduft 189 Amirowicz 200 Ańdini 179
Achmeciewicz 201 Agopsowicz 200 Ampiel 218 Arnimski 146
Achmetowicz 201 Agrypa 217 Ancuta 217 Arsłanowicz 201
Aczdohaj 202 Ahlebeck 144 Anderko 204
Artomius 162
Aczk 60 Aichinger 224 Androchowicz 204 Asłan 200
Ada 60 Aichler 224 Androszewicz 1 I 5 Asłanowicz 200
Adam 204 -. Ajlasiewicz 201 Andruchowicz 204 Asmus 207
Adamczewski 204 Ajsicz 201 Andruchowitz 168 Assanczuk 201
Adamczuk 5 Ajwas 200 Andrusiewicz 204 Assanowicz 202
Adamczyk 204 Ajwasowski 200 Andruszewicz 5, 115, 204 Aswadurowicz 200
Adamecki 204 Ajzo 23 Andruszewski 204 Aszkenaz 187
Adamek 5, 204 Aksak 222, 223 Andruszkajtis 140 Aufskee 181
Andruszkiewicz 204 Augustowicz 204
W Wykazie nazwisk - zgodnie z zasadą przyjętą przez J. St. Bystronia - podano tylko Andrychowski 204 Augustowski 204
te nazwiska, które Autor rozpatruje z punktu widzenia onomastyki, przy czym podano je we
Andryszczak 204 Augustyn 204
wszystkich zarejestrowanych w książce formach obocznych, wynikających najczęściej Andrzejczyk 204 Augustynowicz 204
z różnorodnych zapisów w źródłach. Nazwiska w rodzaju żeńskim zamieszczono jedynie Andrzejewski 204 Augustyński 204
w tych wypadkach, gdy nie ma pewności co do brzmienia podstawy, od której zostały Andrzejkowicz 204 Auńfaber 188
utworzone, lub gdy współczesnemu Czytelnikowi sugerują dziś inną podstawę niż faktyczna. Andrzejowski 204 Awak 98, 200
Wykaz uzupełniono nazwiskami z Przedmowy oraz pominiętymi omyłkowo w poprzednim Andzlewicz I 15 Awakowicz 200
Anecki 124
wydaniu, a także nazwami herbowymi. W tym ostatnim wypadku redakcja kierowała się Awedykowicz 200
Angelus 26, 163
chęcią ułatwienia Czytelnikowi drogi od nazwiska do herbu i od herbu do nazwiska. Azbejowicz 200
Angusz 156 Ażukalnis 141
234 235
B Bałuta 52 Bartoszewicki 205 Bełty h. 68
Babicz 139 Banach 205 Bartoszewicz 181, 192, 194, 199, 205 Bełzak 19
Babiczew 139 Banaś 205 Bartoszewski 111 Bełzecki 48
Babiel 218 Banckow 167 Bartoszowski 98, 111 Bem 182, 225
Bach 55, 213 Banasiński 205 Bartula 205 Bendyk 205
Bachański 213 Banaszek 205 Baryczka 222 Benecke 167
Bachdazarowicz 200 Banaszkiewicz 205 Bastion h. 153 Benedykciński 205
Bachmura 106 Bandimier 219 Baszkiewicz 213 Benedykt 205
Bachmurski 106 Bandyneli 222 Baszniak 213 Benedyktowicz 205
Badeni 224 Bania 22 Baturzycki 201 Bennicke 167
Badenik 56 Baran 103, 123, 218 Baubonaubek 160 Benoe 223
Badura 20, 102 Baranek 55 Bauerowicz 144 Benski 27, 152
Badurski 102 Baranicki 123 Bawół 125 Benzelstjerna 157
Badźmierowski 116 Baranowski 43, 45, 141, 202 Bawół h. 125, 199 Berdyga 23
Bagevitz 168 Barański 103 Baybuza 68, 217 Berenson 186
Bagieński 116 Barącz 200 Baysen 150,172 Bergen 148
Bański 116 Barc 63 Bazarowicz 201 Bergin 192, 193
Bagiodz 219 Barchała 59 Bazylczuk 205 Bergstein 152
Bajbuza 222, 223 Barnacic 176 Bazylewicz 205 Berkowicz 195
Bajda 106 Barneth 176 Bazylewski 205 Beroadzki 206
Bajdziński 106 Baronas 140 Bazyliski 47 Bernakiewicz 206
Bajer 69, 224 Barski 170 Bazylko 205 Bernalewski 206
Bajorek 159 Barsuk 227 Bażeń 226 Bernard 206
Bajraszewski 201 Barszcz 103 Bażeński 150 Bernas 19
Baka 217, 224 Barszczowski 103 Bażyński 172 Bernawski 158
Bakowski 123 Barta 22 Bąk 41, 93, 121, 223 Beroot 156
Bakun 218 Bartak 205 Bąkała 18 Bernstein 27, 152
Bal 48, 222, 224 Bartczak 205 Bąkowski 167 Bernszten h. 167
Balcarczyk 205 Bartecki 205 Bąmbol 218 Bertrand 153
Balcarek 205 Bartel 205 Barwolf 149 Berwald 149
Balcer 205 Bartela 205 Beaulieu 153 Beter 62
Balcewicz 205 Bartelmus 205 Beczka 97 Betman 34
Baldo 54 Barteczko 205 Beczka h. 68 Bezbuha 217
Baldy 222 Bartise Monskke 181 Beczkowicz 68, 97 Bezisky 167
Baleński 52 Bartke 175 Bedras 200 Bezpiata 217
Baliga 159 Bartkowiak 205 Bedrasowicz 200 Bezpiaty 218
Balika 158 Bartkowski 101, 205 Behrenreiter 170 Bezuda 217
Baliński 84, 85, 209 Bartków 31 Bejner 224 Bębnowski 92
Balon 105, 123 Bartmański 146 Bejzym 93, 223 Bętkowski 43
Balsamowicz 200 Bartolewski 205 Bekierski 160 Biadała 18
Bałaban 220, 223 Bartoń 205 Bekiesz 222 Bialloser 166
Bałakir 219 Bartosch 205 . Belikoicz 115 Biallosser 176
Bałdyn 103 Bartosik 205 Belikowicz 115 Biała h. 54
Bałdyński 103 Bartosz 98, 205 Belina 68 Białaczewski 111
Bałtrula 60 Bartoszek 205 Bełtowicz 68 Białaczowski 111
236 , 237
Białas 9,19 Biesiadecki 44 Błażewicz 206 Boguszewski 97,124,139,206
Białobłocki 172 Biesiecki 97 Błażewski 206 Bohatyrewicz 201
Białobrzeski 115 Bietys 224 Błażyński 206 Bohdan 224
Białobrzewski 115 Biezdrowski 40 Błocki 167 Bohdanowski 206
Białodworski 148 Big 82 Błoszka 227 Bohosiewicz 200
Białogłowski 148 Biga 82 Błus 219 Bohowityn 34
Białokozłski 147 Bige 82 Bobek 21,83 Bohowitynowicz 34
Białośliwski 45 Bigo 82 Boben 218 Bohufał 115
Białowąs 20 Bigoszewski 115 Bober 84,107 Bohun 164
Białozor 71,166,176,219 Bijuć 217 Bobino 40 Bohusiewicz 206
Biały 10,218,224 Biłdziuk 218 Bobojed 218 Bohuszewicz 29
Bianco 155 Biłgoszewski 1I5 Bobr 219 Boim 224
Bichow 167,175 Biodra 96 Bobrowski 106,126 Boj 226
Bigoszewski 115 Birbasz 219 Boch 174 Bojanecki 44
Bieda 24 Birka 103 Bochen 174 Bojerski 146
Biedrzycki 96 Birkhan 170 Bochenek 22 Bojka 226,227
Bielakow 139 Biruć 217 Bocheński 174,187 Bojko 9,21
Bielanów 20 Birula 217 Bochnar 42 Bokiey 218
Bielański 84 Biruta 217 Bochow 174 Boksza 217,223
Bielec 23,28,59 Biryał 218 Bocian 188 Bokum 224
Bielecki 44 Biryło 218 Bock 27,167 Bolejko 219
Bielenki 218 Biskup 21 Bockhorni 167 Bolestraszycki 48
Bielewicz 82 Bitajtis 140 Boczeń 55 Bolesz 29
Bieliński 40 Bitowt 219 Boczka 96 Bolko 29
Bieliski 180 Bladziak 54 Boczkowiak 194 Bolte 167
Bielski 10,46,47,180,192 Blaschke 206 Boczkowski 92,96,194 Bołądz 219
Biełocha 227 Blau 147,148 Boczniak 18,19 Bołbas 219
Bien 218 Bleducha 227 Boduch 218 Bołko 219
Bieniak 205 Bleistrup 219 Bodzęta 225 Bołsunowicz 97,113
Bieniasz 205 Blekot 55 Bogacki 169 Bołsunowski 97,113
Bieniaszewski 205 Blizna 217 Bogatko 222,223 Bołtruk 218
Bieniawski 205 Bloch 199 Bogaty 188 Bołtuc 217
Bieniecki 205 Block 167 Bogatzki 169 Bołtupa 217
Bieniek 205 Blum 149 Bogdahn 167 Bonar 220
Bień 205 Blumen 189 Bogdan 206 Bonczas 154
Bieńkiewicz 205 Blus 224 Bogdanik 206 Boniuko 219
Bieńkowski 167,205 Błachowski 152
Bogdanowicz 200,206 Bontempo 154
Bier 96 Błasik 206
Bierbasz 202 Bogdański 167,196,206 Bontscheck 176
Błaszczak 206 Bogesken 174 Bończa h.154
Bierkowski 96,103 Błaszczyk 20 , Bogochwalski 196 Boraciński 131
Biernacki 102,133,206 Błaszczyński 206 Boguchwał 115 Borański 123
Biernaciński 206 Błaszkiewicz 56,206 , Bogucicki 195 Boratyni 154
Biernat 102,206 Błaszkowski 206 , Bogusławski 47,196,206 Boratyński 131
Biernatowicz 206 Błażek 206 Bogusz 206,225 Borecki 180
Bies 96 Błażejewski 206 Boguszewicz 97,206 Borejko 221,223
238 239
Borejsza 225 Bratborski 123
Brunak 122 Bukonski 180
Borek 92, 220, 224 Braun 151
grunicki I 94 Bukont 219
Borela 223 Breanski 167 Brunoff 218 Bukowski 180
Borelowski 132 Brese 49 Brunstein 194 Bukraba 217
Borepolske 174 Brewecki 103 Bruń 156 Bukrey 218
Boresky 180 Brewka 103 Brustman 62 Bulba 227
Boreyko 219 Brękus 84 Bryka 23 Bułak 218
Boreysza 217 Brion 153 Brykczyński 206 Bułdej 222
Bork 218 Brockmann 170 Brykner 142 Bułhak 220
Borkowski 45 Broda 22 Bryl 218, 223 Buraczok 227
Bornstein 133, 198 Brodacz 193 Bryliński 103 Burak 218, 227
Boroń I 9 Brodowa f. 81 Bryła 103 Burattini 154
Boroski 114 Bronak 97, 121, 122 Bryndza 159, 217 Burczak 218, 223
Borowicz 19, 152 Bronakowski 97, 122 Brytan 23 Burdel 124
Borowski 45, 114, 180 Bronic h. 68, 98 Brzechffa 110 Burka 217
Borowy 21, 31, 41, 81 Bronicki 68, 98 Brzechwa 9, 110 Burkacki 103
Borsuk 139 Bronicz 221 Brzeski 85 Burkaty 103
Borsukow 139 Broniewicz 206 Brzezicki 195 Burnett 156
Borsza 224 Broniewski 180, 206 Brzeziński 10, 40, 41, 44, 55, 64, 195 Bury 218
Bortko 55 Bronike 175 Brzoska 217, 220 Burzeński 45
Bortkowicz 55 Bronikowski 206 Brzuska 68 Burzyński 131
Borucki 51 Bronk 55 Brzychwa 222 Buski 195
Borykowski 206 Bronken 175 Bublitz 166 Butler 219, 222, 224
Borysewicz 206 Bronki 174 Buc 124 Butrym 97, 218
Borysiak 206 Bronowski 39 Bucak 23 Butrymowicz 97
Borysiewicz 206 Brońciak 32 Bucela 217 Butrymowski 97
Borysowski 206 Brończyk 206 Buchholtz 143 Buttermilch 149
Boryszka 217 Broński 174 Bucholc 143 Butwił 218
Borzęcki 183 Broszczakowski 205 Buczacki 46, 187, 202 Bużeński 44
Borzym 223 Broszkiewicz 205 Buderitz 168 Bychow 167
Borzyszkowski 55 Brown 156 Budny 218 Bychowiec 217
Bosak 132
Browniski 180 Budrajtis 140 Bychowski 167, 175
Boscamp 158 Brozik 205 Budrycki 168 Byczak 123
Boszkowski 92 Brozyna 217 Budziło 218 Byczek 22, 123
Botwina 217 Brożek 205 Budzisz 60 Byczk 107
Bouflfał 115, 218 Brożyna 205 Bujak 18, 59 Byczko 219, 228
Bourbon 87 Brożyński 147 Bujało 44 Byczkowski 106
Bousławski 115 Bruckmann 163 Bujana 23 Byk 123, 227
Bouszewicz 115 Bruckner 142 Bujwidajtis 140 Bykowski 123
Bowski 180 Brudnemisy h. 12 I Bujwidowicz 140 Bylina 217, 220, 223
Boża Wola h. 46, 68, 199 Brudziński 55 Bukar 223 Byrka 159
Bożepolski 174 Brudzowski 92 Bukata 217 Bystram 221
Bruj 9 Bukiewicz 140 Bystroń 9, 19
240 241
Byszlay 218 Chabaszesku 158
Bytomski 187 Chachaj 124 Cbojnacki 23 Chwedko 213
Bzdura 23 Chadała 18 Chojnica 40 Chwedkowski 213
Bzowski 70 Chader 97 Cholewa 68 Chytomski 91
Bzuwka 84 Chadyn 55 Cholewa h. 68, 98 Ciaciera 227
Chalembek 202 Cholewicki 68, 98 Ciborowski 29, 116
Chalimowicz 201 Cholewiński 68, 98 Cicero 7
Cabert 152 Chomenko 214 Cichoj 82
Chalipiński 158
Cacewicz 54 Chałupa 217 Chomentowski 42 Cichojka f. 82
Cackowski 118 Chamer 176 Chomętowski 41 Cichoniówna f. 82
Cadar 11 Chamiec 217, 223 Chomicki 214 Cichoń 19
Cader 54 Chamier 176 Chomicz 214 Cichopk 56
Cadrowski 119 Chamir 55 Chomiński 214 Cichowski 132
Cadyk 188 Charaś 20 Chomiszewski 214 Cichrowski 118
Calahora 187 Charłocy 160 Chomrański 48 Cichy 9, 82
Całowański 119 Charoszcza 226 Chomyszyn 21 Cieciera 217
Cammin 166 Charzewski 215 Chorążak 32 Ciecierski 96
Cammiskey 180 Charzowski 123 Chorąży 9, 21 Cieciorka 96
Canden 172 Chaszajdarowicz 202 Cborążyc 217 Ciekawy 218
Cap 159 Chatenville 177 Choroszcza 228 Cielecki 51
rp Cieluch 123
Ca is 154 Chazbiejewicz 202 Choroszna 217
Castellati 154 Chciaj 10 Chorzowski 86 Ciemiengo 25
Cebrowski 44 Chełmski 91 Cbrapała 10 Ciemierzyński 119
Cebula 82 Chęciński 195 Ctirapicki 169 Ciepielowski 119
Cebulinaj 82 Chętkowski 195 Chrapkowski 43 Ciepluch 19
Cebulka 82, 225 Chrapuński 45 Cierniak 19
Cebulonka f. 82 Ch dó ski 879 'obak 22 Cierpięta 217
Cedro 42, 97 Chłopiński 101 Chromy 177 Ciesielski 170
Cbroślicki 44, 85 Cieszanowski 110
C genberg i Ó 119 Chmiel 2118 522 CYpka 227 Cieszejko
219
Celarowski 147 5 Cbrzan 101 Cieszęcki 110
Celary 147, 220 Chmiela 10, 25 Cbrzanowski 199 Cieszkowski 44
Chmielewski 149 Cirząszcz 167, 174, 223 CieślickaJ: 82
Cellarowski 155 Chmielnicki 164
Cellary 155 Cńudecki 23 Cieślik 82
Chmieloski 114
Celejewski 119 Chudek 54 Cieślików 82
Chmielowiec 19
Celuchowski 123 Cbudńaszek 103 Cietrzew h. 170
Chmura 22
Centnerszwer 194 Lńudzina 20 Cięszki 103
Chochłuk 228
Cepak 59 Chochoł 225 udziński 103 Cięszkowski 103
Cepuch 19 walczewski 11 S Cikowski 118
Chociaj 25
Ceran 103 walewicz 29 Cim 178
Chodkiewicz 213 Cbwalibog 218 Cimerman 23
Ceranowski 103 Chodor 97 Cbwalibogowski 29, 196, 206 Cimochowski 178
Cerzycki 119 Chodorowicz 44 Chwalibóg 10, 20, 29, 54, 82, 92,196, 206, 223 Cinciała 159
Cetnarowicz 194 Chodowicz 123
Cetner 223 'alisz 29 Ciołek 22, 67, 218, 222
Chodźko 213, 225
Cezkerosken 180 w'ałkowski 29 Ciołek h. 22
Chojecki 178 Chwastek 24
Ciopa 24, 59
242
243
Cismont 219 Czajkowski 96,110,182
Ciubała 54 Czoohryz 219 Daszkiewicz 129
Czande 171 Czosnowski 119,128 Daszyński 86
Ciuchciański 124 Czapiewski 55,120
bek 54 Daugiert 223
Ciundz 219 Czaplic 221,224
Czubowski I24 Daugirdis 140
Ciupka 124 Czapliński 44
Ciur 226,228 Czapski 36,87,170,172,173,196 Czudowski l 19 Daukantas 140
Clement 170,172 Czudzinowski 119 Daukszajtis 140
Czarkowski 87,202 Cj 162 Dawid 206
Coghen 157 Czarnecki 160,193
Cohen 194 Czujka 227 Dawidajtis 206
Czarnek 42 Czukay 218 Dawidowicz 206
Colonna 127,128 Czarnkowski 10,42 Ctpa 225 Dawidowski 206
Colonna h.128 Czarnomostski I55 Czuryłło 41 Dawlud 218
Cooper 180 Czarny 146,183,188,218 Czuryło 109,223 Dąb 9,22,133
Cordeille 152 Czartoryski 64 Czuryłowicz 109 Dąb h.196
Cortini 154 Czaryna 2I 7 Czychrowski 118 Dąbrowa 97,217
Corvinus 163 Czayka 96 Czykowski 91,118,209 Dąbrowa h.68,98
Coselschi 179 Czaykowski 96,110 Czyński 91,134 Dąbrowicz 68,97
Cowalcke 175 Czech 9,21,27,125,142,187 Czystek 54 Dąbrowski 39,98,102,172,174,199
Cńcius 162 Czechowski 44,52,103 Czyż 119,219,224,226,228 Dąbski 79,101,110
Croser 157 Czeczel 218,224 C Dąmbski 110
Crosnensis 162 Czeczocki 97 Deben 150
Cserneczky 182 Czeczora 225 Ćwikliński 103 Debiankowicz 155
Cudak 54 Czeczot 219 Ćwikła 103 Deboli 153,222,223
Cukiernik 188 Czeczotka 97,224 Ćwiok 119 Dederkał 222,223
Cuńe 7 Czeder 97 D Dederkało 219
Cunas 179 Czekaj 10,25 Dadzibog 218 Defres 223
Curuś 20 Czemeryss 202 Dagestański 202 Dejma 224
Cwikła 217 , Czemes 219 Dalowski 85 Dejner 224
Cwikłowski 47 Czepiel 225 Damas 28 Deka 104
Cydzyk 224 Czerepacha 217 Dambroffski 174 Dekowski 104
Cygan 84 Czerkas 202 Damerau 172 Delacroix 178
Cygenberg 150 Czerkaski 115 anaborski 45 Delk 55
Cygielsztrejch 142,190 Czerkawski 115 aniel 206 De Long 178
Cykowski 118 Czerkies 202 anielewicz 206 Delpacy 147,154,155
Cymbała 224 Czernik 218 anielewski 206 Demboscok 82
Cypńanów 31 Czerny 183 anielkiewicz 206 Dembosconkaf.82
Cyran 59,206 Czerwiecki 197 anielski 206 Dembowski 82,110
Cyreles 187 Czerwieński 147 aniluk 206 Demirski 124
Cyrus 150,206 Czerwiński 149,197 aoiło 206 Demitrowski 206
Cyryna 221,223 Czerzycki 119 aoiłowicz 206 Demko 206
Cysan 119 Czeszinic 62 aniłowski 206 Demkowicz 206
Cyż I 19 Czetwertyński 19 wski 206 Demkowski 206
Cwalina 20
Częstoch 29 uscus 163 Demków 206
Czachrowski 180 Częśćskładowaproszku 189 tyszek 163 Demuńczak 56
Czaczkowski 118 Czop 103 ocog 218 Denhoff43,143,223
Czajka 96,123,225 Czopowski 103 lajtis l40 Deniaty 218
2 245
Deniszko 219 Doksza 217
Depka 55 Doktor 188 Drawdych 218 Dukientłaukis 219
Derbut 219 Dolimat 224 Drążek 22 Dukliński 199
Derdolski 21, 102 Doliwa h. 37, 45, 68, 168, 195 Dreschler 63 Dukszta 217
Derdoła 21, 102 Dołach 102 Dresczuk 218 Dul 59, 60
reski 168 Dulka 227
Derengowski 169 Dołaszyński 102
Derszniak 221 Dołęga 68, 217 Dress 168 Dunin 221, 223
Descourt 153 Dołęga h. 46, 68, 98 Dressker 168 Duniński 124
Deskur 153 Dołęgowski 68, 98 Dressky 168 Dunkiel 218
Dessaw 192, 193 Dołowy 21 Dressner 168 Dupek 9
Deszer 223 Domachowski I 70 Dreszer 133 Durand 177
Detko 185 Domarat 224 Drobny 185 Duranowski 177
Dewitz 166 Domasz 29 Drobut 219 Durasz 224
Drogomir 224 Duren 218
Dębc 120 Domaszewski 29 Drogoń 223 Durer 62
Dębina 217 Domballes 153 Drogosław h. 68 Durniaka 217
Dębno h. 96, 196 Domiczek 206 Drogosz 219 Durny 51
Dębowski 192 Domin 206 Drogowy 60 Durybaba 124
Diamant 189 Dominik 206 Drohobycki 187 Dusa 84
Diczelsky 166 Domino 26 Drozda 133 Dusza 32
Dieben 150 Domowski 63 Drozdowski 133, 141 Dutka 23
Dietrcyk 218 Donimikowski 206 Drozdz 219 Duty 218
Dietzelski 166 Dorembus 193 Drozdzik 227 Dwernicki 194
Diezelsky 166 Doręgowski 176 Drożdżeński 52 Dworczyński 124
Digon 218 Dorociak 10, 32 Drubisz 221 Dwornicki 147
Dirroont 2 I 9 Doroszczuk 109 Drudź 56 Dwornik 194
Dlugolinszky 182 Doroszka 217 Drukarz 188 Dworzański 147
Długos 63 Doroszkiewicz 109 Drużbicz 56 Dybczak 32
Długosz 9, 161, 224 Dorposki 114 Drużyński 85 Dygas 19
Dłuiyriski 147 Dorpowski 114, 169, 172 Drypc 217 Dyląg I 7g
Dmoski 115 Dorpusch 169, 172 Drzewiecki 47, 199 Dym 23
Dmowski 115 Dorsprungo 127, 128 Drymała 131 Dymecek 82
Dobek 10, 29, 221, 224 Doruchowski 135 Dubarski 124 Dymek 82
Dobrański 195 Dotata 217 Dubelt 24 Dymidowicz 206
Dobraszklanka 26, 190 Dowborajtis 140 Dubina 217 Dymków 82
Dobrochowski 195 Dowborowicz 140 Dubowik 228 Dynoff220
Dobrodziejski I47 Dowgiało 219, 224 Dubrec 56 Dyrdziak 18
Dobrosławski 113, 134 Dowgird 140, 218, 224 Duch 105, 124 Dyńta 217
Dobroszyński 147 Dowiat 219 Dudecki 135 Dzbanuszek 115, 119
Dobrowolny 198 Dowkont 140 udek I25 Dzbanyszek 115, 119
Dobrowolski 192, 195, 198, 199 Dowmont 55 udkiewicz 177 Dzengelski 166
Dobrski 86 Dowojno 71 udko 227 Dzenteltyki 166
Dobrysławski 113, 134 Dowoyna 217 dkowski 135 Dzezielki 166
Dobizański 155 Dragunajtys 140 Y 56 Dziadula 228
Dobrcyński 53, 75, 86, 192, 195 Draguński 140 Ziński I35 Dzianott 154
D&hnhoff 143 Drausbitz 172 c 218 Dzianoty 222
246 247
Dziawula 226 Ejgiect 225 Fa]ewski 115 Filipczyk 207
Dzid 218 Ejsmont 223 Falejewicz 202 Filipecki 104
Dzidziula 217 Ejzyk 188 Fa[;h 175 Filipek 104,220
Dziecelski 166 Ekeln 143 Fa 175 Filipiński 108
Dziedzic 9,21,23 Eliaszowicz 186 Faliszek 29 Filipkowicz 207
Dziekan 9,21,60 Elsznic 143 Falkiewicz 29 Filipkowski 207
Dzielawa 32 Elśnic 143 Fałszcz 219 Filipowicz 54,207
Dzielski 31 Eminowicz 200 Fandrejewski 144 Filipowski 45,207
Dziencielski 166 Engestr6m 157 Fankidej 144 Fink 225
Dzierzgowski 45 Epselwitz 143 Fankidejski 144,145 Firbut 219
Dzierzek 223 Erbs 148 Fankidelski 144 Firlej 77,220,223
Dzierżgowski 79 Erdman 149 Fankidy 144 Fischer 173
Dzierżek 222 Esmont 117 Farurej 225 Fiszel 185,195,199
Dzierżymorda 9 Esterczyk 187 Faszcz 219 Fiszer 40
Dzieszko 219 Estko 225 Fąfer 84 Fitinghoff 143
Dzieszuc 217 Eustachiewicz 207 Ffrowicz 84 Fiut 60
Dziewoczka 217 Ewil 225 Fdczak 56 Flachsbinder 163
Dziewolski 154 Eygird 218 Fdtowicz 34 Fleminżanka f.81
Dziezelsky 166 Eysimonth 117 Fcdorczyk 213 Flotow 166
Dziezyć 217 Eysmont 117 Fdorenko 164 Florczak 207
Dzięcielski 166 Eysymont 117 Fcdorko 213 Florek 207
Dzik 41,222,223 Eyszymoth 117 Fcdorowicz 5,213 Flońanowicz 207
Dzikomęski 147 Ezofowicz 192,194,199 Fedorowski 213 Florkowski 207
Dzikowski 149 Eżeli 9 Fcdorski 213 Foc 123
Dziowsky 156 I; Fcdyn 213 Fogelman 152
Dziubiński 86 Fabeck 168 Fcdyński 213 F&lkersamb 143
Dziuk 55 Fabecki 168 Fcdyszyn 213 Folkierski 145
Dziuli 154,221 Faber 146 Fekete 146 Foltyn 214
Dziulibaldi 154 Fabian 207 Fclczykowski 207 Fonkidey 144
Dziura 180 F b 207 Fcldmanowski 20,146 Forseyth 157
a ianowicz FcG 222
Dziusa 224 Fabiańczyk 207 Fortuna 23
Dziwosz 225 Fabiański 207 FGński 49 Fox 104
Flkersamb 143 Foxiński 104
Dzyboni 154 Fabicki 207 Flaztyński 195 Foxius 104
Dżumdźuryk 165 Fabiszkiewicz 207
E Fabiszowicz 186 Fi'Ych 21 Foxowicz 104
Ebersfeld 177 Fabiś 207 : Fennc 207 Fozjusz 104
Frencowicz 207 Franciak 207
Ebszelewicz 143 Fabń 163 Fterkiewicz 144 Franciszak 207
Echt 27 126 Fabricius 163 Ftos 221
Edigej 202 Fabry 163 : F Franciszkiewicz 207
Edmond 178 Fabrycy 163 ki 146 Franek 207
dZiuszko 219 Frank 224
Ehrensinn 177 Fagarasz 56 Furlej I01
Ehrlich 193 Fagierasz 225 . Frankiewicz 207
hot 56 Frankowski 207
Eichholz 172 Fajfer 21,152 ip 108,207
Eideles 187 Fajgiel 225 . Franzenberg 147
Eidorff 218 Fak 24 k 207 Frąckiewicz 108
248 249
Frączek 207 Gamrat 225 mbicki 117 Gleissen 169, 176
Frączkiewicz 207 Gapa 123 ęsior 61 Glina 221
Fredro 48, 207, 220, 224 Garbowski 41 Gęsk 55 Glinka 225, 227
Freszer 147 Garlicki 166 Gęstwa 62 Glizmiński 145
Fńedensfeld 177 Garlitzki 166 Gianotti 154 Glofty 167
Frycz 165 Garnisz 225 Gibboni 154 Glower 157
Fryczeńko 165 Gartemberg 148 bel 218 Glowr 224
Frydrych 207 Gaschin 167 Giedgowt 219 Gluchawski 145
Frydrychowicz 207 Gaspary 224 Giedroić 217 Gluchowski 145
Frydrychowski 207 Gasztold 225 Giejsztor 68 Gliickstein 190
Frydziecki 181 Gaszycki 167 Gielata 159 Gluth 134
Fry Jacki 181 Gaszyński 167 Giblazyc 2 l 7 Gluzicki 84
Fryszczyn 207 Gaszowicz 167 Gielniowski 10 Gładysz 2 I 9, 225
Fryszkiewicz 207 Gatz 175 Gietgud 225 Głąb 124
Fcyś 207 Gawer 34 Gietgut 219 Głowacz 19
Fuchs 176 Gawlik 207 Gierczak 19 Głowiński 138
Fudalcyn 21, 84 Gawlikowski 207 Giercyn 21 Głownia 185, 188
Fudała 84 Gawliński 207 Gierczyn 32, 83 Główczewski 167
Fuks 176 Gawłowski 207 Gierejewski 201 Ghxchowski 169, 172
Fulerda 220 Gawor 62 Gierłoski 114 Gnatkowski 193
Funkensztein 144 Gawroic 34, 115 Gierłowski 114 Gnatowski 208
Funkiewicz 144 Gawron 22, 59 Giermak 218 Gniewek 222
Fura 22 Gawrysz 55 Gierwatowski 208 Gniewicki 44
Furkiewicz 144 Gazuba 217 Gieysztor 110 Gniewosz 221, 225
Furs 201 Gącz 175 Giezek 2?4 Gobiata 217
Fursewicz 201 Gąsienica 62 Gigont 219 Gobrów 32
Furtak 159 Gąsior 22, 103, 123 17, 218 Godyński 117
Gąsiorek 56, 103, 162 Gilon 218 Godziszewski 52
Gąsiorowski 103, 149, 170 Gimont 219 Goetzendorf 151
Gabńałowicz 207 Gąsiorski 193 Giotoft 117, 220 Gogul 55
Gabńel 207 Gedrajtis 140 Gintowt 1 I7, 219 Gol 31, 32, 84
Gabrów 84 Gedroić 55 Ginwił 218 Golarz 10, 19, 23
Gabrówna f. 84 Gedrojć 140 ragosowicz 200 Golas 124
Gabryłowicz 207 Geldschrank I 89 Girwid 218 Gold 189
Gabrysz 207 Gembicki 1 I 7 rwił 218 Goldbach 145
Gabryś 207 Gerbert 221 Gisevius 163 Goldmann 149
Gajda 159 Gerenke 62 r't 157 Goldwasser 193
Galica 159 Gerlicki 166 wiusz 163 Golejewski 87
Galina 159 Gerlitzki 166 Ycki I 63 Goleni 224
Gall 152 Germain 178 Clajdeny 157 Goleń 52
Geschaw 168
Claniński 133 Golimont 219
,.. vfuica iv, cv -
Gałkowski 123 Gębicki 117 auch 145 Goławski 42
Gansler 149
Gęgac 23, 59 Clauchen 169, I72 Gołąb 105, 125
250 251
Gołbacki 145 Graszewski 124
Gołuchowski 164 Gratuszewicz 104
Gomoliński 90,92 Greczyński 123
Goncz 175 Gregocowicz 200
Gonięda 54 Grek 218
Gonschen 175 Grela 225
Gonzaga 87,90,178 Gńllo 179
Gorayski 110 Groch 51
Gorb 84 Grochowski 148
Gorck 175 Groddeck 168
Gorcken 175 Grodecki 168
Gordon 179 Grodis 168
Gorgoń 85 Grodziski 138
Gorodelski 117 Gromisz 62
Gorseck 150 Gcomkiewicz 104,109,111,114
Gorstwiło 218 Gromkowicz 104,1)1,114
Gostkowski 55,175 Gromkowski 104,111,114
Gostyński 92 Gromski 104,109,111,114
Goszczyński 47,54,55 Gromocz 60
Goś 219 Gron 55
Gottlibowski 146 Groniewski 190
Gowno 222 Gronowicz 123
Gozdawa h.163,169 Gross 152
Gozuba 224 Groszek 51
Goździk 108 Grot 221,224
Goździński 108 Gruchała 55
Góra 103 Grudziecki 158
Góral 9,21 Grudziński 133,197
Górka 77,225 Gruja 159,223
Górnicki 103 Griinfeld 82
Górnik 9,21 Grunzweig 40
Górniok 119 Gruszczyński 46,170
Górski I 56 Gruszka 22
Grab 22 Gruszko 25
Grabianka 220,223 Gruzdz 219
Grabieński 47 Gryf h.42,70,116
Grabosconka f.83 Grykopierdć 217
Grabosecka 83 Grymza 217
Graboski 83 Grzanka 22
Grabow 166 Grzebinóżka 122
Grabowski 45,47,88,92,151,192 Grzegorczyk 208
Graca 123 Grzegorke 34
Gcadoś 20 Grzegorkoic 34,115
Graduszewski ) 04 Grzegorzak 208
Grandville 153 Grzegorzewicz 208
egorzewski 208 Hadamczyk 204
la 55 Hadaś 204
Grzena 107 Hadziuk 226, 228
Grzenkowski 106 Hahn 149, 173
Gczesiecki 208 Hahnisch 142
Grzesiewicz 208 Hajduk 21
Gczesik 208 Hakuba 24
Gczesin 31 Halbarton 156
Grześ 208 Halczyn 32, 83
Grześkowiak 208 Halecki 177
Grześkowski 208 Haliburton 156
Grzyb 9, 22 Halimowicz 201
Grzymała 37, 131, 222, 223 Halka 217, 225
Grzymała h. 68 Hallenburg 176
Grzywka 185 Haller 147, 176
Grzymirski 152 Hałaim 218
Gubała 32 Hamalija 164
`- Gucci 154 Hamarowski 102
Gucz 142 Hamasa 102
Guczewski 154 Hamerski 115
Guczi 154 Hamszey 218
Gurck 175 Handelsman 149
Gurdzi 158 Handlowski 146
Gurowski 87,148 Handzel 115
Gurski 192 Hankiewicz 173
i;. Gustowski 204 Hannekenson 173
e:' Guściora 20 Hańczak 173
Guthry 156 Hanusz 208
Gutowski 145 7 Hanuś 142,143
Gutsch 142 Hanysek 209
Gutteter 147 Haraburda 217
Gutthaeter 147 Haraim 222
,Guttheitz 145 Harasiewicz 177
Guzik 133 Haselecht 172
Guzikowski 133 Hasieniewicz 201
' Guzowski 41,62 Haubicki 145
Gwiazdowski 169 Haubitz 145
: Gyurcsak 182 Hauke 132
ł Zik 124 Hawryło 218
' Hayman 199
1 H Haza 148,225
1Habicht 170 Heidenstein 150
t Habsburg 171 Heimsodt 172
Haciuk 227 Hejbowicz 129
1'łaćto 2) 9 Hekier 219
252 253
Helden 170 Hołowiński 138 Inwentarz 190
Huba 217
Heli 220 Hołowka 217 Hziadzia 59 Isakowicz 200
Hell 190,194 Hołownia 129 : Herski 115 Iskinder 183
Helski 190,194 Hołub 217 Hujek 124 Iskra 217,222
Hening 224 Homanic 62 ':; H 21g Islicke 180
Herburt 129,225 Hoppe 149 Hulewicz 115,177,222 Iszyra 217
Hercyk 218 Horaim 218
' Hitlsen 143
Iwan 209
Herman 208,218 Horain 156,223 ; Hi,ndorf224 Iwanciów 209
Hermanowicz 208 Horel 218 : Hńner 87 Iwanicki 209
Hermanowski 208 Horeszko 225 ,Hi,norowski 52 Iwanoski 115
Hersz 193 Horn 172
Huntleyski 179 Iwanow 139
Hertzberg 145 Hornostay 218 Hurczyn 218 Iwanowicz 209
Hesterczyn 187 Horoch 223 Hurko 219,224 Iwanowski 46,133,139,209
Hetman 158 Horodecki 202 Huryn 218 Iwanów 209
Heumos 134 Horodelski 117 Husak 227 Iwański 209
Hevelius 162 Horodyski 138,164 Husarzewski 99,115 Iwaszeczkowicz 56
Heweliusz 162 Horoszko 2I 9 Hussarzewski 113 Iwaszkiewicz 209
Heydel 225 Horowitz 187,188,190 _ Huszcza 227 Iwaszko 209
Heydenreich 132 Horunko 219 Hutor 219 Iwon 59
Heydepoil 148 Hose 162,163 Hutten 87,170,172,173,196 Izdebnik 24
Hieronimko 208 Hosius 163 Huzko 227 Izdebski 90
Hippocentaurus h.128,162 Houffalize 87 .Hwalibog 221 Izmaiłowicz 201
Hirtenberg 162 Houmont 87 ` Hyjek 124 j
Hizdeu 158 Hówelcke 162 Hylzen 143 Jablonski 179
Hizen 218 Hozjusz 162 I Jabłonowicz 194
Hlebicki 192 Hrabi 25 Idowski 26,90 Jablonowski 51
Hlebowicz 51 Hrakało 219 Idzik 208 Jabłoński 49,177,194,202
Hluszanin 218 Hrańk 62 Idzikowski 208 Jacek 208
Hładki 129,218 Hrazny 218 Idikiewicz 208 Jacewicz 208
Hładko 219 Hreczecha 227 : Iglicki 180 Jachimczak 209
Hładysz 227 Hreczon 218 : Ignacków 31 Jachimiak 31
Hłaska 227 Hreczycha 217 Ignaconcyn 21 Jachimowicz 209
Hłasko 115 Hreczyna 217,224 Igoasiak 208 Jachimski 209
Hodwił 218 Hresny 218 ,Ignatowski 208 Jackowski 150,208
Hodyński 117 Hromika 217 Ignut 208 Jacoszek 208
Hoffman 147 Hrusza 217 Ibnatowicz 208 Jacyna 68,208,217
Hohendajski 146 Hrycek 208 Iliak 222 Jacynicz 208
Hohol 218 Hryckiewicz 208 Ilioicz 225 Jacyszyn 139
Holenki 2I 8 Hryn 218 . niński 130,183 Jadach 204
Holina 217 Hryncewicz 208 lahi 183 Jadamcyk 31
Holsten 143 Hryniewicz 208 Imbra 217 Jadamczoski 102
Holstinghausen 143 Hryniewiecki 208 lnchoacki 26 Jadamek 59
Holtznowsker 168 Hryniewski 208 Indruch 204 Jadczysz 56
Holtznowski 168 Hrynkowski 208 s 225 Jadliński 147
Holz 199 Hryńczuk 208 krrogacki 26 Jagajło 55
254 255
Jagnię 185
Jagodziński 149
Jajko 105
Jakimczak 209
Jakimenko 164
Jakimowicz 209
Jakowiak 209
Jakowicki 209
Jakowlew 209
Jakub 209
Jakubiak 209
Jakubiec 209
Jakubiszyn 209
Jakubowicz 186,188, 209
Jakubowski 102, 183, 209
Jałoza 217
Jambrozek 205
Jamont 219
Jamro 205
Jamrowicz 205
Jamrozek 20
Jamrozy 205
Jamróg 205
Jana 208
Janas 208
Jancke 175
Janczewski 208
Janczoski 102
Janczy 102, 208
Janczyk 208
Jandzielówna f. 131
Janecki 208
Janeczek 208
Janeczko 208
Janek 208
Janekojc 62
Janenko 164
Janel 218
Jangustyniak 31
Janiak 5, 208
Janica 208
Janicki 208
Janiczek 208
Janiewicz 208
Janiewski 208
Janik 5, 20, 208
Janikowski 208
Janiołek 23
Janisz 208
Janiszewski 193, 208
Janiurek 208
Jank 60
Jankiewicz 180, 208
Jankowski 192, 194, 208
Janosz 208
Janowicz 108, 164, 200, 208
Janowski 208
Janów 20
Janta 55
Jantczak 204
Jantoń 31
Jantończyk 31
Januschowsky 151
Janusz 208
Januszek 208
Januszewicz 208
Januszewski 208
Januszkiewicz 208
Januszkowski 208
Janyska 209
Janysko 209
Jańczak 208
Jańczyński 208
Japtekarz 23
Japtykarz 59
Jaracz 208
Jaraczewski 208
Jarema 208
Jaremczuk 208
Jaremicki 208
Jaremski 208
Jark 175
Jarmund 192
Jarocki 92
Jaromierski 150
Jaromin 208
Jarosiewicz 208
Jarosz 10, 29, 208
Jaroszek 208
Jaroszewicz 29
Jaroszewski 208
Jaroszyński 208
Janyna 22, 51, 220
Jasiak 209
Jasiczek 209
Jasieńczyk h. 98, l48
Jasieński 98, 209
Jasiński 194, 199, 202
Jasiewicz 209
Jasiowulcyn 21
Jaskuld 218
Jasnogórski 148
Jastrzębiec h. 45, 68, 96, 168, 170,194
Jastrzębowski 68
Jastrzębski 199
Jaszewski 209
Jaśkiewicz 209
Jaśkowiak 209
Jaśkowski 209
Jawojsz 223
Jawor 9, 22
Jaworzyński 139
Jawosz 219
Jaxa 56
Jazłowiecki 48
Jedliński 84
Jedłoszczanka f. 83
Jedłoszczyk 83
Jedłowski 83
Jejkeles 188
Jelec 223
Jeleniowicz 186
Jeleń 22
Jeleński 192, 193, 202
Jelita h. 70, 98, 120
Jelitowski 98
Jeto 34
. Jetowicz 34
Jemielity 218
, Jencke 1 '75
; Jenisz 223
' JerGcz 224
i Jermun 218
kmaś 209
- rzak 209
Jerzycki 209
Jerzyk 209
Jerzykiewicz 209
Jerzykowski 45
Jerzyna 223
Jewasiński 32
Jewiarz 32
Jezierzański 195
Jeziorański 195
Jeziula 217
Jeż 219, 225
Jeżewski 45, 168
Jędruch 204
Jędrusiów 21
Jędruszko 204
Jędrychowski 204
Jędrysik 204
Jędrzejasz 204
Jędrzejczak 204
Jędrzejczyk 204
Jędrzejewicz 204
Jędrzejewski 114, 204
Jędrzejowski 114, 204
Jęk 52
Jigon 181
Joduc 217
Joeden 151
Joes 156
Jona 188
Jonik 208
Jordan 220, 225
Jorek 175
Jork 55, 175
Josiński 194
Joskala 60
Joszyński 194
Joudreau 178
Józefkowicz 209
Józefowicz 186, 187, 192, 194, 209
Józefowski 209
Józula 60
Józwa 209
Józwiak 209
Józwicki 209
Józwik 209
256 257
lózwowski 209 K ty 10 Katzenellenbogen 185
Judkowicz 196 Kaber 152 ptan 105 Kawa 22
Julienhorst 177 Kacsor 182 ', postas 159 Kawaler 105
Jundził 218,225 Kaczan 218 abataki 159 Kawka 105
Junecki 197 Kaczor 22 a rabela 221 Kawurka 226,228
Jungfernmilch 189 Kadhsb 217 rabin 123 Kazimierowicz 210
Jungowski 146 Kadłubek 225 J[aim 218 Kazimierski 192,194
Jura 180,209 Kadyszewicz 202 j[araffa 128 Kazimir 210
Juracki 209 Kafarski 123 [ara krak 183 Kazimirski 210
Juraha 55,217,225 Kahn 193 j(araś 54,219 Kazirodek 122
Jurasz 209 Kajdański 209 l[araśka 227 Kazkiewicz 210
Juraszek 209 Kajetaniak 209 Xerat 202 Kaznowski 123
Jurażyc 55 Kajetanowicz 209 j[rbot 131 Kaźmierczyk 210
Jurczyński 209 Kalęcki 111 czmarczyk 32 Kącki 90
Jurek 209 Kalęczyński 111 j[arczmarek 107 Kądzenow 40
Jurewicz 209 Kalina 217 j[arczmarski 107 Kempisty 21
Jurk 60 Kaliniak 19 j[arenga 217 Kennendorf 148
Jurkiewicz 209 Kalinka 228 j[arkos 55 Kepusta 217
Jurkowski 46,209 Kalinowski 90 ][arłowicz 210 Kerekesza 222
Jurnas 180 Kaliski 46 Carłowski 210 Kerner 144,177
Jurła 226,228 Kaliszer 187 Caroitzki 177 Kernerowicz 144,177
Jurowaf.193 Kaliszkowski 76 Ysrol 210 Kępski 45
Jurowicz 209 Kalita 22 iCarolczyk 210 Khransch 167,174
Jurowski 193 Kalkstein 150 Cat'olek 210 Kidey 144,145
Jurs 219 Kałamarz 190 ICarolewski 210 Kiedacz 18
Jursza 217 Kałczyński 117 Iarolus 210 Kielanowski 45
Juruć 217 Kałdrow 55 ' arp 22,154,219,221 Kielar 157
Jurwił 218 Kałecki 125 :larpała 24 Kiełczyński 124
Juryga 209 Kałęcki 125 arsza 223 Kiełbasa 22,42,55,124
Jurzyca 209 Kałuziński 102 owski 11,54 Kiełpiński 150
Jurzyczek 209 Kahiżka 102 buła 55 Kiełpisz 219
Jurzyć 217 Kamieniczny 52 ogniotrwała 189 Kiełtyka 217
Jurzykiewicz 209 Kamieńczyk h.153 parek 210 Kieniszko 219
Jurzykowski 209 Kamieński 116 parkiewicz 210 Kienzler 152
Jusieński 201 Kamiński 116,172,180 perek 62,210 Kieński 202
Jusk 60 Kammiake 180 perski 210 Kierbac 217
Justyniak 209 Kampo 219 prowiak 210 Kierdey 218
Justynin 21,32 Kampsor 188 rowicz 210 Kierkońus 163
Juszczak 209 Kanalgeruch 189 Pi'zycki 62 Kierło 218
Juszczyk 209 Kanałowyzapach 189 'k 31,210 Kiermczeńko 165
Juszka 140 Kanarek 23 PnYkiewicz 210 Kiermson 165
Juszkiewicz 141,209 Kanimier 219 'kowski 210 Kiersza 224
Juszko 55 Kaniuk 218 217 Kiesztort 219
Juszkowicz 55 Kantakuzen 159 c 217,225 Kiesztowt 219
Jutrzenka 169 Kantor 193 dzy 158 Kieyzar 63
258 259
Kiezłajtys 140 Klimów 20, 210 5 Kondracki 210
Kijuć 217 Klinowskt 2f4 n"" 55 Kondratowicz 210
Kimbar 219 Klonowic 33,162 "o Koniarski 194
Kindelski 146
Klonowicz 144 Kolasa 22
Kolczyński 117 Koniecpolski 151
Kintofft 117 Klopotcke 174 c 62 Konopka 217,223
Koleczkoj
Kirchenheim 169 Klopotk 120,174 217 Konrad 210
Kolenda
Kirkiło 218 Kluciata 217 10,25 Konstancin 210
Kirkor 219,224 Kluska 22,124 Kolendo
Kirkorowicz 200 Kłanicki 140
Kolhań 187 Kontowt 219 ,
Kolkow 168 Kontcym 218
Kirszta 221 Kłop 227 ki 168 Konwa 217
Kisiel 97,218,221,223,227 Kłopotek 55,120 Kolkows 221 Kopacz 219
Kolontaj
Kisielewski 45 Kłopotk 120 Kolumna h.128,162 Kopański 62
Kiślański 97 Kłopotowski 120 Kolak 116,212 Kopeć 225
Kiszka 22,223,228 Kmicic 217 = Kotakowski 212 Kopyto 190
Kitowicz 153 Kmita 90,223,225 Kb 217
Korab 22
Kizik 218 Knębowski 90 Kotczut 44 Korab h.68,195,199
Klajne 62 Kniaznin 225 ; Kotdras 55 Korabiewski 68
Kleinfeld 150 Kniaźka 227 Kotek 220 Korb 159
Kleinpolt 148 Knoff 218 Kątaj 133,223 Korbut 128,219,225
Klekot 11,54 Kobieka 217 Kotodziej 44,I 33 Korczak 9
Klemens 210 Kobyleński 116 Kotontay 218 Korczak h.37,98,193
Kleryka 162 Kobyliński 116 ` Kolsak 55
Korczakowski 98
Klich 210 Kobza 22 !; Kohek 218 Korczbok h.69
Klidzia 217 Koc 217,221,225 Koltyszka 217 Kordiaczyński 102
Klikowicz 210 Kochan 218 ; Kotyska 225 Kordiaka 102
Klim 210 Kochanik 218 'Kotyszka 217 Kordyl 152
Klimas 29,210 Kochanovius 162
szko 227 Kordysz 219,221,224
Klimasów 31 Kochanowski 162 Koma 159 Korek 227
Klimaszewski 210 Kochlewski 114 iComanik 104 Koreywa 217
Klimczewski 210 Kochlowski 114 Komańkowski 104
Korff 218
Klimczyk 210 Kochowski 42 IComar 9,22,64,219,221,225,228 Korkuc 217
Klimecki 210 Kocieł 218 lComarnicki 56 Korkuć 224
Klimeczek 210 Kocik 83 IComer 219 Korneadi 159
Klimek 55,210 Kociński 107 miaka 217 Korneluk 210
Klimenkowicz 210 Kociołek 162 niecki 191 K&rner 144
Klimko 210 Kocionkaf.83 oniaka 217
Korniakt 159,221
Klimkowicz 210 Kociuba 22 orowski 79 Kocnic h.96
Klimontko 210 Koczejk 62 134 Korniuk 218
Klimowczak 56 Koguciński 149 ki 152 Koropatwa 222
Klimowicz 210 Kohn 193 rski 196 Koropka 217
Klimowski 210 Kokociński 123 oraty 158 Korowaj 228
260 261
Korpal 21 Kościelny 9,2I Krajski 180 Kruszyna 51
Kors 224 Koścień 220,224 Kruzer 157,222,224
Krakauer 187
Korsak 68,224 Kościeski 52 Krakowski 187 Krysa 194
Końin 154 Kościesza h.52,116
Krampenhauzen 224 Krysik 210
Koruszyński 47 Kościuk 228 . Kramziel 227 Krysiński 194
Korwin 7,127,224 Kościuszko 12,51,80,210,2.19,223 Krappitz 169 Krystek 210
Korwin h.162 Kot 31,61,83,105,107,123,125,219 Krasiński 79 Kryśkiewicz 210
Koryatowicz 129 Kotas 102 Kraska 227 Kryśko 228
Korybut 129,131 Kotasiński 102 Krzechowicz 54
Krasnowojski 199
Korybut h.129 Kotkaf.83 Krassowski 53 Krzeczot 219
Korybutowicz I 29 Kotkowski I 23 Krzemiński I 70
Krastun 62
Koryciński 90,92 Kotloic 176 Krzesichleb 162
Kraśnik 187
Korycki 202 Kotłubaj 202 Krawcowicz 54 Krzesz 219
Korytko 120,219,221,223 Kotłubay 218 Krawców 21 Krzeszowski 39
Koryzna 217 Kottwitz 176 Krawiec 9,133 Krzycki 162
Kos 220,223 Kotwicz 68 Krebs 149 Krzykała 18
Koschembahr 151 Koup 219 Krecz 219 Krzymanowski 196
Koscielski 169 Kouski 178 Kremberg 223 ':rzysiak 210
Kosczyc 217 Kowal 9,60,146 Kretojc 62 Krzystkiewicz 210
Kosiło 218 Kowal h.145 Kreutz 224 Krzyszewski I 16
Kosiorek 160 Kowalk 175 Kreżejc 62 Krzyszkowski 210
Kosmacz 54,219 Kowalski 7,23,31 Krępiński I 11 Krzysztofiak 210
Kosmaczewski 45 Kowelski 34 Krępski I 11 Krzysztoforski 210
Koski 91 Kowski 91 Kńskie 180 Krzysztofowicz 210
Kosow 219 Koza 123,185 Kńszpin 43 Krzywda h.68
Kostański 2I 0 Kozan 218 Krockow 168 Krzywicki 202
Kostecki 210 Kozarski 47,123 Kroha 217 Krzywiec 217,224
Kosten 158 Kozica 102 Krokowski 168 Krzywopisz 222
Kostera 123 Kozicki 102 Kromer 225 Krzywopisza 219
Kostiuk 210 Kozicz 2I 9 Kropien 227 Krzywousty 9
Kostkiewicz 210 Kozielski I 79 Kropotka 224 Krzyżanecki 196
Kostko 2I 0 Kozieł 120 Krot 227 Krzyżankiewicz 210
Kostro 219,224 Koziełł 122 Król 56,161 Krzyżanowski 178,192,196,210
Kosuzyniec 217 Kozieradzki 34 Królewski 63 Krzyiański 196
Koszak 218 Kozieroski 114 Krówka 105,I23 Krzyżewski 196
Koszka 217,227 Kozierowski 114 Krubiner 199 Krzyżmowski 196
Koszkiel 218 Kozierski 123 Krucki 147 Książkadomodlenia 190
Koszko 224
Kozika 225 Kruczberk 143 Kubaczka 209
Koszuc 2I 7 Kozioł 121,123,218,223 Kruczek 105 Kubala 209
Koszutski 46 Koziorowski 114 :::: Kruczyński 147 Kubanek 59
Koszyk 22 Kozłowicz 55 Kruk 132 Kubasiewicz 209
Koszyrski 34 Kozłowski 123,141 Krupa 22,124,217 Kubasik 209
Kościa 217
Kożubski 45 Ki'upek 143 Kubczak 209
Kościelecki 77,92 Koimian 223 upka 222 Kubecki 209
Kościelniak 32 Kpiel 2I 8 Kpocki 150 Kubiak 209
262 263
Kubica 62,209 Kur 19,68 Kw;eciński 123,192,193,197 L,eblas 224
Kubicki 209 Kur h.19
Kubiczak 209 Kurbski I 39 ' Kwietniewski 124, 197 L,e Brun 153
Kubiec 209 Kurcewicz 129
Kwik I 75 L.ech 56,210
Kwinta 225 L.echnicki 210
Kubik 209 Kurchay 218 Kwoka 22 Lechowicz 156,162,210
Kubin 209 Kurcmanowski 146 Kykiel 63 . I.eczinski 177
Kubiscyn 32 Kurcz 219 Kyńk 218 Lefkovics 182
Kubisz 209 Kurczątko 173 I,e Grain 177
Kubski 209 Kurek 19,218 I, L,ehndorf 172
Kubowicz 209 Kurkiewicz 19,68 [ga 25 Lehr 151
Kucy 124 Kurkowski 68 Lach 21 L.elek 22,218
Kucza h.70 Kurle 181 Lachocski 124 L,elewel 132,143
Kuczewski 124 Kurley 181 Lakroianka j l 52 Leliwa 69
Kuczkowski 90 Kuroch 96 Lacroix 152 Leliwa h.46,69,130,169,192,194,199
Kuczuk 218 Kurochowski 96 Lanckoroński 195 L,emberger 189
Kuczyński 183 Kuroczka 227 Landmann I50 L,enart 210
Kujach 55 Kurojed 218 Landratkiewic 144 L.enartowicz 210
Kujawa 9,21 Kuropatnicki 223 I,ang 147,150,224 Lenek 25
Kukiel 125,218 Kuropłoch 218 Lsngiewicz 180 Leniek 225
Kukla 217 Kurosz 68 Langwitz 180 L,enoir 183
Kukuć 217 Kurowski 68 Lapierre 153 I.eń 133
Kul 218 Kurpiel 125 Larysz 225 Leonik 210
Kula 69 Kurpiński 124 Laska 22 Leonowicz 210
Kulawiak 31 Kurski 68 Laskarys 85 L,eroch 133
Kulej 102,224 Kurzakowski 68 Laskiewicz 177 Lesak 62
Kulejewski 102 Kurzawski 68 Lasko 222 Leserkiewicz 144
Kulesza 217,221,223 Kurzewski 68 Laskonogi 9 Lesień 44
Kulij 164 Kusper 32 Lasocki 46 Leski 172
Kulik 218,224,227 Kusprulin 32 Lasoń 19 L,esowik 227
Kulwiec 217 Kuszel 218 Lasopolski 158 L,esserowicz 153
Kułak 218,227,228 Kuszelewski 111 Lasota 221 I,esseur 153
Kułaicowski 164 Kuszelowski 111 Lassota 224 L,eszcz 221,227
Kułakowszczenko 164 Kuszlaniec 217 Latalski 77 L,eszczyc h.33,168
Kułzimanowicz 201 Kuta 103 latawiec 124 L,eszczyński 77,79,110,177
Kuna 228 Kutowski 103 Latoszek 185 Leszk 107
Kunaszewicz 179 Kuycke 175 Latoszyński 42 Leszkowski 106
Kunaszewski 97 Kuziora 20 l..auder 153 Leśnicki 164
Kunat 97 Kwak 32 laudynajtys 140 Leśniowski 110
Kundziuk 218 Kwapień 18 l..audyński I 40 L,etow 219
Kunica 217 Kwasigroch 20 l.aurentowski 214 Lewandowski 133
Kuniewski 34 Kwasigroszek 122 l..auńer 178 L,ewi 92,191
Kuper 180 Kwiatek 105 usdorf 174 L,ewicki 87,92
Kupiscze 218 Kwiatkiewicz 197 I.awiński 124 Lewikowski 191
Kuprel 218 Kwiatkowski 77,90,148,149,197 ; .awioda 217 Lewkowicz 194
Kupść 217 Kwiecień 22,198 , ert 116 Lewon 218
264 265
Lgota 224
Lorenczuk 214 Łasko 115, 225 Łukuś 59
Locentowicz 214 Łaszcz 223 Łusczyk 218
Libo 127 Łaś 32 Łuskina 217,227
Lichtenberg 148 Loretański 196
Lwenstein 190 Łazarewicz 211 Łuszkowski 90
Licznec 145 ł,azarowicz 211 Łużyński 115,116
Licmerski 62,145 Luba h.69,98 Łazarski 211 Łyczowski 133
Liczykrupa 122 Lubartowicz 129
Lubicz h.33,54,69,96,97,121,145,196 Łaziński 91 Lyko 219
Ligas 31 Łączyczka 223 Łyskowski 151
Ligenza 101 Lubiecki 92 ś 5 Łyżyński 192
Ligęza 70,131,222,225 Lubieński 45
Likiernik 178 Lubomirski 101 Łężkowicz 28
Lilienfeld 177 Luchini 154 Łobzower 187
Łobzowski 187 Macauley 156
Lilienhof 89 Lucynicz 51 Macedoński 160
Limiński 154 Ludkiewicz 210 ' Łodzia h. 160
Limont 154,219 Ludkowski 210 Łojko 219,224 Mc Glinskey 181
Limont h.154 Ludwiczak 210 Łokietek 9 Mc Kurnsky 181
Linodesmon 163 Ludwikowski 210 Łomski 111 Mc Kuskie 181
Lula 217 Łompszyca 40 Mach 55,211
Lipczyński 197 Łomżyński 111 Macharski 211
Lipiecki 197 Lurka 227 Macher 190
Lipiński 55,63,192,197 Luskey 180 Łopatek 82
Lutnicki 197 Łopatka 82 Machercyk 31
Lipko 227 ' Łopatko 82 Machlejd 157
Lippi 155 Lutomirski 90 Machnik 211
Lipski 155 Lutomski 197 Łopaciuch 19
L'Iquernique 178 Lutyński 192,197 , Łopot 219,224 Machowicz 211
Lis 69,96,105,223 Lux 153 , Łoś 22,32,219,221,223,227 Machowski 211
Lwowicz 210 Łotysz 21 Machwic 217
Lis h.68,69 Łowicki 115 Maciąga 84
Lisak 32 Lwowski 189
Lisica 217 Lyc 223 '
Łowina 40 Maciejewicz 211
Lisiczko 228 Lyczko 219 '
Łoza 225 Maciejewski 114
Listopski 197 Łuba 130 Maciejowski 90,114,211
Litwin 21 Ł Łubieński 193 Maciek 21,102
Litwinów 20 ł.abęcki 199
' Łuczak 211 Maciesza 21I
Lizdejko 219 Łabędziogrot h.199 Łuczkiewicz 21I Mackiewicz 211
Łuczkowski 211 Macko 55
Liżykiep 124 Łabędź h.68 Mackowicz 55
Lodoroski 153 Łada 224 Łuczyna 228
Ładńk 218 Łukasik 211 Macleod 157
Loeaechius 156 Łukasiuk 211 Macleoid 157
Loech 156 Ładyga 20 Macuta 217
Loechius 156 Łagęza 13I ' Łukawiecki 211
Loelhoeffel 143 Łapa 96,226,228 '
Łukawski 211 Macwałda 62,63
Logendorf 171 Lapiński 96,122 ' Łukasz 211 Macyna 217
Logofet 159 Łappa 122 '
Łukaszewicz 2I 1 Maczuk 218
Lois 205 Łappo 122
' Łukaszewski 211 Maćkowiak 211
Lokiert 116 ł.asica 228 ' Łukaszkiewicz 211 Maćkowski 21,102,211
ł,asiński 91 ' Łukiewicz 211 Maćkowyj 32
Longinus 161 Łukosów 31 Maćków 20,211
Lorek 214 ł.aska h.199
Lorenc 214
Ł,aski 151,180,183 ' Łukoś 211 Madej 205
266 267
Mzgda 124 Małecki 90,92 Margalioth 186 Maudrasse 178
Magdziarz 10,32 Małolepszy 9,20,124 Mańanowski 211 Mazaraki 223
Magiera 42 Małopolski 148 Mańański 211 Mazoń 19
Magliński 181 Małuja 225 Mańcius 162 Mazur 921,27
Magnuski 45 Mały 185,188 Markiety 154 Mazurek 56
Maizer 63 Małyski 46,76 Markiewicz 211 Mączka 22
Maj 124,198,225 Małysz 219 Markowski 197,211 Mądrzejewski 63
Majcher 211 Małyszka 217 Markus 223 Mąke 116
Majcherkiewicz 211 Mamica 20 Marrene 86 Mąkierski 116
Majcherski 211 Mamleczewicz 201 Mars 71 Medeksza 217
Majchrowicz 211 Manczuk 218 Marszal 224 Medyński 139
Majchrzak 211 Mangut 202 Martenz 176 Mehmed Sadyk 182
Majchrzycki 211 Manikoevsker 181 Martynowicz 211 Mekuba 59
Majecki 197 Manikowski 181 Martynowski 211 Meleszko 223
Majer 224 Manin 192,198 Maryniak 32 Menachem 188
Majewski 197 Manowski 212 Maryńczak 32 Mencina 220
Majoski 192 Manteuffel 150 Marysiak 83 Meniński 153
Majowski 197 Mantur 106,109 Marzec 22,198 Merecki 123
Makalieński 156 Manturewicz 106,109 Marzecki 197 Mereszka 217
Makarczyk 211 Mańczak 32 Masia 85 Merło 218
Makarewicz 211 Mańczukiewicz 99,200 Maslanka 217 Mesgnien 153
Makowski 39,181 Mańczukowski 99,200 Masło 218 Mesochenius 162
Massalski 79 Messerstein I 96
Maksymowicz 5 Mańkowski 192 Maszurczak 56 Meszczeryn 218
Makuch 19 Marchacz 219 Maślanka 22,133,149 Męciński 119
Mal 218 Marchetti 154 Matliński 132 Męczyński 119
Malachowiec 217 Marchewka 22,101 Matujza 60 Mędrek 9
Malanowski 106 Marcinek 20,23,166,211 Matulajtys 140 Mężyk 121,225
Malaska 180 Marciniec 20,211 Matulewicz 141 Mgowski 172
Malata 217 Marcinkiewicz 111,211 Matura 62 Miakisz 227
Malawka 217 Marcinkowicz 111 Matus 211,226 Mianowski 206
Malcharek 211 Marcinkowski 211 Matusiak 31,211 Miaskowski 46
Malczewski 12,80 Marcinoic 176 Matusiewicz 211 Michalak 173,211
Malecki 92 Marcinowicz 211 Matusiński 211 Michalczyk 211
Malewski 180 Marcinowski 211 Matuszak 211
Malikbaszyc 201 Marcińczyk 211 Michalec 211
Matuszek 211 Michalik 33,211
Malina 223 Marcynk 62 Matuszewicz 211 Michalikowski 211
Malinowik 165 Marczak 133 Matuszewski 211 Michalski 33,111,211
Malinowski 165 Marczewski 133,197,211 Matwiński 211 Michałek 33,211
Marczyk 211
micnatowsxi ,i i i,iy,Malon 106 Marek 56,211 ~t_= Matysa 211 Michelewicz 199
Malschitzki 175 Mareke 157 '
Matysek 211 Michelson 173
Malszycki 175 Mardschinke 166 Matzke 175 Michna 211
Malachowski 46,47,202 Mardyrosiewicz 200
268 269
Michniak 33 MikurdzinaJ: 83 ]ci 26 Mońssen 156
Michniewicz 211 Mikurdzionkaf. 83 i 90, 92 Morozenko 164
Michnik 211 Milanowski 207 45 Morsztyn 177, 221, 223
Michnowski 211 Milbe 172 )78 Morwiło 225
Mickiewicz 5, 206
Milenki 218 lewski 90 Morykoni 224
Micko 55 Milerkiewicz l44 )58 Moryson 223
Mickowicz 55 Milerowski 146 ''ew 7 Morze 218
Micuta 217 Mileski 172 ''s 219 Morzkowski 86
Mićka 206 Milewski 207 cjowicz )86 Moscza 217
Miekczyło 218 Milwe 172 owicz 186 Moskal 9, 21
Mielecki 116 Milwid 218 ński 124 Mostnik 163
Mieleszko 218 Miłkowski 91 k 225 Mostołt 219
Mielikbaszyc 202 Miłosza 185 ki 84 Moszczyński 47
Mieniun 218 Miłoszewski 54 ki 202 Moszkowicz 186
Mier 222, 223 Minasowicz 200 2)8 Moszkowski 194
Mierlina 217 Miniszewski 206 da 217, 225 Moszna 217
Mierota 90 Minutowicz 173 147 Motas 19
Mieszaniec h. 93 Mirecki 42 n 218 Motowidło 221
Międzychod 123 Mirhorodzki 123 o 218 Motyka 185
Miętus 185 Misbach 145 ziło 218 Moysa 99
Miketiuk 139 Misbacki 145 ajło 219 Mozrzym 218
Mikke 7 Misiuna 225 dski 124 Mozyrka 217
Miklas 212 Misko 227 wid 130 Mroczek 218
Miklasiński 212 Mistrzyński 152 widowicz 130 Mroczko 225
Miklaszewski 212 Miszk 60 z 219 Mrongovius 163
Miklewski 212 Misztołd 225 te Berico 49, 179 Mrowiecków 20, 84
Mikloszek 212 Mizgier 219 tolupi 147, 155 Mroziński 205
Mikołajczoski 102 Miżger 225 te Rotondo 179 Mrozowicki 164
Mikołajczyk 2 I 1 Mleczek 120 gajło 219 Mrozowski 205
Mikołajec 211 Mleczko 22, 35, 36, 37, 38,105, 219, 220, 224 towt 219 Mrozy 205
Mikołajewski 68, 211 Mleczkowicz 35 trym 218 Mróz 22, 54, 205
Mikołajowięta 60 Mlekodziewicy 189 d 218 Mucha 106
Mikołajski 211 Mleszk 120 wczyk 187 Mugenschnabel 146
Mikorski 70 Młoszowski 92 221 Mugeński 146
Mikoś 84 Młotek 22, 120 ecki 177, 178 Mukosiej 225
Mikulak 211 Młotk 120, 175 .nek 119 Mukułowski 211
Mikulec 211 Młynarski 147 219, 225 Murad 182
Mikulicz 68, 211 Młyński 147 191 Muraszka 217
Mikulicz h. 68 Mniszek 223 2)8 Murawiński 124
Mikuliński 68 Mocher 188 u )78 Murzynek 51
Mikulski 68, 211 Moczarny 9 łi 221 Musiał 9, 25
Mikuła 211 Moczygęba 20 o 155 Musiałek 20
Mikułowski 211 Modenneson 173 wicz 15S Musielewicz 201
Mikurda 83 Modenowicz 173 st'n I69 Muszka 185
Mikurdecka 83 Modenson 173 223 Musztaffa 201
270 271
Musztaficz 201 Neiman 218 _e)ski 192 Odrowąż 48,129,223
Muszyński 106 Nencha 222 22 124,162 Odrowąż h.162
Muśnicki 202 Neoforensis 163 ogietek 105 Odrzywałek 20
y jiogow
M chaniów 139 Nersesowicz 200 ski 124 Odyniec 22,217,222,223
Mycholk 60 Nescio 126 Nordenhorst 177 Odyniec h.195
Mynawtenson 173 Nestorowicz 158 Nołid 133,218 Odzierzycha 217
Myszka 225,228 Neudeck 125 .k 5) Oebschelwitz 143
Mystkowski 124 Neugebauer 133 u lso Oelsnitz 143
Myszkowski 48,87,90,178 Neumann 149 ; ostyc 150 Offerta 56
Mytko 221,223 Neustern 177 ' Nowcampianus 162 Offman 147
Newlin h.69 ;owacki 198 Ogiński 79
N Nicpoń 125 '- g
;'qNowaczyński 134 0on 121
Nabielak 225 Niebecza 217 owak 10,19,34,44,82,133,149,198 Ogonek 124
Nacewicz 208 Niechlud 218 Nowakowic 34 Ogończyk h.52,84,199
Nachtigall 149 Nieczuja h.195 : Nowakowicz 34 Ogorzała 18
Nachtrabe 170 Niedzielecki 197 . Nowakowski 192,198 Ogorzały 21
Naczko 225 Niedzielski 197 tNowicki 7,198 Ogórek 9,22
Naczory 225 Niedźwiedź 219 Nowicz 224 Ohanowicz 200
Nadarzycki 92 Niegonienko 222 Nowina h.68,70,145,195,197,199 Ohm 151
Nadarzyński 44 Niegoszewski 150 jowodworski 147 Ohryzko 227
Nagora 225 Niekuty 218 Nowogrodzki 90 Okolicz I 15
Nagórny 9 Nieluda 217 Nowopolski 162 Okołow 219
Nahajus 160 Niemczyk 20 ;Nowosz 219 Okoniewski 104
Naimski 194 Niemiec 9,21,187 -.Nowowiejski 25 O'Konsky 181
Najdała 18 Niemiera 225 i.Nuchymski 194 Okoń 104
Najdek 125 Niemierzyc 222,223 .; Nurel 218 Okoński 181
Najdowski 93 Niemira 221 ,Nycz 212,225 Okrasiński 147
Nałęcz 225 Niemsta 220 ! Nyczaj 212 Okręglewicz 181
Nałęcz h.42,45,47,129,155,195 Niepart 40 Nyzka 226,227 Oktobar 197
Napolski 150,151 Niepoń 125 , Oksza 217
Narburt 222 Nierychło 10 Oksza h.52
Narbut 219,225 Niesuchojeżski 34 Obdulewicz 201 Okun 218
Nańmontowicz 129 Nieszyjka 217 .Obieszko 219 Okuszko 219
Narkuski 103 Nietyksza 217 !Obolus 162 Olbrycht 205
Narkusty 103 Niewiadomski 93,126 IOborka 228 Olbrychtowicz 205
Nartowski 210 Niewiarowski 192,198 : IObrębski 90 Olbrysz 205
Naruć 217 Niewstruy 218 :'ł Obuch 221,224,227 Olech 204
Narwosz 219 Niezdara 122 i Ocetkiewicz 177 Olechno 204
Narymuntowicz 129 Niger 188 icborowicz 210 Olechnowicz 37,204
Natterfeld 170,172 Nigroponte 155 Isenschwanz 189 Olechowicz 204
Naumiuk 139 Nikiel 212 luonglowerus 181 Olechowski 204
Naumowski 139 Niklas 212 to 225 Oleksiewicz 204
Nawrocki 195,196,198 Niklewicz 212 ')8a 59 Oleksik 204
Nawrot 198 Niklewski 212 ta 217 Oleksiński 204
Negrusz 159 Nikolski 211 zki 45 Oleksiuk 106,109
272 . 273
Oleksy 204 Orlewski 124
Oleschnitzki 174 Orlicz 133 owicz 224 Paliwoda 20
Olesiński 204 Orlik 10,20,133,218,225 owieński 124 Paluch 22
Olesza 217 Orlot 133 owski 83,102,181 Pałulk 60
Oleszczuk 204 Orłowski 150,199 ożeki 129 Pam iło 218
Oleszkiewicz 106,109,204 zko 220 Panic 55
Orłuk 228 ieniszko 219 Panna 105
Oleszko 219 Orsetti 225
Oleś 204 Orwid 218,225 t 123 Panocha 61
Oleśnicki 174 towski 123 Papara 159,223
Orzechowski 48 'ka 217 Paparona h.120
Olęderczyk 21 Orzeł 9,22 'ecimski 192,196 Papież 9,21,134
.
Olgierdowicz 34 Orzeszko 86,218,223 s 54 Papów 60
Olizar 219,221,223 Orzychowski 133 ki 115 Paragraf 23
Olkowski 204 Osep 185 ztca 2) 7 Parul 218
Olschnicz 143 Osiecimski 87,196 ,slany 7218 Parzysłońce 122
Olszewski 69 Osinka 227 '~ st 9,10,25 Paschalski 196,212
Olszowski 90 Osipowicz 209 ; 221 Pasek 212,225
Olsztyn 223 Osipowski 209 ;e rko 219 Paskowski 118
Omecki 139 Oskierko 223 ',.=' row 219 Passakas 200
Omer 183 Oskirka 217 ` "; 51,223 Pastońusz 162
Omerski I 15 Osłowski 150,192 : ys 141 Paszek 212
Ometa 217 Osmanowicz 201 Paszk 55,120
Ometiuch 139 Osmanowski 201 P Paszkiewicz 140,212
Omęta 225 Osmański 201 : pc 43,79,217,22S Paszko 55,212
Ondakowski 115 Osmianiec 217 : panowerl87 Paszkowicz 55
Onderko 204 Ossoliński 48,77,79,90 ;: Canowski 187 Paszkowski I 18,140,212
Ondrasz 204 Ostachiewicz 207 r łch 212 Paszyc 217
Onoszko 228 Ostachowski 207 ź' checki 212 Paś 212
Opatowczyk 187 Ostafiewicz 164 a' cholski 92 Paśko 212
Opawski 158 Ostapiak 207 `:ePłchoński 212 Pauli 163
Opeć 225 Ostapow 164 'łłchowicz 212 Pausza 217,221,223
Openaska 181 Ostapowicz 207 ` hucza 70
Pawelc 120
Opinowski I81 Ostaszew 41 ciorek 104 Fawelec 5
Opiołek 9 Ostaszewski 41,207 .eiorkowski 104 Pawelski 212
Opoka 190,217 Ostoja 7 uk 226,228 Pawełek 31,212
Oprut 225 Ostoja h.36,45,70,172 ha 61 Pawełkiewicz 212
Orawców 20 Ostowicz 123 a 217 Pawęża h.129
Orawiec 21 Ostrejko 219 uch 19 Pawlak 212
Orda 202,217,225 Ostrog 221 142 Pawlas 212
Ordęga 222,225 Ostrogski 90 k 22 Pawlic 62
Ordyniec 202,217 Ostrołęcki 47 giert 225 Pawlicki 212
Oreł 164 Ostroroski 41 osz 25,219 Pawliczek 212
Oremus 26,163 Ostroróg 10,41,77,79,223 uła 124 Pawlik 99,212
Ońeł 218 Ostroszczak 83 ułowski 124 Pawlikiewicz 212
Orkisz 9,22 Ostroszczanka f.83 142 Pawlikowicz 56
Orlemus 90 Ostrouch 218 ajka 60 Pawlikowski 31,99,212
274 275
Pawlisko 212 Petru 158 ' ski 30 Piotrowiak 212
Pawliszak 212 Petrulewicz 30,212 227 Piotcowicz 30,212
Y
Pawlis 21 Petr czek 30 o 224 Piotrowski 30,102,194,212
Pawluć 212 Petryczyn 224 ki 30,63,212 Piotruszczyński 178
Pawlus 212 Petryscze 218 212 Pióro 223
Pawlusiński 212 Pędziwiatr 123 30 Pipka 60
Pawluszkiewicz 212 Pęperzyński 45 __ k 30 Pisała 18
Pawłowicz 38,192,194,212 Pfaffenhofen 87 k 30,212 Pisanka 225
Pawłowski 102,192,194,212 Pfeilsdorf 171,172 wicz 212 Pisanke 62
Pawłucki 212 Piasecki 134 z]ciewicz 30,212 Piskun 228
Pawłuk 212 Piatka 228 ko 212 Pistolet 190
Pawsza 130 Piątek 22,225 _ ewicz 30,212 Pituła 124
Pazzi 127 Piątkowski 197 _ oń 30 Piwko 22
Październicki 197 Picek 123 oszke 62 Piwnicki 147
u
Paździerski 197 Piczek 121 owiak 30 Piwo 220,225
ą
P czek 225 Piczkowski 121 owicz 30 Plat 225
Pearskey 181 Piecek I23 cha 30,212 Platemberg 225
Pech 84 Piech 212 30,212 Plater 87,223
Pechłowski 181 Piechota 124 iak 59 Plątonogi 9
Peck Loski 181 Piechowicz 212 fł iewicz 30 Plemieński 170,172
Pedianus 162 Piechowski 212 zka 30 Pleskowski 49
Pełka 222,223 Pieczkowski 121 zko 30 Pless 171
Pełkin 225 Pieczonka 43 zyński 30,212 Plewaka 217
Perband 225 Pieczuga 217 _cki 30 Plichert 225
Pereaux 135 Pieczuk 218 kowski 30 Plichta 217,221,225
Perepiecza 217 Pieczynga 225 _ szcza 227 Pliszka 224,227
Peretetkiewicz 222 Piekarz 21,166 30,212 Pluskwa 124
Perka 225 Piekorz 119 k 30,212 Pluskwianasknera 189
Perkahl 134 Piels 225 _ kowski 30,212 Pluszcz 219
Perkowski 134 Pielsz 41 h 218,227 Pluszczyński 124
Perl 189 Pielszyc 225 217 Pluta 23,224
Perłowski 124 Piełoszudis 219 a 22,53,217 Płastun 227
Pernus 220 Pieniążek 162,222,224 orsch 119,166 Płaszczymąka 122
Persa 160 PieniążkównaJ.48 217 Pławiak 18
Perski 18I Pieniężyński 147 ' 217 Płaza 221,224
Persz 107 Pienta 124 218 Płoński 193
Perzański 123 Piepes 151 ki 102 Płut 165
Pestrokaz 174 Pierdzioch 124 102 Płutowicz 165
Peter 30 Pierdzioszek 123 t 225 Poalsknis I 30
Peterek 30 Piersieński 123 wa h.46,70 Pobłocki 55
Petras 30,212 Pierzchała 128,222,223 wski 171,172 Pobóg h.45,68
Petraś 30 Piesko 219 218 Pocałuj 26
Petrażycki 30,212 Pieslak 218 217 Pochwalun 60
Petń 30,163 Piest 228 22S Pociej 208,223
Petńno 30 Piestrzak 30 wski 30,90,92 Pociey 218
276 277
Pocięgiel 123 Popowski 164 Puch 55
Podbipięta 217 Poratyński I 5 I i27 rugc
Podkościelny 21 Porada 190 h. 54, 95
Pukało 219
Podkowa h. 114 Poraj 75, 225 k 193 Pukelewicz 55
Podlasiak 9, 21 Poraj h. 70 k 55 Pukiel 218
Podleśny 9 Porąbski 47 nia h. 70 Pukien 218
Podolak 9, 19, 21, 106 Poręba 225 f . Pukieść 55
eniecki 139
Podolec 217 P&rschewski 106
brażeński 139 Pukszta 217
Podoliński 106 Porycki 129 ióra 23 Pulverbestandteil 189
Podoski 192 Poszka 140 r Pułaski 12, 80
I iórka 59
Pogonia h. 52 Poszyń 60
w
Puławski 183
Pokoiński 147, 155 Yowidzki 145 iński 172 ruiysna i.ł
Pokojski 62, 63 Powiedzieć 59
włocki 192 Puszcza 227
Pokorny 167 Powołański 196
'emski 170 Puszet 153
Pokotyło 135 Pozeajło 219 k 29 Puza 52
Pokrziwnitzki 27 Poziomkowski 192 ra 217 Puzik 52
Pokrzywnicki 26, 167 Poznański 39, 187, 192, 199 bylski 93 Puzyna 79, 217, 225
Pokrzywnik 93 Pozner 187 pybyła 174 Pypeć 124
Polanowski 90 Pozniak 218, 225 ; ybyski 123 Pytacz 185
Polatucha 227 Półgęskowicz 162 ybyszewski 29 Pyza 106
Polec 217 Półkowski 27, 124 ygoda 217 Pyzowski 106
Poleksza 217 Półkozic h. 42 pnygodzki 133
Poleski 150 Półtorak 123 przyjemski 170
Poletyło 224 Półzięć 27, 124 ptzykowicz 210 Rab 147
Politowski 208 Praemislia 187 przyłuski 54 Raba 225
Połchoy 218 Praevantius 99 : przypkowski 44 Rabczyński 104
Połotyński 49 Prandota 221 Przyrański 126 Rabe 163
Połubiński 79 Prawda 9 Przystański 124 Rabek 104
Potuha 217 Prawda h. 68 Przyszowski 42 Rabiey 218
Potupięta 217 Prawdzic h. 33, 71 Przyznański 196 Rabinka 227
Połwian 218 Prażeń 228 Pechibuhl 174 Rabiński 191
Połzik 227 Prąchnicz 54 p6uąg 225 Rabka 228
Pomian h. 71 Prądzyński 55 Ptrokacz 174 Rabsztyński 44
Poniatowski 79, 91, 179 Prejs 222, 223 Patrokoński 120 Rachmański 134
Poniński 79, 177 Prędota 29 Pnzczeławski 124 Rachwał 212
Ponitecki 91 Prokop 212 Pazczoła 124 Racibor 29
Pontanus 163 Prokopowicz 212 Pnzczółka 185 Racibocski 29
Popek 92 Prokuda 217 Pazczółkowski 54
Raczek 20, 218
Poper 188 Promczejkowicz 34 Pazczyński 171 Raczko 36
Popiel 218, 221, 223 Pronobis 26 Pszonka 220, 225
Raczyński 46, 76
Popis 134 Propało 219 tak 218 Radlicz 148
278 279
Radolin 46, 168 Reinhoff 5 5 _ an 212, 220 Ruhmfeld 177
Radoliński 46, 168 Rej 220, 223 __omaniszyn 212 Rumen 220
Radoszewski 90, 92 Rejko 224 mankiewicz 212 Rupefort 153
Radoszkiewicz 179 Rejtan 225 'anowicz 212 Rus 225
R
Radwan h. 44, 70, 168 Reklowski 84 :Ranowski 212 Rusin 23
Radziejowski 48 Rekuć 217 ,R j
omański 212 Ruste ko 219
Radzimiński 69 Remesz 219 Romaszkan 212 Russian 221
Radzimir 224 Remisz 209 Ąomaszkiewicz 212 Russyan 224
Radziwiłł 34, 43, 51, 77, 79, 108, 218, 223 Remiszewski 209
Romaszko 219 Ruszczyc 220, 221, 224
Radziwiłłowicz 34, 108 Renikier 219
Romejko 219 Ruszkiewicz 14 I
Rafacz 212 Renoch 120 Romer 225 Ruszkys 140
Rafalski 212 Repka 227 ' Ąongajło 219 Rutkowski 99
Rafałowicz 36 Respondowski 26 . Ror 219 Ruzamski 27
Rafałowięta 60 Reszeciło 218 Rosa 127 Rużyński 129
Rajski 110 Reszka 217 Ąoechkowski 106 Ryba 22, 103
Rak 22, 55, 120 Reszke 142 josen 189 Rybicki 86
Rakojad 9 Reuss 130 Ąosenberg 81, 167, 170 Rybiński 103, 193
Rakowski 149 Reut 219 ;osenstock 190, 193 Rybka 43, 84, 227
Rakoza 217 Rewun 226, 228 Rosochacki 99 Rybski 193
Ramont 219 Rex 161 Ąoetanecki 124 Rycerz 170
Ramsay 156 Riedel 142 Robciszewski 45 Ryczel 142
Ramse 156 Rietschel 142 Rot 149 Rydel 22, 142
Ramsza 217 Ringwelski 146 Roterman 147 Rydz 22,133
Rancman 134 Riviere 87 Rowba 217 Rygulski 92
Ranoch 55, 120 Robieski 51 Rozanka 217 Ryk 228
Rapocyn 32 Roch h. 128 Rozen 221, 224 Rylski 206
Rappaport 190 Rodzianka 228 ;Rozmachajło 135 Ryło 228
Rarog 218 Roeske 142 Itozrażewski 77 Ryłło 179, 224
Raslow 181 Rogala 221, 224 Rozstocki 190 Rymarski 147
Rasmus 207 Rogala h. 98 Rozyni 154 Rymer 147
Rawa 62 Rogaliński 98 Ąożzk 69, 222 Rymont 219
Rawa h. 68, 98 Rogowski 41, 42, 172 Rożk 107 Rymsza 217, 224
Rawer 187 Rogoza 222 Róg 142 Rymwid 75
Rawicz 199 Rogoziński 107 lża h. 37 Rynda 227
Rawicz h. 25, 33, 69, 96, 97, 170, 199 Rogoża 107 Ąbżanykwiat 190 Rynwid 218
Rawski 165 Roh 218 lżecki 193 Rządz 219
Rayski 110 Rohloff 149 Ąuck 142 Rzedzina 217
Rechenberg 224 Rohr 172 Rucki 86 Rzemieński 147
Reck 120 Rojek 64, 69, 224 keman 133 Rzepa 124
Reetz 62 Rokicki 25, 164 R.1' 222 Rzeszotko 221
Regier 142 Rokitczenko 164 e 218 Rzeszowski 101
Rehow 219 Rokszycki 45 n 218 Rzetecki 124
Rehuc 217 Rola 142, 143 omina 217 Rzęczkowski 150
Reichmann 169 Rola h. 51, 111 nicki 132 Rzuscyć 217
Reimer 219 Rolle 142 i 129
280 281
S Sarna 42, 105 $eferowicz 200 Sierpiński 197
Saborowski 106 Sas 224 fe I90 Sierpowski 197
Sachnowicz 164 Sas h. 167 $ejdeman 152 Siewruk 218
Sack 142 Sasim 218 tunda 26 Sięczyło 218
Sacranus 162 Sasulicz 225 Sclbstfett 149 Sięgajło 223
Saczko 35, 37, 218 Savistaskie 181 mowicz 201 Sijmanski 174
Saczkowicz 35, 36, 37 Sawa 132, 212 Selonek 24 Sikora 84
Sadogórski 148 Sawczyk 212 , $piński 123 Sikorski 53, 72
Sadowski 47, 129, 180 Sawczyn 212 piterna 123 Silber 189
Safarewicz 201 Sawczyński 212 $eniuk 133 Silberberg 152
Sagatyński 91 Sawicki 90, 212 Sensmęcki 133 Siliwurka 227
Sagsau 172 Sawicz 2 I 2, 221 Scntomir 223 Siła 7
Sagseffski 172 Sawina 2 I 7 Serafin 213 Simaszka 227
Sahagowicz 200 Scewola 133 Scrafiniuk 213 Simonides I 62
Saint-Vincent 91 Schab 103 $erafinowicz 213 Singmirwas 189
Sakerowski 172 Schabowski 103 Scrafiński 213 Sinicki 151
Sakin 220, 222 Schauschiitz 168, 176 Serny 70 Siniohub 217
Saknowski 119 Schmelz 147 Setnik 85 Sipajło 228
Sakowski 134 Schmidt 146 Scweryn 213 Sipka 228
Sakra 23 Schmiedecki 145 *; Seweryński 213 Siruć 217
Salemiarz 60
Schmiedicke 145 s Scwruk 227 Sistowski 119
Salomon 190, 194 Schmudde 166, 175 Scydenbeytel 134 Siwocha 227
Saltzwedel 170 Schmudden 166,175 Sdzikowski 163 Skalski 153
Sało 218 Schmude 166, 175 Sd2imir 29, 221, 223 Skarbek 110, 221, 224
Sałtykow 139 Schneid 133 Sqkowicz 119 Skarga 223
Sambońtanus 162 Schober 147 Skowski 47 Skędzierski 200
Samek 24, 55 Schonbock 147 Spichowski 123 Skinder 219
Samiszcza 226, 227 Schooskey 181 Shumeńskie 181 Skipor 219
Samiszcze 2 I 8 Schott 156 Siarko 219 Skirło 227
Samojłowicz 212 Schreiber 144 Sichen 218 Skirmont 219, 224
Samorok 218 Schreybertzky 144 Siczepa 217 Skj&ldskron 157
Samotya 149 Schultz 147,176 Sidzikauskas 163 Skłodowski 7
Samptawski 150 Schulz 99 Sieczka 55 Skobejko 219
Samulski 212 Schuster 169 Siedor 49 Skoczylas 20
Sandec 187 Schiitze 173 Sielanka 217 Skop 219
Sanguszko 34, 108, 129, 223 Schwarz 146 Siclawa 217 Skorka 217
Sanguszkowicz 34, 108 Schwerin 166 Siclezny 227 Skorobohaty 218
Santaman 223 Scibor 221 Sicluda 217 Skorupa 217
Sapieha 33, 43, 88, 108, 129, 223 Sciepa 217 Slaszko 108, 223 Skorupka 223
Sapoćka 227 Scierka 217 Siemaszkowicz 34, 108 Skoryna 217
Sapun 228 Scipio 219 Slctnet 219 Skowroda 217
Sarbievius 162 Scypion 224 = Slieński 87 Skowrodka 217
Sarbiewski 162 Sczawik 218 Suta 217, 224 Skowron 95
Sardecki 152 Sczuka 217 Skowski 90 Skowroniak 32
Sargiel 218 Sefer 202 Skrmiażko 227 Skowronk 218
282 283
Skowroński 95 Sobecki 212 $orgajło 219 Starenki 218
Skórzewski 40, 87 Sobek 212 $oroka 217 Starkowski 124
Skrabin 218 Sobiejuski 46 gosin 21 Starokarczmarz 62
Skńwopisza 217 Sobieszczak 212 $osna 106, 227 Staroszek 43
Skryba 217 Sobkiewicz 212 = $osnowski 1 O6 Starożebrski 46
Skrypaczok 227 Sobol 218 : $oyka 217 Starski 123
Skrzecz 55 Sobolewski 53, 150 '"$ozański 51 Starybrat 124
Skrziszowski 116 Sobota 22 : $pało 218 Starykoń h. 42
Skrzypek 9, 59 Sobotka 2 I 7 ;: $patschek 177 Staryński 202
j ' $ rski 210 Starzytiski 202
Sku bieda 217 Soch 62 k $p ek 222 Stasiak 31, 213
Skurwid 218 Socha 34, 41, 42, 108, 225 Stasicki 213
Skwarczenko 139 Sochański 108 $ptawiński 151
Skwarczewski 139 Sochoic 34 ł $roczewski 124 Stasiewicz 213
Sroka 105, 124 Stasiniewicz 213
Slinka 217 Soczko 223 Staske 175
Slisz 221 Sokoł 221 Srzednicki 133
Słabosz 19, 121 Sokół 132, 223 ':`Staadeld 177 Staszczak 213
Stach 31, 213 Staszczyk 31
Słaby 10 Sokół h. 52 ' $chiewicz 114, 207 Staszek 31
Słodki 60 Solański 190, 194 Staszel 213
Słomka 221 Solary 220 Stachnik 213
Słonka 224 Solarz 19, 24 Stachowiak 10,19, 31, 213 Staszewski 213
Słotyński 124 Solcyn 21 Stachowicz 114, 124, 213 Staszkiewicz 56 213
Słowik 218 Solipsa 9 ' Stachowski 213 Staszyc 116, 213, 225
Słowiński 149 Solski 86 ' Stachórski 213 Staś 213
Słupka 227 Sołcic 168, 176 ' Stachura 20, 31, 213 Statońus 162
Słupski 101 Sołdadyni 224 Staliński 199 Statzke 175
Shiżaleńko 165 Sołecki 150 Stanak 213 Stauden 150
Shiżalski 165 Sołłohub 71 y Stanczel 218 Stawarz 19
Smaczny 124 Sołohub 217, 224 Staneczek 213 Steamwoko 181
Smelcius 147 Sołoma 217 Staniek 213 Stebelski 151
Smetaniuk 139 Sołomiey 218 Staniewicz 213 Steczowicz 56
Smetański 139 Sołonina 217 Staniewski 213 Stefaniewski 139
Smieszko 219 Sołtan 200, 218 Stanilewicz 213 Stefaniów 139
Smietanka 217 Sołtyk 139, 218, 221, 223 Stanio 213 Stefanowicz 173, 213
Smietonka 220 Sołtykowski 147 Stanioch 213 Stefanowski 213
Smolak 227 Sołtys 9, 21, 224 " Stanisławski 213 Stefański 213
Smoleń 18 Sołtysiak 115 Stanisz 102, 213 Stefczyk 213
Smolik 225 Sołtysik 115 Staniszewski 102, 213 Stefek 213
Smuryj 228 Somowski I 19 ' Staniszko 213 Steffenson 173
Snitka 227 Sopeha 33, 108, 109 Stankiewicz 109, 213 Stein 172
Sobański 212 Sopeżyc 33, I 08 $nko 55 Steissel 134
Sobcyk 59 Sopeżycz 34 Stnkowicz 55 Stelmach 124
Sobczak 212 Sopielka 227 Snnecke 175 Stemowski 181
Sobczański 212 Sopiha 33 $tńczuk 109 Stendeck 175
Sobczyk 212 Soplica 99, 225 " Stańczyk 213 Stendecke 175
Sobczyński 212 Sopocko 219 Stendtke 175
Stańkowski 213
284 285
Stennecke 175 Strzemię h. 131 onów 20 Szczęsnowicz 213
Stephanowicz 49 Strzeniawa h. 12l Sypajło 219 Szczęsny 213
Stern 169 Strzębosz 221 płgdzioch 122 Szczęścikiewicz 213
Sterpejko 219 Stuart 156 viah 228 Szczęśniak 213
Steske 175 Studniarczyk 106 Ąwida 217 Szczoch 123
Stępczeński 45 Studniarski 1 O6 fwidło 218 Szczoub 2 I 7
Stępień 59 Studnicki 157 $wiencickyj 139, 164 Szczuka 22, 221, 223
Stocki 43 Studzieński 175 $winarski 122
Szczur 104
Stodart 156 Stukało 219 $winek 224 Szczurkowski 104
Stojentin 166 Stuligłowa 20 $wini 89 Szelążek 224
Stofński 162 Styczeń 22, 198 S Szeliga h. 42, 71
winka ? 17
Stokfisz 193 Styczyński 197 : Swirkun 227 Szembek 221, 224
Stokvisz 193 Styka 21, 102 Szabaniewski 201 Szembiel 218
Stolarski 20 Stykowski 21, I 02 $2abanowicz 201 Szemiaka 2 I 7
Stolarz 9, 20, 21, 23 Suchan 102 $zabuniewicz 201 Szemiot 224
Stoliński 150 Suchański 102 STachin 200 Szemkiewicz 119
Stopa 22 Suchodolec 2 I 7 Szachna 186 Szenberg 224
Stopiński 45 Suchostrzycki 150 Szada 55 Szeper 219
Stopka 84 Suczok 227 Szadovsky 182 Szepiel 218
Storożka 228 Sudnik 218 Szadtke I 46 Szerbiec 217
Strach 31 Sugont 219 Szadurski 118 Szerejko 55
Strachan 156 Sulej 224 Szafard 187 Szerejkowicz 55
Straske 181 Sulejmanowicz 201 : Szafraniec 220 Szewc 124
Strasz 220, 224 Sulerzycki 150 Szaknowski 119 Szewców 21
Straszewski 47 Sulisław 54 Szamerowski 181 Szewczyk 23, 85
Strasznicki 99 Sulke 175 Sotulski 42 Szipiło 218
Strazdelis 141 Sulmircensis 162 8zaniawski 118 Szkil 218
Strażyc 223 Sułczewski.119 Szantyr 219 Szkopowski 37
Strecha 228 Sułecki 124 ara 217 Szkurka 228
Stregbur 62 Suplika 225 aPka 217 Szlagier 219
Strkwiński 45 Surowiecki 149 STarepa 217 Szlichtyng 218
Stroic 158 Suryn 218, 223 8zasiło 218 Szlichtynk 221
Stroicz 158 Susło 218 atnowski 44, 135 Szlovik 182
Strumiło 224, 225 Susza 217 atkowski 146 Szlunko 219
Strup 219 Suszka 228 pan 213 Szmidecki 146
Strus 220 223 Suszko 219 panek 213 Szmidowicz 144
Strybel 223 Suszycki 158 Paniak 173, 213 Szmurło 227
Stryczek 123 Suszyński 179 panowicz 213 Szmyd 146, 157
Stryszka 217 Suwalski 119 panowski 153, 213 Szmyt 146
Stryż 219 Suzin 218, 224 Pański 213 Szolcyc 62
Strzała 223 Syberg 143 Pkowski 213 Szołayski 110
Strzałka 220 Sydoreńko 165 rbakow 133 Szotdrski 52
Strzałkowski 46 Sylwestrowicz 213 rbakowski 139 Szołucha 217
Strzelczyk 133 Sylwestrowski 213 bakiwśkij I 39 Szołupa 217
Strzembosz 225 Symbestyrek 20, 29, 59, 213 rbiński 133 Szomowski 119
286 287
Szor 193 Szymański 104,174,192,213 ,idwa 42 Temperaturwechsel 189
Szorc 217,224 Szymasiuk 213 ;erczyński 139 Tenderende 61
Szornel 221 Szymaszek 213 etlik 188 Teniuha 217
Szostak 218 Szymaszkiewicz 213 ; icki 139,164 Teodorczyk 213
Szpaczkiewicz 192 Szymczak 213 ętek 19,59 Teodorowicz 200,213
Szpak 227 Szymczakowski 213 $ęty I 1,54 Teodorski 213
Szperka 62 Szymczura 213 ;nia 19 Tepper 151
Szpik 199 Szymczyk 104,213
Szporcik 218 Szymczykiewicz 213 $winka 19 Terebesz 219
Szporek 218 Szymek 213 winka h.22,196 Terek 202
Szrajber 142 Szymik 213 $wirski 79 Terembek 221
Szrejbrowski 146 Szymkiewicz 213 Świstun 227 Terlecki 164
Terletczenko 164
Sztrąp 62 Szymkowski 213 'j' Tetera 224
Sztykowski 124 Szymonke 62 Talat 219 Teteryn 218
Szubarga 86 Szymonowicz 162 Ta]yk 223 Tetyaniec 217
Szujski 181 Szyngur 219 Talwosz 219 Tęczyński 77,90,92,101
Szukało 219 Szyprski 92 Tałataj 224,225 Tęgoborski 48
Szukszta 217 Szyrma 217 T,erlan 130 Thokarski 110
Szul 157 Szyrwid 218 Tański 209 Thore 156
Szulc 142,176,224 Szyryn 222,223 = Tarak 202 Tiesenhausen 143
Szulecki 99 Szystowski I 19 Taranina 217 Tłusty 185,188
Szulowicz 186 Szyszka 217,227 Tarańczuk 226 Tobiasiewicz 213
Szułczewski 119 Szyszko 224 Taras 213 Tobiasz 213
Szuman 142 Szyszła 217 Tarasiewicz 213 Tobola 213
Szumbarski 34 Tarasiuk 213 Tobolewicz 213
Szumiata 217 Taraszkiewicz 213 Toccard 178
Szumski 34,79 Ścibor 10,29,116 Taratutko 227 Tochtomyszewicz 201
Szunko 219 Ścierski 92 Targonia 217 Tokar 178
Szurgot 225 Ślepowron h.96,115,127,167,170 Targoń 19,225 Tokarski 110
Szuwalski 119134 Ślęzak 21 Targoski 149 Tołkacz 219,223
Szwartzholtz 193 Śliwa 22 Tarlay 218 Tołoczko 227
Szwed 9,21,227 Śliwów 21 Tarło 43,221,223 Tołpiha 217
Szwołkun 218 Śmiałek 19 Tamau 149 Tołstoj 7
Szyba 217 Śmietana 22,105 Tarnowski 20,77,79,149,187 Tom 214
Szybieka 217 Śmigły 133 Taszycki 116 Toma 214
Szydłowiecki 77 Śmioszek 54 .Tatar 9,21 Tomala 214
Szydłowski 88 Śpiewak 193 Tatarka 9,22 Tomalak 214
Szyjka 217 Śreniawa h.96 Tatarowięt 56 Tomalczyk 214
Szykier 219 Światłowski 196 Tatarynowicz 56 Tomanek 214
Szykść 217 Światowiec 19 Tayler 156 Tomankiewicz 214
Szykuć 217 Świątecki 192,197 .Tcfik 183 Tomankowski 214
Szyłpa 217 Świątkowski 197,199 Tlefon 190 Tomasiewicz 214
Szymankiewicz 213 Świder 104 Tlefus 222,223 Tomasik 214
Szymanowicz 213 Świderski 104,129 Teleka 217 Tomaszczyk 214
Szymanowski 194,213 Świdrygiełło 129 Telniczównaj 90,92 Tomaszek 84,214
288 289
Tomaszewicz 86, 213 Trojanowski 192, 195, 199 '[ysza 217, 222
Valisch 175
Tomaszewski 213 Trojecki 47 Tyszka 217, 220, 224 Valles 175
Tomasz Kieweic 181 Troska 224 Tyzenhaus 225 Vangerow 166
Tomaszkiewicz 181, 214 Trypolski 169 Tyzenhauz 143 Vespasianus 7
Tomaszyński 214 Tryzna 217, 225 U Vietinghoff 143
Tomczak 214 Trzaska 224 Vigilantius 162
Ubysz 222, 224 Vinnarke 181
Tomczyk 31, 214 Trzaska h. 51, 96 Vislicensis 162
Tomczyński 94, 214 Trzebiatkowski l20, 175 Uhlik 218 vicnciia i
Tomek 214 Trzeciak 19, 138, 218, 223 Uhr 151
Tomiak 214 Trzewiczek 169 Ukolicz 115
Tomicki 111, 214 Trzęsidupka 122, 124 Wabałas 141
U152 Wacek 214
Tomik 214 Trzycieski 162 Ulewicz 52, 115
Tomikowski 111 Tucci 154 jJtaszyn 2 I Wach 214
Tomkowicz 214 Tuchelski 181 ' Umerski 115 Wachowiak 214
Tomków 214 Tuchołka 225 y Undakowski 115 Wachowicz 214
Wachowski 214
Tomowicz 214 Tuczew 219 Undorff 222 Wacinowski 214
Tomsza 224 Tuczy 154 Undruh 221
Tonkowird 218 Tuelskey 181 Urban 2 I 4 Wacławowicz 214
Topacz h. 168 Tuenzin 144 Urbanek 214 Wacławski 214
Topel 34 Tuhan 202 Urbaniec 214 Wacowski 214
Waga 225
Topelj 62 Tuhan h. 202 Urbanowicz 214 Wagner 69
Toplic 34, 62 Tukało 219 Urbanowski 111, 214 Wahl 185
Topońk 227 Tumanowicz 200 Urbański 111, 214 Wais 145
Topór h. 45, 68, 70, 97 Tumidaj 61 Urecki 158 Waisowski 145
Torczyło 218, 228 Tupik 218 Urnas 180 Wakowski 99, 200
Torpieło 218 Tuptała 227 Uryniak 124 Wala 214
Tory 156 Tur 219 Urzędów 41 Walasiewicz 214
Tosko 54 Turek 21, 160 Urzyński 124 Walberg 224
Toutcourt 177 Turkieltaub 196 Usar 59 Walczak 19, 31, 214
Towarzyski 94 Turkuł 158, 220, 224 Usarzewski 99, 113, 115
Walczewski 214
Trasita 227 Turzyma h. 70 Usarzowski 113 Walczyński 214
Traunstein 177 Twencitowski 144 Ustaszewski 207 Walecki 214
Trąba 22 Tworowski 46 Utracki 104
Walek 21, 102, 2I4
Trąbczyński 110 Tyczyna 217 Utrata 104 Walenta 214
Trąbka 54 Tyli 102 .Uwojn 218 Walentynowicz 214
Trąmpczyński 110 Tylikowski 102 Uzbej 202 Walewski 214
Trecki 98 Tyma 214 Uzdowski 41 Walica 214
Trepka 220, 225 Tymański 214 Uzłowski 116 Walicki 214
Treter 225 Tymczak 214 Uznański 196 Walis 214
Tretiak 138 Tymkiewicz 214 Użyński ll5 Walisz 29
Tretko 98 Tymków 214
Walkiewicz 114
Tńcesius 162 Tymna 217 Valanczius 140
Tńebenfeld 169 Tymowski 214 Walkowiak 3 I, 214
290 291
Walkowicz 114 Wawryk 214 : Wędzki 124 Wiktorowski 215
Walkowski 20,21,102,214 Wawrykiewicz 214 Wędzony 124 Wikuła 228
Walkosz 214 Wawrytko 214 = Węgnyn 9,21 Wilbik 218
Walocha 214 Wawrzankowska 178 Wgsiera 107 Wilczek 126,223
Walowski 84 Wawrzecki 214 Węsierski 107 Wilczogorski 147
Waluch 214 Wawrzek 214 : Węzłowski 116 Wilczogórski 155
Waluszek 214 Wawrzkiewicz 214 " Wgżyk 129,222,223 Wilczyński 106
Waluszewski 214 Wawrzon 214 qr,ogenn 166,175 Wild 149
Waluś 20 Wawrzykowski 214
Wianneach 181 Wilderman 147
Wałaszek 84 Wawrzyniak 31,214 Wiatr 22,105 Wilejko 219
Wandersee 176 Wawrzynowicz 214 Wiazewicz 79 Wilenko 215
Wandrzej 34 Wawrzynowski 214 Wiazor 219 Wileński 39
Wandrzejc 34,176 Waza 90 Wicentowicz 214 Wilga 224
Wandzlewicz 115 Wąs 48,49,108,144 Wichulski l 72 Wiliamofski 172
Wanicki 209 Wąsik 9,22 Wiczkiewicz 214 Wilimowski 215
Wankoic 176 Wąsowicz 48,49,83,98,108,144,221,223 Widlica 217 Wiliński 215
Wantke 176 Wąsowiczak 83 Widwont 219 Wilk 9,20,22,54,105,106,123
Wamenknieker 189 Wątorek 23 Wieczany 218 Wilkaniec 217
Wańczowicz 56 Wątrobka 225 Wieczorkiewicz 133 Wilkołek 149
Wańkowicz 209 Wąż 222,223 Wiedeńczyk 187 Wilkowski 20,83,123
Wańkowski 209 Wąż h.129 Wiedzkowski 85 Wilkowszczak 83
Wardejn 134 Wczele h.68 Wielgus 19 Wilkowszczankaf.83
Wargocki 123 Wdowców 20 Wielicki 27 Wilmanowski 146
Warhan 226,227 Wdzięczność h.199 Wieliczko 219,224 Wilmsdorf 172
Warski 124 Weiden 172 Wielki 10 Wilski 70
Warszauer 187 Weidner 149 Wielkołucki 49 Wilusz 215
Warszawski 187 Weidyman 218 Wieloch 49 Wiłejko 219
Wartenburg 175 Weinberger 150 Wielopolski 42,179 Winceniuk 214
Warteresowicz 200 Weisbruch 172 Wieniawa h.71,121 Winiarski I 8I
Warwary 220 Weissblat 27,152,194 Wiener 187 Winiary 49
Wasielewski 205 Welicki 152,194 Wienskowski 166,170,176 Winid 123
Wasilewski 205 Wenglorsch 119,176 Wiernicki 196 Winko 219
Wasilkowski 205 Wenglorz 119 Wiernosław 52 Wir 223
Wasiuta 209 Werenko 224 Wierzbicki 149 Wirła 228
Wasiutyński 209 Wereszczak 222 Wierzbięta 42 Wischling 87,143
Wasylewski 205 Wereszczaka 52,217,224 Wierzbowski 172 Wisłouch 227
Wasylkiewicz 205 Weroniak 32 Wierzchleński 116 Wisłowiecki 124
Waszkiewicz 209 Weronin 21,32 Wierzchowski 192 Wisłowuch 218
Watras 159 Weryha 217,224 Więcek 215 Wisz 225
Wawerczyk 214 Weskop 148 Więckiewicz 215 Wiszowaty 21,221
Wawra 214 Wessel 223 Więckowski 85,166,215 Wisztort 219
Wawras 19 Węcewicz 21S WiBura 221,223 Wiśnieski 114
Wawrausch 214 Węckowicz 215 Wjuk 227 Wiśniewski 114,124
Wawrosz 214 Węckowski 215 Wiktor I 0,215 Wiśniowiecki 129
Wawrowski 214 Wędrychowski 204 wiktorczyk 215 Wiśniowski 102
292 293
Załamay 218 Zdanowicz 55
Załupa 217 Zdeb 9 Ziwny 89 Zwowitzki 89
Zizelske I66 Zyberk 87, 143
Załuska 97 Zdrzeszycki 168 Złaba 217 Zyburt 219
Załuski 87 97 Zdziech 29 Złoba 217 Zych 215
Zahxskowski 76 Zdziechowicz 29
Zameczek 132 Zebrdowski 13 l Złoczowski I 87 Zychoń 215
Zamek 55 Zebrzydowski 26, 44, 45, 90, 131 Złodziej 12l Zychowski 215
Złop 55 Zydel 63
Zamojski 109 Zech 142 Złosz 55 Zydowo 40
Zamorski 177 Zegart 222 Złotareńko 99 Zygmański 215
Zamoścki 45 Zegzdra 217 Złotarzewski 99 Zygmunt 10, 215
Zamoyski 110 Zelepucha 2 I 7 Złotniecki 193 Zygmuntowicz 215
Zan 225 Zelgoski 114 Złotnik 188 Zygmuntowski 191
Zapachtyłka 189 Zelgowski 114 Złotomęski 149 Zygota 221
Zaranka 226, 227 Zelinszky 182 Złotoryb h. 199 Zyler 224
Zaremba 51, 217, 223 Zelno 219 Złotowąż h. 199 Zyn 218
Zaremba h. 71 Zelske 166, 167 Zmianatemperatury 189
Zaręba 221 Zelski 72 Zmuda 166
Zarosły 21 Zemła 217 Zmurka 228 Ż
Zarudny 218 Zen 218 Znajdek 93 Żaba 7, 22, 64, 120, 121
Zarychta 217 Zenopolski 199 Znamierowski 116 Żabczyc 41
Zaśpiewajmicoś 189 Zerebiło 218 Znamirowski 115 Żagota 190
Zatorski 150 Zerebita 224 Znaniecki 148 Żarłocki 147
Zawada 222 Zerygiewicz 200 Zobadło 9 Żeleński 182
Zawado 178 Zeydlewicz I 42 Zoch 218 Żelisławski 115
Zawadowski 178 Zewski 209 Zołtek 218 Żenisławski 115
Zawiczyński 123 Ziabka 217 Zotty 218 Żeroch 120
Zawidzki 45 Ziarko 177 Zselinszky 182 Żmijewski 170, 172
Zawistowski 86,181 Ziaziula 227 Zub 217 Żmuda 166,175
Zawisza 217 224 Zickerman 190 Zubcowski 139 Żołądź 219
Zawolay 218 Ziegelstreich 142 Zubr 219 Żołnierczyk 32
Zaylingen 150 Zielonka 224 Zudra 217 Żorawski 122
Zazdroski 114 Ziemba 224 Zudz 219 Żuber 222
Zazdrowski 114 Ziembrowski 47 Zuk 218, 228 Żubr 223
Zbaraski 80 Ziemęcki 149 Zuleja 227 Żudro 178
Zbarazczyk 51 Ziemiański 133 Zupanas 159 Żuk 106, 124
Zbarażski 129 Ziemniak 109 Zurka 227 Żukowski 106, 141
Zbitniewski 192 Ziemniakowicz 109 Zutowt 219 Żupański 159
Zborowski 48, 101, 180 Ziezelscke 166 Zwierkowski l83 Żuroch 55, 120
Zboże 52 Ziezelski 166 Zwierz 219 Żwirblis 141
Zbożny 52 Zięba 40 Zwierzehleński 116 Życki 190
Zbcojewski 193 Zil 218 Zwirski 124 Żygoń 181
Zbrożek 221, 223 Zima 54 Zwoliński 90 Żyra 54
Zburski 152 Zimmermann 170 Zwonnik 59 Żytowiecki 47
Zbylut 20, 29 Zimorowic 33
Zdan 55 Ziółko 1 OS
296 297
OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW
BSPP - Biblioteka starożytna pisarzy polskich,wyd.K.Wł.Wójcicki,
Warszawa 1854.
MAAE - Mateńały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne (Akademia
Umiejętności).
MH - "Miesięcznik Heraldyczny",Lwów.
MPKJ - Mateńały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności.
PMAAE - Prace i materiały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne
(Akademia Umiejętności)
RTH - Rocznik Towarzystwa Heraldycznego
RWF - Rozprawy Wydziału Filologicznego (Akademia Umiejętności)
RWHF - Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego (Akademia Umie-
jętności).
VL - Volumina Legum.Prawa,konstytucje i pr2ywileje Królestwa Polskiego,
Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszystkich prowincji należących
na walnych sejmiech koronnych od sejmu wiślickiego roku pańskiego
1374aż do ostatniego sejmu uchwalone,t.I-VIII.Petersburg
1859-1860.
WAK - Zbiór wiadomości do antropologii krajowej (Akademia Umiejętności).
sv. - sub verbo - pod słowem.
SPIS TRESCI
Przedmowa Krystyna Dlugosz-Kurczabowa
Od redakcji. . . . . . . . . .
Od autora. . . . . . . . . .
I. NAZWISKA POSPOLITE
Nazwiska rzeczownikowe
Zdrobnienia i zgrubienia
Nazwiska przymiotnikowe
Przezwiska właściwe. .
Przezwiska wyrazowe.
Nazwiska sztuczne. .
II. NAZWISKA ODIMIENNE
Imiona w funkcji ńazwisk. . . .
Określenia patronimiczne. . . .
Ustalanie się nazwisk patronimicznych
III. NAZWISKA ODMIEJSCOWE
Powstawanie określeń odmiejscowych. .
Ustalanie się nazwiska odmiejscowego (-ski)
Określenia odmiejscowe kobiet. . . .
Nazwiska odmiejscowe wojenne. . . .
5
15
16
28
30
33
39
44
48
48
298 I 299
IV.NAZWISKA WTÓRNE
Przezwiska osobiste. . . . . . . . . . . . . . . 50
Przezwiska dziedziczne. . . . . . . . . . . . . . 52
Przezwiska rozrodzonych rodzin. . . . . . . . . . . .52
Określenia topograficzne. . . . . . . . . . . . . . .61
V. NAZWISKA SZLACHTY
Nazwiska tzw. szlacheckie. . . . . . . . . . . . . 65
Nazwa herbu jako część nazwiska. . . . . . . . . . . fi7
Przydomki szlacheckie. . . . . . . . . . . . . . . 74
Pisanie się z majątku. . . . . . . . . . . . . . . . 75
Tytuły arystokrat czne. . . . . . . . . . . . . . . 77
y
VI. NAZWISKA MAŁŻONKÓW I DZIECI
Nazwiska żony i dzieci po mężu-ojcu. . . . . . . . . . 81
Nazwiska i przezwiska kognacyjne. . . . . . . . . . . 83
Łączenie nazwisk (małżeństwo i adopcja). . . . . . . . . 86
Dzieci nie dziedziczące nazwiska rodziców. . . . . . . . . 88
VII.ZMIANY
Zmiany suf1ksów (-ski,-wicz). . . . . . . . . . . . .95
Zmiany o podłożu językowym i graficznym.. . . . . . .109
Zmiana nazwisk ujemnych. . . . . . . . . . . . . .120
Rodowodowe upiększenia nazwisk. . . . . . . . . . .127
Nazwiska przybrane (wojenne). . . . . . . . . . . . 132
Przymus zmiany i zezwolenie na zmianę. . . . . . . . .134
VIII. NAZWISKA OBCE NA ZIEMIACH POLSKICH
Nazwiska ruskie i rosyjskie. . . . . . . . . . . . . 138
Nazwiska litewskie. . . . . . . . . . . . . . . . 140
Nazwiskaniemieckie. . . . . . . . . . . . . . . . 141
Nazwiskafrancuskie. . . . . . . . . . . . . . . . 152
Nazwiskawłoskie. . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Nazwiska angielskie. . . . . . . . . . . . . . . . 155
Inne germańskie nazwiska (holenderskie
i skandynawskie). . . . . . . . . . . . . . . . 157
Nazwiskarumuńskie. . . . . . . . . . . . . . . .157
Nazwiska greckie. . . . . . . . . . . . . . . . .159
Nazwiskawschodnie. . . . . . . . . . . . . . . .159
IX. NAZWISKA POLSKIE W OBCEJ POSTACI
Moda klasyczna. . . . . . .
Lituanizacja. . . . . . . .
Rutenizacja. . . . . . . . .
Rusyfikacja. . . . . . . . .
Germanizacja. . . . . . . .
Nazwiska polskie we Francji. . .
; Nazwiska polskie we Włoszech. .
Nazwiska polskie w Anglii i Stanach
' Nazwiska polskie w Szwecji
...
Nazwiska polskie na Węgrzech
i Nazwiska polskie w Turcji. .
. . . . . . 161
. . . . . . 163
. . . . . . .164
. . . . . . .165
. . . . . . 165
. . . . . . .177
. . . . . . .178
. . . . . . .179
. . . . . . .18I
. . . . . . .182
. . . . . . .182
X. NAZWISKA ŻYDÓW, NEOFITÓW, ORMIAN
I TATARÓW POLSKICH
Nazwiskażydowskie. . . . . . . . . . . . . . . . 184
Nazwiska neofitów. . . . . . . . . . . . . . . . 190
Nazwiska ormiańskie. . . . . . . . . . . . . . . 199
Nazwiska tatarskie. . . . . . . . . . . . . . . . 201
Dodatek I
Nazwiska pochodzące od imion chrzestnych. . . . . . . . 203
Dodatek II
Zabawne zestawienia nazwisk. . . . . . . . . . . . . 216
Wykaz literatury. . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Wykaz nazwisk. . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Objaśnienia skrótów. . . . . . . . . . . . . . . . 298
300
NAKŁADEM "KSIĄŻKI I WIEDZY" UKAZAŁY SIF:
Eugeniusz Duraczyński
RZD POLSKI NA UCHODŹSTWIE. ORGANIZA-
CJA-PERSONALIA-POLITYKA
ss. 488, il. 20, wyd. I
Pierwsza w histońografii książka o dziejach rządów W. Sikorskiego, S.
Mikolajczyka, T. Arciszewskiego na emigracji oraz o działalności prezydenta
RP - W. Raczkiewicza i Rady Narodowej.
Karol Mórawski
KAR TKI Z DZIEJÓ W Ż YDÓ W WARSZA WSKICH
ss. 182, il. 29, wyd. I
Dzieje gminy i społeczności żydowskiej w Warszawie ze szczególnym
uwzględnieniem udziahz ludności żydowskiej w życiu gospodarczym,
politycznym i społeczno-kulturalnym miasta oraz jej walki i martyrologii
w okresie okupacji.
Janusz Pajewski, Waldemar Łazuga
GABRIEL NAR UTO WICZ.
RZECZ YPOSPOLITEJ
ss. 192, il. 14, wyd. I
PIERWSZY PREZYDENT
Bogato udokumentowana biografia pierwszego prezydenta odrodzonej
po I wojnie światowej Polski, zamordowanego wkrótce po objęciu urzędu.
Włodzimierz Sedlak
CZŁO WIEK I GÓR Y Ś WIĘTOKRZ YSKIE
ss. 246, il. 45, wyd. I
Ostatnia książka Włodzimierza Sedlaka, kapłana i uczonego, jest jak
gdyby reportażem, zapisem jego przeżyć i przygód z nauką. Składają się
na tę książkę 33 eseje o różnym charakterze. Są tutaj zarówno opisy
wędrówek geologa-bioelektronika, opisy przygód i piękna przyrody, jak
i zapisy myśli i głębszej refleksji nie tylko naukowej, ale również filozoficznej
natury, a całość spojona została miejscem (Góry Świętokrzyskie)
i przedmiotem badań, którym jest życie i jego najważniejszy nosiciel
- człowiek.
Janusz Tazbir
REFORMA CJA W POLSCE
ss. 264, wyd. I
Autor, uznany badacz i popularyzator wiedzy historycznej, przedstawia
w sposób nowatorski polską reformację jako ruch umysłowy, politycz-
no-społeczny oraz wyznaniowy zmierzający do odnowy instytucji
kościelnych i systemu wierzeń religijnych.
"KSIĄŻKA I WIEDZA" prowadzi sprzedaż hurtową
w siedzibie oficyny, Warszawa, ul. Smolna l3, tel.
26-53-29, sprzedaż detaliczną i wysylkową (za zali-
czeniem pocztowym, tylko wydawnictwa wlasne). Salon
Wydawnictwa "KiW": Warszawa, Al. Jerozolimskie 6
(naprzeciw Muzeum Narodowego), tel. 27-54-Ol
w. 246. Dział Sprzedaży - tel. 27-94-17.
Wydawnictwo "Książka i Wiedza"
Warszawa 1993
Wydanie pierwsze powojenne
Obj. ark. druk. 19
Skład wykonano w systemie "Poltype" w "KiW"
Druk i oprawę wykonał Zakład Poligrafczny Agencji Wydawniczej
"Interster" SA,
Warszawa, ul. Zamoyskiego 4
Trzynaście tysięcy sto pigćdziesiąta pierwsza publikacja "Ki W"
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Bystroń Nazwiska polskie
Prawdziwe nazwiska polskiej łże elity
Stary Waliszew nazwiska polskich żołnioerzy
Odmiana nazwisk, etykieta językowa, model polskiej grzeczności językowej ćwiczenia
Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836 1861(1867) Indeks Nazwisk
Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836 1861 Sęczys (indeks nazwisk)
01 Prawdziwe nazwiska „elity polskiej”
Bezpieceństwo militarne Polski
Historia państwa i prawa Polski Testy Tablice
administracja w ksiestwie warszawskim i krolestwie polskim
Szlakiem polskich Tatarów
Nazwy kolorów w języku polskim
Swieci w Dziejach Narodu Polskiego6
A Balaban Polskie problemy ustrojowe 2003
więcej podobnych podstron