druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 1
Jak mądrze
wspiera kobiet
w karmieniu piersią?
Nowe informacje, wskazówki,
wyniki badał naukowych
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 2
Fundacja Rodzi po Ludzku ma status organizacji poŻytku publicznego.
MoŻesz wesprze nasze dzia"ania, przekazując nam 1 % swojego podatku!
Wicej na stronie www.rodzicpoludzku.pl!
Autorzy: mgr Malwina Okrzesik, dr n.med. Barbara Baranowska,
mgr Magdalena Krauze
Redakcja: Anna Otffinowska
Zdjcia: Barbara Baranowska
Korekta: Maria Tomaszewska-Chyczewska
Projekt graficzny: Krzysztof Kubicki
Sk"ad: GraŻyna Faltyn
Warszawa 2010
Copyright by Fundacja Rodzi po Ludzku
ISBN 978-83-60971-11-6
Fundacja Rodzi po Ludzku
00-150 Warszawa, ul. Nowolipie 13/15
tel. (22) 887 78 76
www.rodzicpoludzku.pl
fundacja@rodzicpoludzku.pl
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 3
Spis treĘci
Wstp, czyli filozofia wspierania matek karmiących . . .5
1. Co dzieje si z kobietą po porodzie i jaki to
ma związek z karmieniem piersią . . . . . . . . . . . . . . .6
2. Hormony a laktacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
3. Technika karmienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
4. Zasady odciągania
i przechowywania pokarmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
5. Karmienie blięniąt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
6. Kszta"t brodawek a karmienie piersią . . . . . . . . . . .17
7. Problemy przy karmieniu piersią . . . . . . . . . . . . . . .18
8. Alternatywne metody
podawania pokarmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
9. Praktyki szpitalne u"atwiające
rozpoczcie karmienia piersią . . . . . . . . . . . . . . . . .25
10. Dieta kobiet w okresie laktacji . . . . . . . . . . . . . . . .27
11. Znaczenie przebiegu porodu
dla karmienia piersią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
12. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 4
Wiele si mówi o zdrowotnych skutkach sztucznego karmienia nowo-
rodków i niemowląt, ale jednoczeĘnie obserwujemy zmniejszanie si odsetka
kobiet karmiących naturalnie swoje dzieci. Pojawia si wic pytanie, dlaczego
tak si dzieje? Jakie czynniki wp"ywają na decyzje kobiet o karmieniu pier-
sią? Co powoduje, Że czĘ mam szybko rezygnuje, inne zaĘ karmią
z powodzeniem swoje dzieci jeszcze przez wiele miesicy po porodzie?
Na te pytania nie ma jednej odpowiedzi. Decyzje kobiet o podjciu karmie-
nia naturalnego dyktowane są ich osobistymi motywacjami, przekonaniami,
sytuacją Życiową, stanem zdrowia. ZaleŻą równieŻ w duŻym stopniu od
edukacji, wsparcia i opieki, jakie otrzymują w czasie ciąŻy, porodu i tuŻ po
narodzinach swojego dziecka. ZauwaŻy" to UNICEF i w 1989 roku wyda",
wraz ze wiatową Organizacją Zdrowia, dokument, w którym podkreĘla si
szczególną rol personelu medycznego i stosowanych przez niego praktyk.
Dane zebrane podczas kolejnych akcji Rodzi po ludzku , a takŻe listy kobiet
kierowane do naszej organizacji, potwierdzają wnioski UNICEF. W Polsce
wiele kobiet nie podejmuje karmienia piersią, poniewaŻ nie otrzyma"y ani
wiedzy, ani fachowej pomocy ze strony po"oŻnych i lekarzy na oddzia"ach
po"oŻniczych. Sytuacja jest lepsza w tych placówkach, które otrzyma"y
nadawany przez UNICEF tytu" Szpitala Przyjaznego Dziecku , gdyŻ per-
sonel tych placówek jest przeszkolony w zakresie pomocy matkom. Jest na-
dzieja, Że sytuacj na lepsze zmieni Standard opieki oko"oporodowej spra-
wowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąŻy, fizjologicznego porodu,
po"ogu i opieki nad noworodkiem , który wejdzie wkrótce w Życie jako roz-
porządzenie Ministra Zdrowia. Wszystkie placówki po"oŻnicze bdą zobo-
wiązane do przestrzegania jego zapisów, które midzy innymi dotyczą
zapewnienia prawid"owej laktacji i odŻywiania noworodka, informowania
i instruowania matek na temat korzyĘci i metod karmienia piersią.
Niniejsza broszurka zosta"a napisana z myĘlą o po"oŻnych, lekarzach,
doradcach laktacyjnych, którzy pracują z m"odymi mamami i na co dzieł
s"uŻą im radą i pomocą. Zawiera wiele przydatnych wskazówek i informacji,
jak równieŻ omawia wyniki badał naukowych, które stanowią podstaw sku-
tecznej i nowoczesnej praktyki. Mamy nadziej, Że dziki temu publikacja
ta stanie si dla wielu osób kolejnym skutecznym narzdziem w rozwiązy-
waniu problemów laktacyjnych ich podopiecznych.
Zespó" Fundacji Rodzi po Ludzku
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
4
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 5
Wstp, czyli filozofia
wspierania matek karmiących
Karmienie piersią jest naturalnym, w"aĘciwym dla gatunku ludzkiego
sposobem Żywienia niemowląt i ma"ych dzieci. Czsto spotka si moŻemy
ze sprowadzaniem istoty macierzyłstwa tylko do kwestii karmienia. Jest to
pewnego rodzaju pu"apka kobieta nie jest przecieŻ wy"ącznie dystrybu-
torem najlepszego pokarmu dla dziecka. Karmienie piersią jest intensywną,
intymną relacją midzy matką a dzieckiem. Celem pomocy jest nie tylko
osiągnicie idea"u karmienia piersią , ale równieŻ poprawienie ich wzajem-
nych relacji. Pracując z mamą i dzieckiem, zawsze musimy widzie to, co
dzieje si midzy nimi i wokó" nich. JakoĘ kontaktu matki z dzieckiem zale-
Ży od wielu czynników, np. od fizycznej bliskoĘci midzy nimi, postrzegania
w"asnej kobiecoĘci, jakoĘci kontaktu z ojcem dziecka, od zwyczajów Żywienio-
wych, obowiązujących w najbliŻszym otoczeniu; moŻe by równieŻ zaleŻna
od tego, jakie doĘwiadczenia z karmieniem piersią mia"y inne, waŻne kobiety
w rodzinie.
PowinniĘmy akceptowa przekonania, problemy i decyzje matki,
wzmacnia ją przez okazywanie zaufania i wiary w jej kompetencje oraz do-
cenia to, co robi dla dziecka. Pokazując moŻliwoĘci rozwiązania problemu,
uczymy ją pewnoĘci siebie i samodzielnoĘci.
Kobiety oczekują profesjonalnej pomocy w karmieniu piersią i dostarcze-
nia im aktualnej wiedzy na ten temat. Takie oczekiwanie rozmija si z postawą
wielu pracowników s"uŻby zdrowia, dla których kwestia karmienia jest prosta
i oczywista: JeĘli kobieta chce karmi, to bdzie karmi . Jest to tylko czĘ
prawdy, gdyŻ samo pragnienie karmienia nie zawsze jest wystarczające.
Laktacja i karmienie piersią to obszerna, dynamicznie rozwijająca si,
interdyscyplinarna dziedzina nauki, obejmująca nie tylko wiedz po"oŻni-
czą, ale i psychologiczną; czerpiąca z endokrynologii, biochemii, pediatrii
i neonatologii, wiedzy o rozwoju ruchowym dziecka, socjologii, nauki o Ży-
wieniu i wielu innych. Praca z matką i jej dzieckiem wymaga umiejtnoĘci
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
5
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 6
praktycznych i interpersonalnych, a te z kolei wymagają doskonalenia i uzupe"-
niania. Aby dobrze pomaga, trzeba wciąŻ si szkoli, pracowa zgodnie
z wiedzą naukową, zna standardy postpowania.
JeĘli widzimy, Że kobieta ma k"opoty z karmieniem uszanujmy to,
okaŻmy zrozumienie dla jej trudnoĘci, dajmy jej czas na decyzj. Gdy uzna,
Że nas potrzebuje, zaoferujmy jej wsparcie i konkretną, fachową pomoc.
Dziecko ma prawo do jak najlepszej opieki, w tym do optymalnego sposo-
bu Żywienia. Mleko jego w"asnej mamy bdzie dla niego najlepszym rozwią-
zaniem. Jednak to do matki naleŻy decyzja, co do sposobu karmienia i to
ona bierze za nią pe"ną odpowiedzialnoĘ.
Jako profesjonalistki jesteĘmy zaproszone na krótki czas do towarzysze-
nia kobiecie i jej dziecku. Spotkanie z nami ma upewni matk, Że dobrze so-
bie radzi w kontakcie z dzieckiem, a jeĘli ma trudnoĘci, powinniĘmy da jej
odpowiednią wiedz i umiejtnoĘci, potrzebne do rozwiązania problemu.
1.Co si dzieje z kobietą po
porodzie i jaki to ma związek
z karmieniem piersią?
1.1.Zmiany fizyczne i emocjonalna wraŻliwoĘ
Kobieta, która urodzi"a dziecko, doznaje wielu gwa"townych zmian. Do-
tyczą one zarówno jej cia"a, jak i emocji, które towarzyszą jej w pierwszych
dniach i tygodniach po narodzinach dziecka. MoŻe odczuwa zmczenie
porodem, ból związany z uszkodzeniem krocza czy bolesną raną po cesar-
skim ciciu. W piersiach zachodzą szybkie zmiany, związane z intensywną
eksploatacją brodawek podczas ssania i zwikszoną produkcją pokarmu
w gruczo"ach mlecznych. wieŻo upieczona matka moŻe czu si oszo"o-
miona, tym, co dzieje si w jej ciele, i mie wraŻenie, Że utraci"a nad nim
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
6
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 7
kontrol. W czasie ciąŻy jej cia"o s"uŻy"o dziecku do rozwoju i jeszcze d"u-
go bdzie mu potrzebne przez karmienie piersią. To moŻe by pikne
i przyjemne, ale teŻ trudne do zaakceptowania, jeĘli kobieta czuje si obo-
la"a, zmczona, a jej cia"o odmawia pos"uszełstwa.
W pierwszych godzinach i dniach po porodzie kobieta przestawia si na
nowy tryb funkcjonowania hormonalnego. Mieszanka hormonów: endorfin
(hormony zadowolenia, b"ogoĘci), oksytocyny (hormon mi"oĘci), prolaktyny
(hormon troski, macierzyłstwa) oraz adrenaliny (hormon pobudzenia,
czujnoĘci), moŻe powodowa u niej niestabilnoĘ emocjonalną i nadwraŻliwoĘ.
Tak jak w czasie porodu, równieŻ po porodzie racjonalne myĘlenie, intelektual-
na kontrola emocji i rzeczowy ogląd rzeczywistoĘci zaczynają odgrywa
mniejszą rol. Silniejsze stają si uczucia, pochodzące z g"bokich warstw
mózgu, bardziej pierwotne, instynktowne. Kobieta jest w tym okresie emo-
cjonalnie otwarta , obnaŻona , bo nie potrafi dobrze uĘwiadomi sobie
i kontrolowa tego, co przeŻywa. To otwarcie kobiety uwraŻliwia ją na dziec-
ko bez jej Ęwiadomego udzia"u, niejako zmusza do troski o nie. Uczucie mi-
"oĘci, czu"oĘci do dziecka miesza si teŻ z trudnymi emocjami: zmczeniem,
z"oĘcią, bezradnoĘcią i lkiem związanym z nową sytuacją. Mobilizacja
i ch sprawdzenia si w roli matki mogą wywo"ywa poczucie winy, gdy
z dzieckiem dzieje si coĘ nie tak .
1.2. Zmiany w relacji z otoczeniem
Kobieta zmienia swoje relacje ze Ęwiatem, cele, hierarchi wartoĘci.
Punktem odniesienia dla niej staje si nowonarodzone dziecko, które trzeba
wkomponowa w rozsypane puzzle dotychczasowego Życia. JednoczeĘnie
zmieniają si relacje w rodzinie: uwaga najbliŻszych dotychczas skierowana
na kobiet, noszącą w sobie dziecko, przenosi si na nowego cz"onka rodziny,
co moŻe by dla niej trudne do przyjcia.
1.3. Zmiana trybu Życia
JeĘli kobieta prowadzi"a dotychczas regularny tryb Życia, moŻe mie
trudnoĘ z byciem na Żądanie dziecka. Burzy si jej dotychczasowy rytm
(bo np. dzieł nie róŻni si od nocy). Przez 24 godziny na dob matka ma
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
7
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 8
przy sobie dziecko, którego potrzeby dopiero uczy si rozpoznawa. Trud-
noĘ moŻe jej sprawia wype"nianie codziennych obowiązków i zaspokajanie
w"asnych podstawowych potrzeb (jak spokojny posi"ek, wzicie prysznica,
drzemka).
1.4. Nowe zadania
Dobre zajmowanie si dzieckiem nie wynika z samego faktu noszenia go
w swym "onie, a potem wydania na Ęwiat. Potrzebny jest czas, ciąg"e bycie
z maluchem, uczenie si go i poszukiwanie sposobów na coraz trafniejsze
odpowiadanie na jego potrzeby.
Jednym z g"ównych zadał matki w opiece nad dzieckiem jest zapewnie-
nie mu odpowiedniej iloĘci jak najlepszego poŻywienia. To jest dla niej spra-
wa najwaŻniejsza. Kobieta zadaje sobie pytanie: Czy bd zdolna wykarmi
dziecko? . Odpowiedę nasycona jest silnymi emocjami, bo dotyka jej we-
wntrznego obrazu dobrej matki . Jest to bardzo wraŻliwy obszar kobiecej
psychiki, dlatego w kontakcie z matką naleŻy by bardzo delikatnym i ostroŻ-
nym, uwaŻa na s"owa, aby jej nie zrani, nie odebra si" i wiary w siebie. Trze-
ba pamita, Że u kaŻdej kobiety poczucie sukcesu bądę poraŻki w kwestii
karmienia, prze"oŻy si na jakoĘ jej wizi z dzieckiem i w"asną samoocen.
2.Hormony a laktacja
Proces laktacji uzaleŻniony jest od precyzyjnych procesów hormonalnych
i neurohormonalnych, zachodzących w czasie ciąŻy i w okresie oko"oporo-
dowym w organizmie kobiety.
W czasie ciąŻy, pod wp"ywem progesteronu, hormonu wzrostu, prolaktyny
i laktogenu "oŻyskowego nastpuje rozwój i dojrzewanie pcherzyków mlecz-
nych. Nab"onek, który je wyĘciela, juŻ ok. 4.-5. miesiąca ciąŻy moŻe posiada
zdolnoĘ syntezy mleka. Z kaŻdym tygodniem ciąŻy nastpuje wzrost prze-
wodów mlecznych, tkanki gruczo"owej i pcherzyków, przez co piersi stają
si ciŻsze, bardziej napite, a brodawki bardziej wraŻliwe. Po porodzie wraz
z wydaleniem "oŻyska spada poziom estrogenów i progesteronu, a uwolniona
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
8
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 9
zostaje prolaktyna, której stŻenie wzros"o przed porodem. W 1.-2. dobie po
porodzie wydzielanie siary wynosi juŻ ok. 100 ml na dzieł, a w 3.-5. dobie
iloĘ wytwarzanego mleka zwiksza si nawet do 500 ml.
2.1. Prolaktyna - hormon produkcji mleka
BezpoĘrednio po porodzie poziom prolaktyny jest tak samo wysoki u kar-
miących i niekarmiących matek. Gdy niemowl ssie, wraŻliwe nerwy brodawki
i otoczki sutkowej zostają pobudzone. Impulsy przekazywane do podwzgórza
i przedniego p"ata przysadki powodują wzrost stŻenia prolaktyny w osoczu
krwi i produkcj mleka w pcherzykach mlecznych. Im wczeĘniej nastpuje
uaktywnienie tego odruchu, tym jest wicej aktywnych receptorów dla prolak-
tyny w piersi i są one bardziej wraŻliwe. Tak wic, czste przystawianie dziec-
ka do piersi, szczególnie w pierwszych dniach, jest niezbdne do osiągnicia
wysokiego poziomu tego hormonu i "atwiejszego procesu wytwarzania mleka.
Po ok. 10. dobie ogólny poziom prolaktyny spada, ale podczas ssania wzra-
sta dwukrotnie. W nocy jest on wyraęnie wyŻszy, dlatego tak waŻne są karmie-
nia nocne. Hormon ten, oprócz produkcji mleka, wp"ywa na stan emocjonalny
matki: podwyŻsza poziom odpornoĘci na stres, u"atwia podjcie trudów ma-
cierzyłstwa, zwiksza czujnoĘ matki i wzmacnia jej zachowania opiekułcze.
2.2. Oksytocyna - hormon wyp"ywu mleka
W wyniku ssania piersi, bodęce czuciowe z brodawki przekazywane są
do podwzgórza i tylnego p"ata przysadki, powodując wzrost stŻenia oksy-
tocyny we krwi. Dziki niej nastpuje pobudzenie komórek miĘniowych,
otaczających pcherzyki, powodując przesuwanie pokarmu do ujĘcia prze-
wodów mlecznych. W czasie karmienia oksytocyna wytwarza si pulsacyj-
nie, powodując kilka fal wyp"ywu mleka. Dziecko najpierw ssie intensywnie,
potem s"abiej, przy nastpnej fali znów ssie aktywniej. Kobieta odczuwa od-
ruch wyp"ywu mleka jako delikatne mrowienie, k"ucie, uczucie przepe"niania
i ciŻkoĘci piersi.
Oksytocyna wywo"uje równieŻ skurcze macicy, szczególnie mocne
w pierwszych dniach po porodzie. Ssanie piersi przez dziecko zaraz po
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
9
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 10
porodzie u"atwia wydalenie "oŻyska i zmniejsza ryzyko nadmiernego krwa-
wienia. Nie tylko ssanie ma wp"yw na uwalnianie oksytocyny. Wyp"yw mle-
ka wzmagany jest równieŻ przez patrzenie na dziecko, dotykanie go, jego
p"acz i zapach. Oksytocyna powoduje wzrost mi"oĘci do dziecka, wprowa-
dza w stan odprŻenia, dzia"a antystresowo, wzmaga sennoĘ i podwyŻsza
odpornoĘ na ból. Stres związany z bólem, niepokojem, zimnem czy nad-
miernym wysi"kiem blokuje wydzielanie oksytocyny, a tym samym moŻe
powodowa problemy z nakarmieniem dziecka.
3. Technika karmienia
Ssanie jest odruchem, ale sposobu ssania dziecko uczy si dopiero po
porodzie. Skuteczne ssanie moŻliwe jest wtedy, gdy dziecko odpowiednio
uchwyci pierĘ. W pobieranie pokarmu zaangaŻowane są miĘnie jzyka,
warg, policzków oraz Żuchwa i podniebienie dziecka. W buzi musi si zna-
leę brodawka i znaczna czĘ otoczki; w trakcie ssania dziecko uciska, roz-
masowuje jzykiem przewody mleczne, powodując wyp"ywanie pokarmu.
Dobre uchwycenie piersi zaleŻy przede wszystkim od sposobu, w jaki matka
poda mu pierĘ. Po pewnym czasie ustala si u dziecka okreĘlony wzorzec
ssania . Podawanie smoczka czy butelki myli dziecko i moŻe powodowa je-
go k"opoty z chwyceniem piersi i skutecznym ssaniem. Nieprawid"owe ssanie
moŻe zaĘ powodowa u matki uszkodzenia brodawek i os"abienie laktacji.
Problemy ze ssaniem mogą równieŻ wynika z niechci dziecka do sze-
rokiego otwierania buzi. Przyczyną moŻe by odĘluzowanie po porodzie,
uraz oko"oporodowy, problemy neurologiczne albo zbyt krótkie wdzide"ko
jzyka.
Wspieranie matek karmiących to przede wszystkim pomoc w znalezie-
niu wygodnej pozycji do karmienia, obserwacja sposobu ssania i uczenie
matki oceny skutecznego karmienia. JeĘli karmienie przebiega dobrze, Żad-
ne inne dzia"ania nie są konieczne. Gdy pojawią si trudnoĘci, nie naleŻy
wyrcza matki, ale pracowa z nią tak, aby sama znalaz"a rozwiązanie.
To umocni jej poczucie kompetencji i samodzielnoĘ.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
10
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 11
3.1. Uk"adanie dziecka przy piersi
PokaŻ matce róŻne moŻliwoĘci u"oŻenia dziecka, aby spróbowa"a i wy-
bra"a t, która bdzie dla niej optymalna. Zaznacz jednak, Że dobrze jest
zmienia u"oŻenie malucha przy piersi, aby równo stymulowany by" ca"y
gruczo" piersiowy. Najlepiej opróŻniany i pobudzany jest ten obszar gruczo"u,
który znajduje si pod bródką dziecka. Równie waŻne jest ustabilizowanie
ca"ego cia"a dziecka, a szczególnie jego g"owy, by czu"o si pewnie w trakcie
ca"ego karmienia. Przy prawid"owym karmieniu piersią g"owa i cia"o dziec-
ka u"oŻone są w linii prostej, twarz zwrócona jest w stron piersi, usta dziec-
ka są szeroko otwarte, wargi wywinite na zewnątrz jak rybka . Podczas ssa-
nia policzki dziecka są zaokrąglone, a jego broda dotyka piersi.
3.2. Pozycje do karmienia
v Pozycja klasyczna
Pozycja ta daje moŻliwoĘ kontrolowania sposobu, w jaki dziecko chwyta
i ssie pierĘ i matka "atwo moŻe skorygowa ewentualne b"dy.
v Pozycja spod pachy
Wygodna dla matki z duŻym biustem lub gdy matka ma p"askie lub wkl-
s"e brodawki, równieŻ dla kobiet po ciciu cesarskim (nie ma nacisku na ran).
Korzystna dla wczeĘniaków, dzieci s"abo ssących i s"abo przybierających na
wadze lub mających problem z chwyceniem piersi. Wygodna do jednocze-
snego karmienia blięniaków.
v Pozycja krzyŻowa
Podobna do pozycji klasycznej, z tym, Że rce matki są u"oŻone odwrotnie:
lewa rka przytrzymuje lewą pierĘ, a prawa rka podtrzymuje g"ówk dziecka.
Ta pozycja daje lepszą kontrol nad ssaniem, jest korzystna dla wczeĘniaków
i dzieci z obniŻonym napiciem miĘniowym.
v Pozycja leŻąca
Sprawdza si u kobiet, które mia"y nacite krocze. Dobra do odpoczynku
i do karmieł nocnych.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
11
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 12
pozycja klasyczna
pozycja krzyŻowa pozycja spod pachy
pozycja leŻąca
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
12
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 13
NajczĘciej pope"niane b"dy:
v przystawianie piersi do dziecka, a nie dziecka do piersi;
v uciskanie policzków w celu otwarcia buzi dziecka;
v uciskanie g"ówki dziecka, przyk"adanie na si" ;
v przytrzymywanie piersi palcem przy nosku dziecka aby dobrze oddycha"o .
MoŻe to spowodowa zastój pokarmu w uciskanych przewodach, powoduje
wyciąganie piersi z ust dziecka i bolesnoĘ brodawki. Gdy maluch ma k"opot
z oddychaniem, sam odsunie g"ow od piersi. Przytulenie pupy i nóŻek dziec-
ka blisko talii mamy pozwala na lekkie odchylenie noska dziecka od piersi.
3.3. Dziecko nadmiernie senne
Zdrowe dziecko po pierwszym kontakcie z mamą i ssaniu piersi, zasypia
na kilka-kilkanaĘcie godzin. W 1.-2. dobie jest wic ma"o aktywne podczas
karmienia. W kolejnych dniach liczba karmieł nie powinna by mniejsza
niŻ 8, wg rytmu ustalonego przez dziecko. CiŻki poród, podawanie Ęrod-
ków farmakologicznych w czasie porodu, infekcja, Żo"taczka fizjologiczna
mogą powodowa, Że dziecko nie sygnalizuje g"odu. NaleŻy je wtedy wybu-
dza co 3 godziny (od zakołczenia poprzedniego karmienia nie moŻe miną
wicej niŻ 4 godziny) i kontrolowa czas prze"ykania mleka.
Dziecko moŻna rozbudzi i zachci do ssania przez:
v zmian pieluszki przed karmieniem i masowanie podeszwy go"ych stópek;
v delikatne masowanie miĘni wokó" ust, pociąganie Żuchwy w dó";
v wyciĘnicie niewielkiej iloĘci mleka i dotykanie brodawką górnej i dolnej
wargi malucha;
v czstą zmian piersi i pozycji w czasie jednego karmienia (bardzo aktywi-
zuje pozycja spod pachy);
v pionizowanie dziecka przy zmianie piersi;
v delikatne masowanie piersi, przesuwanie pokarmu w stron dziecka, po-
ciąganie w dó" Żuchwy;
v masowanie miĘni gard"a opuszką palca wskazujacego ruchem w stron
szyi dziecka w rytmie prze"ykania mleka;
v masowanie wewntrznej czĘci d"oni dziecka.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
13
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 14
3.4. Jak pozna, Że dziecko si najad"o?
Matki czsto wyraŻają obaw o to, czy ich dziecko jest najedzone. MoŻesz
uspokoi matk, Że jej dziecko na pewno nie jest g"odne, jeĘli:
v karmienie odbywa si 8-12 razy na dob, na Żądanie , w tym minimum
raz w nocy (w pierwszych 2 dobach karmieł jest zwykle mniej);
v technika karmienia jest prawid"owa;
v dziecko ssie aktywnie pierĘ, s"ycha prze"ykanie mleka przez minimum
7-8 minut;
v po 3.-5. dobie matka czuje, Że po karmieniu piersi są bardziej mikkie,
lŻejsze;
v po 4. dniu Życia dziecko moczy co najmniej 6 pieluch w ciągu doby;
v po 4. dniu Życia brak jest smó"ki przy wypróŻnianiu, po 5. dobie stolce są
luęne, papkowate;
v dziecko oddaje co najmniej 2-3 stolce na dob (po 4.-6. tygodniach stolców
jest zwykle mniej, mogą pojawia si raz na kilka dni);
v po karmieniu dziecko jest zadowolone, spokojne, ma rozluęnione ramiona
i rce;
v początkowy spadek masy cia"a nie jest wikszy niŻ 7% wagi urodzeniowej,
a po 3. dobie Życia nie ma ubytków masy cia"a;
v dziecko osiąga urodzeniową mas cia"a najpóęniej w 14. dniu Życia.
4. Zasady odciągania
i przechowywania pokarmu
Przy prawid"owo przebiegającej laktacji nie naleŻy odciąga pokarmu.
Robimy to w okreĘlonych sytuacjach:
v w celu zwikszenia produkcji mleka;
v gdy dziecko nie moŻe by karmione bezpoĘrednio z piersi z powodu cho-
roby, wczeĘniactwa;
v gdy matka musi wyjĘ z domu na d"uŻej;
v przy leczeniu nawa"u, zastoju lub zapalenia piersi, gdy pierĘ nie jest efek-
tywnie opróŻniana przez dziecko.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
14
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 15
4.1. Odciąganie mleka
Odciąganie rczne jest wygodne na początku laktacji, gdy piersi nie
produkują duŻej iloĘci mleka, lub gdy potrzebna jest jego niewielka iloĘ.
Odciąganie rczne sprawdza si równieŻ wtedy, gdy mleko jest potrzebne
tylko od czasu do czasu. Przy odciąganiu rcznym uzyskujemy pokarm naj-
mniej zanieczyszczony, co jest istotne w warunkach szpitalnych.
Jak odciąga?
Przed rozpoczciem odciągania mama powinna umy rce wodą z myd"em
(piersi nie trzeba specjalnie my przed odciąganiem) i przygotowa czysty, wy-
parzony i wysuszony pojemnik (dla wczeĘniaka powinien by wygotowany).
Odruch wyp"ywu pokarmu pobudza si przez delikatne, wykonane
opuszkami palców opukiwanie i g"askanie piersi, delikatne rozmasowanie
poprzez koliste, spiralne, sczesujące ruchy od nasady piersi w stron bro-
dawki. Dobrze dzia"a ciep"y prysznic lub ciep"y ok"ad na pierĘ. Mama po-
winna by zrelaksowana.
NaleŻy uchwyci palcem wskazującym i kciukiem otoczk w odleg"oĘci
ok. 1,5 cm od brodawki i naciska tak, aby pod palcami by"y wyczuwalne
przewody mleczne, w których gromadzi si pokarm. Pokarm zaczyna wyp"y-
wa dopiero po pewnym czasie. Po kilku minutach, gdy pokarm nie leci juŻ
z naciskanej czĘci gruczo"u, trzeba przesuną palce, tak jak wskazówka
przesuwa si po tarczy zegara i znów naciska.
Gdy celem odciągania jest stymulacja laktacji, odciąganie powinno od-
bywa si w rytmie karmieł i trwa pó" godziny naprzemiennie: prawa pierĘ
- 7 minut, lewa pierĘ - 7 minut, prawa - 5 minut, lewa - 5 minut, prawa - 3
minuty, lewa - 3 minuty. Odciąganie takim sposobem pozwala uzyska naj-
wikszą iloĘ mleka, bo odciąganie z jednej piersi pobudza wyp"yw z drugiej
piersi.
Odciągacz (rczny lub elektryczny) stosuje si, gdy konieczne jest czste
odciąganie lub utrzymanie laktacji przez d"uŻszy czas.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
15
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 16
NajczĘciej pope"niane b"dy przy odciąganiu pokarmu:
v pociąganie, szarpanie brodawki;
v Ęciskanie, mocne uciskanie, wygniatanie piersi (powoduje uszkodzenia
pcherzyków mlecznych i moŻe prowadzi do zapalenia piersi).
Gdy pomagasz matce przy odciąganiu rcznym, zawsze zapytaj ją
o zgod na dotykanie piersi!
4.2. Przechowywanie odciągnitego pokarmu
Do przechowywania pokarmu najlepiej stosowa ma"e plastikowe pojem-
niki, dopuszczone do kontaktu z ŻywnoĘcią. Do mroŻenia moŻna zaopatrzy
si w specjalne torebki na pokarm. NaleŻy mrozi porcje po ok. 100-150 ml
mleka na jeden posi"ek i mniejsze porcje ok. 50-60 ml do ewentualnego uzu-
pe"nienia. Na kaŻdej porcji naleŻy napisa dat odciągania i zuŻywa je po-
czynając od mleka z najwczeĘniejszą datą. RozmraŻa moŻna w lodówce
(4C), w temperaturze pokojowej lub w ciep"ej kąpieli wodnej, ale nie naleŻy
tego robi w kuchence mikrofalowej. Mleko trzeba podgrza do temperatury
ok. 37C, nie gotowa. RozmroŻone mleko moŻe by przechowywane w lo-
dówce przez dob. Nie wolno zamraŻa powtórnie pokarmu rozmroŻonego,
a niezjedzone przez dziecko, raz podgrzane mleko naleŻy wyla.
5. Karmienie blięniąt
Cho karmienie blięniąt wymaga wikszego wysi"ku i dobrej organizacji,
to wikszoĘ matek jest w stanie temu sprosta. Potrzebują jednak wicej
wsparcia i praktycznej pomocy personelu w pierwszych dniach po porodzie.
Dodatkowe utrudnienie stanowi fakt, Że blięniaki statystycznie czĘciej
rodzą si przed terminem i przez cesarskie cicie.
Matce blięniąt moŻesz zaleci, aby:
v Karmi"a dzieci jak najszybciej i jak najczĘciej po porodzie, aby pobudzi
wytwarzanie mleka.
v Odciąga"a mleko odciągaczem, najlepiej elektrycznym z podwójną koł-
cówką, jeĘli stan dzieci uniemoŻliwia karmienie bezpoĘrednio z piersi.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
16
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 17
v Karmi"a na początku kaŻde dziecko osobno, aby "atwiej mog"a skupi si
na potrzebach kaŻdego z nich i dobrze kontrolowa efektywnoĘ ssania.
v Karmi"a w róŻnych pozycjach.
v PoĘwici"a wicej uwagi temu z dzieci, które s"abiej ssie i przystawia"a je
do piersi jako pierwsze.
v KaŻde dziecko przystawia"a do obu piersi; jedno karmienie lewą, a nastpne
prawą piersią, lub przydzieli"a kaŻdemu jedną stron na dzieł, a nastpne-
go dnia zmieni"a. Po pewnym czasie, gdy karmienie idzie dobrze, matka
moŻe przyporządkowa kaŻdemu dziecku jedną pierĘ na sta"e.
v Kontrolowa"a w"aĘciwe Żywienie poprzez zapisywanie pór karmienia, liczby
moczonych pieluch, liczby stolców kaŻdego dziecka.
v UŻywa"a do dokarmiania systemu wspomagania SNS, gdy iloĘ pokarmu
nie jest wystarczająca.
6. Kszta"t brodawek
a karmienie piersią
Piersi kobiet mają róŻne rozmiary, a brodawki róŻnią si od siebie nie
tylko wielkoĘcią, ale i kszta"tem. Nie ma wzorcowej brodawki, nie naleŻy
wic przed porodem ocenia piersi i brodawek pod kątem ich przydatnoĘci
do karmienia. Gdy u"oŻenie dziecka i przystawienie do piersi są prawid"o-
we, prawie wszystkie piersi i kszta"ty brodawek umoŻliwiają efektywne kar-
mienie. Przygotowanie piersi w czasie ciąŻy (stosowanie wiczeł Hoffma-
na, nak"adek korygujących, nipletek) jest zbdne i nie wp"ywa na skutecz-
noĘ karmienia. Wp"yw na to ma przede wszystkim elastycznoĘ brodawki
i jej podatnoĘ na wyciąganie. DuŻe znaczenie ma równieŻ temperament
dziecka, budowa jego jamy ustnej i moŻliwoĘci odpowiednio szerokiego
otwarcia ust.
Jak pomóc matce, która ma trudną brodawk (p"aską, wciągnitą)?
v WyjaĘnij matce, Że dziecko moŻe poradzi sobie nawet z mniej wycią-
gnitą brodawką, poniewaŻ w czasie ssania chwyta przede wszystkim
otoczk.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
17
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 18
v PokaŻ matce, jak przygotowa brodawki przed karmieniem za pomocą de-
likatnego masaŻu, rolowania, wyciągania odciągaczem lub odwróconą
strzykawką. Zale uŻywanie wk"adek formujących midzy karmieniami.
v Zaproponuj do karmienia pozycj spod pachy lub krzyŻową .
v Poinstruuj matk, jak uformowa pierĘ, aby brodawka maksymalnie si
wyciągn"a. PomoŻe w tym chwyt kanapkowy (mocne sp"aszczenie piersi
na otoczce zgodnie z po"oŻeniem warg dziecka), chwyt filiŻanki (palcem
wskazującym i kciukiem u"oŻonym z boku brodawki u jej podstawy matka
chwyta skór otoczki i wyciąga w stron buzi dziecka), kierowanie brodawki
na podniebienie.
Gdy przystawienie malucha jednak nie bdzie moŻliwe, moŻna spróbo-
wa karmienia przez kapturek. Zaproponuj go matce dopiero wtedy, gdy za-
cznie si duŻy nap"yw mleka (3.-4. doba), aby dziecko nie zniechci"o si
ssaniem pustego kapturka. Kapturek sztucznie wyd"uŻa brodawk p"aską
lub wciągnitą i zwielokrotnia intensywnoĘ pobudzania odruchu ssania.
Czste wyciąganie brodawki pod kapturkiem poprawia jej elastycznoĘ i po-
datnoĘ na wyciąganie. Trzeba jednak pamita, Że karmienie z kapturkiem
zwiksza ryzyko zmniejszenia iloĘci produkowanego mleka i tym samym
niedoŻywienie dziecka. JeĘli przystawienie malucha do piersi nie uda si,
matka powinna jak najszybciej zaczą odciąga pokarm, który moŻna poda
za pomocą metod alternatywnych.
7. Problemy przy karmieniu
piersią
7.1. Nawa" pokarmu
Nawa" pokarmu jest fizjologicznym stanem wystpującym w 2.-6. dobie
po porodzie i dotyczy zawsze obu piersi. Piersi są powikszone, bardziej
wraŻliwe na dotyk, ale niezaczerwienione, pod ich skórą widoczne są naczy-
nia Żylne. Odruch wyp"ywu mleka jest prawid"owy: dziecko ssie i s"ycha
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
18
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 19
prze"ykanie. Samopoczucie i stan ogólny matki są dobre, temperatura pra-
wid"owa. Nawa" pokarmu nak"ada si czsto na poporodowe obniŻenie
nastroju, stąd matka moŻe czu si niepewnie. Nawa" pokarmu przebiega
"agodniej, gdy juŻ od pierwszej doby dziecko ssie pierĘ dostatecznie czsto
i d"ugo.
Dla z"agodzenia objawów nawa"u moŻesz zaleci matce:
v Ch"odne ok"ady na pierĘ po kaŻdym karmieniu (na ok. 30 minut); zmniej-
szają przekrwienie, dzia"ają kojąco, "agodnie hamują laktacj. MoŻna uŻy
sch"odzonych liĘci kapusty, Żelu ch"odzącego, kostek lodu lub mroŻonki
zawinitej w pieluszk.
v Picie naparu z sza"wii (1-2 saszetki dziennie) przez 1-2 doby (sza"wia
dzia"a jak estrogeny, obniŻając laktacj).
v Odciąganie niewielkiej iloĘci pokarmu przed karmieniem, aby zmikczy
otoczk.
v Czstsze karmienia, minimum 8 razy na dob, wybudzanie dziecka, gdy
pierĘ jest przepe"niona.
v Odciąganie niewielkiej iloĘci pokarmu, gdy po karmieniu nie odczuwa
ulgi, albo gdy dziecko d"uŻej Ępi.
v Niepodawanie dziecku smoczka lub butelki.
v Nieograniczanie iloĘci spoŻywanych p"ynów, poniewaŻ nie ma to wp"ywu
na iloĘ wytwarzanego pokarmu.
Przy nawale pokarmu nie naleŻy Ęciska ani bandaŻowa piersi!
7.2. Zapalenie piersi
Stan zapalny piersi wystpuje najczĘciej midzy 2. a 6. tygodniem po
porodzie, dotyczy zwykle jednej piersi lub jej fragmentu. PierĘ jest gorąca,
obrzmia"a, bolesna i zaczerwieniona. Matka czuje si rozbita, jak przy gry-
pie: ma dreszcze, bóle kostne, bóle g"owy, wysoką gorączk, jej ttno jest
przyspieszone.
Jak moŻesz pomóc matce?
v Sprawdę technik karmienia.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
19
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 20
v Doradę matce, aby rozpoczyna"a karmienie od chorej piersi i karmi"a
z niej jak najczĘciej. JeĘli jest to bolesne, powinna rozpoczą od zdrowej
piersi, a gdy pokarm zaczyna wyp"ywa swobodniej, niech zmieni pierĘ na
chorą.
v Gdy mleko trudno wyp"ywa pomogą ciep"e ok"ady.
v Zwró uwag, aby matka uk"ada"a dziecko przy piersi tak, aby jego broda
by"a po stronie zapalenia.
v Gdy dziecko zdecydowanie odmawia ssania chorej piersi (wyŻszy poziom
sodu zmienia smak mleka), zaproponuj odciągnicie pokarmu.
v Po karmieniu zale zimne ok"ady, a midzy karmieniami ob"oŻenie chorej
piersi zgniecionymi liĘmi bia"ej kapusty (dzia"a przeciwzapalnie, delikatnie
hamuje laktacj).
v Przypomnij matce o umyciu piersi przed podaniem jej dziecku.
v MoŻesz poleci zaŻywanie 3 razy dziennie leków dzia"ających przeciwza-
palnie (ibuprofen lub paracetamol).
v Gdy po 24 - 48 godzinach nie ma poprawy skieruj kobiet do lekarza.
Czasem mama jest tak os"abiona, Że ma ochot zrezygnowa z karmienia,
szczególnie, gdy nastpuje nawrót zapalenia. Wyt"umacz, Że odstawianie
od piersi przed"uŻy leczenie i moŻe spowodowa ropieł piersi. To nie jest
dobry moment na podejmowanie decyzji o dalszym karmieniu.
NajczĘciej pope"niane b"dy przy zapaleniu piersi:
v odstawienie od piersi;
v mocne masowanie, ugniatanie piersi (moŻe dojĘ do uszkodzenia kanali-
ków mlecznych);
v ęle dobrany, lub za krótko podawany antybiotyk.
7.3. Bolesne lub uszkodzone brodawki
Najczstszą przyczyną bolesnych brodawek jest nieprawid"owa technika
karmienia. Aby skutecznie pomóc matce, trzeba zobaczy, w jaki sposób
uk"ada ona dziecko przy piersi. Nie moŻna okreĘli przyczyny bolesnoĘci
i dobrze doradzi matce, udzielając porady przez telefon.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
20
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 21
7.3.1. BolesnoĘ wczesna, tzw. fizjologiczna
Dotyczy zwykle pierwszego tygodnia karmienia, matka skarŻy si wtedy na
ból brodawek, pojawiający si podczas karmienia lub jeszcze przed wyp"ywem
mleka. Kobieta, pomimo dobrego nastawienia do karmienia piersią moŻe by
zaskoczona, Że karmienie nie jest przyjemne, dlatego warto wyjaĘni jej, Że te
początkowe trudnoĘci są rezultatem procesów, zachodzących w jej ciele:
v przestrojenia hormonalnego, powodującego nadwraŻliwoĘ na ból;
v rozciągania w"ókien kolagenowych brodawki;
v powstawania ujemnego ciĘnienia w buzi dziecka na początku ssania i uci-
skania pustych przewodów mlecznych, co powoduje ból;
v uszkodzenia powierzchniowych warstw naskórka. Warto smarowa bro-
dawki w"asnym mlekiem, bo w nim znajdują si substancje powodujące
szybszą regeneracj uszkodzonego naskórka.
7.3.2. Uszkodzone brodawki
Do uszkodzenia brodawek dochodzi najczĘciej w pierwszych dniach po
porodzie. Jego przyczyną moŻe by:
v nieprawid"owe u"oŻenie dziecka lub matki w czasie karmienia;
v nieprawid"owy mechanizm ssania u dziecka, spowodowany stosowaniem
smoczka lub butelki, krótkim wdzide"kiem, zaburzeniami neurologicz-
nymi u dziecka;
v trudnoĘ w chwyceniu piersi w czasie nawa"u mlecznego (dziecko zjeŻdŻa
z brodawki);
v szarpanie brodawką przy od"ączaniu dziecka od piersi. NaleŻy w"oŻy pa-
lec do buzi dziecka i rozchyli delikatnie dziąs"a, aby uwolni brodawk;
v uŻywanie odciągacza bez funkcji regulacji si"y ssania;
MoŻesz doradzi matce, aby:
v zaczyna"a karmienie od mniej bolesnej piersi;
v przerwa"a karmienie z bolącej piersi i regularnie odciąga"a z niej pokarm
aŻ do czasu wygojenia, jeĘli ból jest bardzo dotkliwy;
v wzi"a paracetamol na 20-30 minut przed karmieniem.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
21
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 22
Gojeniu brodawek sprzyja:
v smarowanie brodawek pokarmem, wietrzenie;
v noszenie nak"adek ochronnych midzy karmieniami (umoŻliwiają cyrku-
lacj powietrza, chronią brodawk przed otarciami o bielizn);
v przemywanie rany po karmieniu przegotowaną wodą lub solą fizjologiczną;
v stosowanie ciep"ych ok"adów z sza"wii;
v smarowanie brodawek 100% maĘcią lanolinową;
v uŻywanie wk"adek Żelowych, gdy uszkodzenia są duŻe.
Nie naleŻy stosowa witamin w kroplach, maĘci pielgnacyjnych typu
alantan, nasączanych chusteczek.
7.3.3. Grzybica piersi
Objawami grzybicy piersi jest b"yszcząca, róŻowa lub zaczerwieniona
brodawka, czasem pojawiają si na niej cienkie pcherzyki, skóra jest szorstka
i "uszcząca. Zdarza si, Że zmiany nie są widoczne, moŻe by odczuwalne
swdzenie.
Matka odczuwa silny, piekący lub k"ujący ból, takŻe midzy karmieniami,
a jeĘli dosz"o do zakaŻenia przewodów mlecznych, pojawia si ból promie-
niujący w g"ąb piersi.
Ryzyko zakaŻenia zwikszają:
v uszkodzenia brodawek;
v antybiotykoterapia;
v zapalenie piersi;
v pleĘniawki, rumieł pieluszkowy u dziecka;
v ogólne os"abienie odpornoĘci, anemia, cukrzyca u matki;
v wczeĘniej przebyta grzybica pochwy, grzybica u innych domowników;
v przyjmowanie hormonalnych Ęrodków antykoncepcyjnych.
Leczenie zakaŻeł grzybiczych powinno trwa minimum 2 tygodnie.
JeĘli dziecko ma pleĘniawki lub rumieł pieluszkowy, naleŻy leczy
równieŻ brodawki, nawet, jeĘli nie wida na nich zmian.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
22
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 23
MoŻesz doradzi matce, aby:
v po karmieniu przemywa"a brodawki wodą z sodą oczyszczoną (1/4 "yŻeczki
na filiŻank wody);
v nie zostawia"a na brodawce zaschnitego mleka;
v smarowa"a brodawki Nystatyną, a gdy nie ma poprawy zastosowa"a maĘci
przeciwgrzybiczną, np. Clotrimazol, Bactroban, ew. roztwór wodny gen-
cjany lub Citrosept;
v jad"a duŻo jogurtów i czosnku, a ograniczy"a w diecie cukier i naturalne
droŻdŻe;
v czsto my"a rce i uŻywa"a rczników jednorazowych;
v zmienia"a po kaŻdym karmieniu wk"adki do biustonosza;
v codziennie wk"ada"a nowy, wyprany i wyprasowany biustonosz;
v smarowa"a wntrze buzi dziecka Nystatyną 4 razy dziennie po karmieniu.
7.3.4. ZakaŻenia bakteryjne ran brodawek
Uszkodzone tkanki brodawki podatne są na zakaŻenie, najczĘciej wy-
wo"uje je gronkowiec z"ocisty. Brodawka jest zaczerwieniona, czsto obrzk-
nita, bardzo bolesna, sączy si z niej ropna wydzielina. W takim przypad-
ku naleŻy ran p"uka przegotowaną wodą po kaŻdym karmieniu, a raz
dziennie przemywa delikatnym myd"em. NaleŻy matk skierowa do leka-
rza, gdyŻ w tym wypadku niezbdne jest leczenie antybiotykiem.
7.3.5. Zastój pokarmu
Zastój pokarmu spowodowany jest niedostatecznym opróŻnianiem piersi.
Wyczuwalne są bolesne guzy wokó" otoczki lub w dalszej czĘci gruczo"u.
Sytuacje, które mogą powodowa zastój mleka:
v nieprawid"owa technika karmienia;
v d"uga przerwa w karmieniu, karmienie wg ustalonych godzin;
v stosowanie butelki, smoczka, kapturków;
v ograniczanie czasu karmienia, np. z powodu bólu;
v ucisk na pierĘ (ciasny biustonosz, plecak, chusta);
v stres matki (zahamowanie odruchu wyp"ywu).
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
23
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 24
Poradę matce, aby:
v k"ad"a ciep"y kompres na pierĘ przed karmieniem, delikatnie masowa"a,
opukiwa"a piersi, aby pobudzi odruch wyp"ywu mleka;
v czsto i d"ugo karmi"a, szczególnie z chorej piersi i uk"ada"a dziecko tak,
by broda dziecka by"a po stronie zastoju;
v w czasie karmienia lub odciągania delikatnie masowa"a, przesuwa"a
zgrubienia w stron brodawki;
v odciąga"a pokarm laktatorem, najlepiej elektrycznym, gdy ból jest za duŻy;
v przystawia"a dziecko do piersi i jednoczeĘnie odciąga"a pokarm z drugiej,
gdy odruch wyp"ywu mleka jest za s"aby;
v stosowa"a po karmieniu zimne ok"ady, a midzy karmieniami ok"ada"a
pierĘ sch"odzonymi, zgniecionymi liĘmi bia"ej kapusty;
v duŻo odpoczywa"a.
Nie naleŻy mocno masowa bądę ugniata piersi powoduje to ból,
uszkadza przewody mleczne i moŻe doprowadzic do zapalenia piersi.
Niew"aĘciwe jest smarowanie piersi spirytusem.
7.3.6. Zatkany przewód mleczny
Objawia si bolesnoĘcią piersi, a na czubku brodawki widoczny jest bia"y
lub Żó"tawy czop albo pcherzyk. W tej sytuacji powinno si czĘciej karmi
z chorej piersi i zmienia pozycje do karmienia. Pomaga ciep"y, wilgotny
ok"ad, który rozmikcza zaczopowany przewód. W ostatecznoĘci moŻna
usuną pcherzyk sterylną ig"ą.
8. Alternatywne metody
podawania pokarmu
JeĘli dziecko nie moŻe by nakarmione bezpoĘrednio z piersi, najcz-
Ęciej siga si po butelk ze smoczkiem. Jest to najprostszy sposób, ale po-
woduje zaburzenia funkcji ssania dziecka i sposobu chwytania piersi. Butelka
stanowi silny bodziec oralny, pokarm "atwo z niej wyp"ywa i dziecko jest
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
24
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 25
coraz mniej aktywne przy piersi. Istnieje kilka alternatywnych do butelki
metod podawania dziecku pokarmu, których stosowanie nie jest trudne,
cho wymaga odrobiny wprawy. Warto zapozna z nimi matk, poniewaŻ
dają dziecku duŻą szans na powrót do ssania piersi.
Metody alternatywne mają zastosowanie przede wszystkim w pierwszych
6 tygodniach laktacji i są to:
v uŻywanie kieliszka do karmienia lub "yŻeczki. Są wygodne do podawania
niewielkich iloĘci pokarmu w pierwszych dobach po porodzie, gdy dziecko
odmawia ssania, przy trudnych brodawkach , lub wczeĘniakom;
v dokarmianie przy piersi za pomocą drenu (sondy do karmienia wcze-
Ęniaków) i strzykawki. Metoda ta jest dobra dla dzieci, które umieją ssa
pierĘ, ale nie pobierają dostatecznej iloĘci mleka np. wczeĘniaków lub
przy obniŻonej laktacji u matki. Dziecko ssie pierĘ i jednoczeĘnie dostaje
odciągnity pokarm lub mieszank. Do stosowania przez d"uŻszy okres
przydatny jest wygodniejszy w uŻyciu specjalny zestaw wspomagający,
tzw. SNS.
v karmienie po palcu z uŻyciem strzykawki z drenem lub specjalnej pipetki
uŻywane jest wy"ącznie przy zaburzonej funkcji ssania u dziecka, jako
wiczenie rehabilitacyjne.
9. Praktyki szpitalne
u"atwiające rozpoczcie
karmienia piersią
Sprawdzonym na Ęwiecie modelem opieki, sprzyjającym rozpoczynaniu
karmienia piersią jest inicjatywa WHO/UNICEF Szpital Przyjazny Dziec-
ku . Personel szpitala, posiadającego taki tytu" zna i realizuje zalecenia za-
warte w 10 Krokach do Udanego Karmienia Piersią . KaŻdy szpital, który
chce promowa karmienie naturalne, nawet jeĘli nie posiada takiej odznaki,
powinien stosowa si do tych zaleceł.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
25
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 26
NajwaŻniejszym zadaniem osób towarzyszących kobiecie w pierwszych
chwilach i dniach po porodzie jest niezak"ócanie przebiegu naturalnych
procesów, stworzenie warunków, umoŻliwiających kobiecie i dziecku jak naj-
lepszy start i zaoferowanie konkretnej pomocy, gdy pojawią si trudnoĘci.
Procesowi nawiązywania wizi matki z dzieckiem sprzyjają nastpujące
praktyki, które powinny by wdroŻone w szpitalu:
1. Istnieją okreĘlone zasady, sprzyjające karmieniu piersią, które zna i sto-
suje ca"y personel opiekujący si matką i dzieckiem. Informacje dociera-
jące do matki są spójne, a opieka laktacyjna prowadzona jest w sposób
ciąg"y (personel przekazuje informacje kolejnej zmianie).
2. Wszystkie kobiety w ciąŻy informowane są o korzyĘciach p"ynących
z karmienia naturalnego i prawid"owym postpowaniu podczas karmie-
nia. Zaraz po porodzie zdrowe noworodki pozostają z matką w kontakcie
skóra do skóry aŻ do zakołczenia pierwszego karmienia.
3. Matki są uczone dobrej techniki karmienia piersią, a takŻe tego, jak
utrzyma laktacj, gdy są oddzielone od dziecka.
4. WikszoĘ problemów laktacyjnych ma swój początek w nieumiejtnym
przystawianiu dziecka do piersi. CzĘ matek poprzez obserwacj
i praktyk bez problemu zdobywa konieczne umiejtnoĘci, czĘ jednak
potrzebuje indywidualnej instrukcji i pomocy.
5. Wy"ączne karmienie piersią traktowane jest jako norma. Dokarmianie
lub dopajanie czymĘ innym niŻ mleko matki stosowane jest tylko w wy-
jątkowych sytuacjach.
6. Dzieci przebywają na salach razem z matkami przez 24 godziny na do-
b, w systemie rooming-in. Wzmacnia to wię emocjonalną midzy
matką a dzieckiem, pozwala na karmienie wg potrzeb dziecka i matki,
stymuluje laktacj, zwiksza szanse na d"uŻsze karmienie piersią. Personel
aktywnie pomaga matkom i ich dzieciom.
7. Karmienie dzieci odbywa si na Żądanie matki lub dziecka, czyli
gdy dziecko zaŻąda pokarmu lub matka czuje, Że piersi są przepe"nio-
ne. Matki uczą si rozpoznawa wczesne oznaki g"odu noworodka:
szukanie piersi, potrząsanie g"ówką, ssanie rączek, mlaskanie, wysu-
wanie jzyka.
8. Dzieci nie dostają smoczka do uspokajania. Stosowanie smoczków, szcze-
gólnie w pierwszych tygodniach laktacji, moŻe powodowa nieefektywne
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
26
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 27
pobieranie pokarmu z piersi, prowadzące do niedoborów masy cia"a
i obniŻenia laktacji.
9. Matki dostają informacj o miejscach, gdzie mogą liczy na wsparcie
i pomoc w karmieniu po wypisie do domu.
10. Dieta kobiet
w okresie laktacji
Przez wiele lat uczono kobiety, jak odŻywia si w czasie laktacji; przed-
stawiano listy produktów, których naleŻy unika, okreĘlano dok"adne iloĘci
wypijanych p"ynów i szacowano odpowiedni dowóz energetyczny. Narzucanie
rygorystycznych wymogów dietetycznych, a w wielu przypadkach nieuzasad-
nionych restrykcyjnych diet, doprowadzi"o do skojarzenia karmienia piersią
z katorŻniczą dietą i poĘwicaniem si dla dobra dziecka . Są matki, które
nie podejmują karmienia piersią lub z niego rezygnują z powodu niechci do
ograniczeł dietetycznych. Restrykcyjne podejĘcie do Żywienia kobiet w okre-
sie laktacji zosta"o zweryfikowane w licznych badaniach naukowych. DziĘ juŻ
wiadomo, Że nie istnieje lista produktów, które muszą by obowiązkowo
uwzgldnione w diecie karmiącej mamy. JeĘli matka nie je czegoĘ z powodu
w"asnych przekonał lub po prostu czegoĘ nie lubi, wystarczy, Że wybierze so-
bie inny produkt, zawierający podobne sk"adniki odŻywcze.
Dziecko uczy si diety matki juŻ w okresie prenatalnym; smaki przeni-
kają do p"ynu owodniowego, tak jak w póęniejszym okresie do mleka. Nie
istnieją smaki zabronione jeĘli matka jad"a czosnek w czasie ciąŻy, nie
ma powodu, by go unika"a w czasie laktacji. Wiele zakazów Żywieniowych
jest bardziej zdeterminowanych kulturowo niŻ wynika z obserwacji prefe-
rencji dziecicych smaków. NajwaŻniejszym zadaniem osób, udzielających
porad Żywieniowych kobietom karmiącym, jest zachcanie ich do kompono-
wania posi"ków ze sk"adników, które lubią, smaków, które znają oraz zgod-
nych z ich dotychczasowym stylem Życia i panującymi w domowej kuchni
zasadami. Warto gotowa dania proste, niewymagające d"ugiego przygoto-
wania, jeĘ regularnie, najlepiej 5 niewielkich posi"ków dziennie.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
27
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 28
10.1. Zapotrzebowanie energetyczne
Proces laktacji wymaga dostarczenia do organizmu matki dodatkowych
sk"adników energetycznych. WartoĘ energetyczna posi"ków kobiety kar-
miącej powinna zwikszy si o oko"o 500 kcal, jednakŻe najwaŻniejszym
kryterium, okreĘlającym nadwyŻk kaloryczną, powinna by wartoĘ indek-
su masy cia"a sprzed ciąŻy (BMI). Dla kobiet, które by"y oty"e przed uro-
dzeniem dziecka 500 kcal moŻe okaza si nadmierne, natomiast u kobiet
z indeksem BMI poniŻej wartoĘci prawid"owej, ta iloĘ moŻe by zdecydo-
wanie zbyt ma"a (Parpia Khai, 2004). OczywiĘcie, zwikszenie wartoĘci od-
Żywczej w diecie matki karmiącej nie polega jedynie na dostarczeniu wik-
szej liczby kalorii, ale przede wszystkim na odpowiednim doborze sk"adni-
ków odŻywczych. JeŻeli dieta jest odpowiednio zbilansowana i urozmaicona,
to oprócz dostarczenia dodatkowej energii zapewnia bdzie kobiecie odpo-
wiednią iloĘ sk"adników budulcowych i regulacyjnych.
10.2. Wp"yw diety na iloĘ i sk"ad pokarmu
Prowadzonych jest wiele badał, badających wp"yw odŻywiania matki na
iloĘ i jakoĘ produkowanego pokarmu (Picciano, 2003, Trahms, Mackean,
2008). Ich wyniki pokazują, iŻ nieodpowiednie odŻywianie si matki bar-
dziej szkodzi jej zdrowiu, niŻ negatywnie wp"ywa na produkcj mleka. Na-
wet "agodnie niedoŻywione kobiety są w stanie wytworzy odpowiednią
iloĘ wysokiej jakoĘci mleka dla swojego dziecka. Jedynie u zag"odzonych
kobiet produkcja pokarmu obniŻa si (Perez-Escamilla et al., 1995; Prenti-
ce et al., 1994). Badania dotyczące muzu"manek, odbywających coroczny
post w Ramadan, wykazują brak negatywnego wp"ywu poszczenia na pro-
dukcj i sk"ad mleka, pomimo iŻ zaobserwowano zmiany iloĘci cynku, ma-
gnezu i potasu w pokarmie (Rakicioglu et al., 2006).
Badania prowadzone w póęnych latach 80. XX wieku pokaza"y, Że nie-
które sk"adniki spoŻywane przez matk wp"ywają na sk"ad pokarmu. Przy-
k"adowo poziom owalbuminy w mleku zaleŻy od spoŻycia jajek przez kobie-
t karmiącą (Palmer et al., 2008). Rodzaj t"uszczów spoŻywanych przez
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
28
(
(
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 29
matk wp"ywa na kompozycj kwasów t"uszczowych zawartych w kobiecym
pokarmie i ma związek z indeksem masy cia"a matki (Innis, 2007; Nikniaz
et al., 2009; Olafsdottir et al., 2001, Nasser et al., 2010). Odkryto jednocze-
Ęnie, Że przyjmowane przez kobiet bia"ko w niewielkim stopniu wp"ywa na
jego poziom w mleku, a poziom laktozy, minera"ów i stŻenia elektrolitów
jest w miar sta"y (Lnnerdal, 1986).
10.3. Komponowanie diety kobiety karmiącej
Zasady bilansowania jad"ospisu kobiety karmiącej polegają na odpo-
wiednim doborze sk"adników odŻywczych, bez pomijania Żadnej z wymie-
nionych poniŻej grup produktów:
v warzyw i owoców;
v produktów zboŻowych (pszenicy, ryŻu, kukurydzy, jczmienia, prosa);
v bia"ka pochodzenia zwierzcego (produkty mleczne, jaja, miso i ryby)
i/lub pochodzenia roĘlinnego (soczewica, fasola, soja);
v t"uszczów.
W diecie kobiety karmiącej powinny znajdowa si g"ównie produkty
pochodzące z dwóch pierwszych grup, natomiast produkty z dwóch pozo-
sta"ych powinny by spoŻywane w mniejszych iloĘciach.
U kobiety w okresie laktacji zwiksza si zapotrzebowanie g"ównie na
bia"ka i wglowodany. PodaŻ bia"ka powinna zosta zwikszona do 110 g na
dob (po czym powinna zmniejszy si w drugim pó"roczu laktacji). Najle-
piej, gdy bia"ko jest pochodzenia zwierzcego i roĘlinnego. Dobrym ęród"em
bia"ka roĘlinnego są roĘliny strączkowe, zboŻa oraz warzywa. W wikszoĘci
diet wegetariałskich zachowane jest przynajmniej jedno ęród"o bia"ka po-
chodzenia zwierzcego (semiwegetarianizm produkty mleczne, jaja, drób,
ryby; laktoowowegetarianizm produkty mleczne, jaja; laktowegetarianizm
produkty mleczne, owowegetarianizm jaja). Wegetarianki spoŻywające
jaja oraz mleko i jego przetwory, są w stanie dostarczy organizmowi nie-
zbdne sk"adniki. W duŻo trudniejszej sytuacji są kobiety, stosujące re-
strykcyjne rodzaje diet (weganizm, frutarianizm, witarianizm). NajczĘciej
dochodzi do niedoboru bia"ka, makroelementów (Żelaza i wapnia), oraz
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
29
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 30
witamin D, B2 i B12 (Durka, 2007; Gertig, Przys"awski, 2006, Khne et al.,
1991). Jednak zbyt duŻa podaŻ bia"ka moŻe prowadzi do usuwania z organi-
zmu wikszej iloĘci witamin i sk"adników mineralnych. Z dietą wegetariałską
u kobiet w okresie laktacji wiąŻą si za to korzyĘci związane z mniejszymi
zanieczyszczeniami. W pokarmie laktowegetarianek odnotowano najniŻsze
poziomy polichlorowanych bifenyli (PCB) oraz pestycydów chloroorganicz-
nych (p'-DDT, p, p'-DDE), natomiast najwyŻsze stwierdzono u kobiet regu-
larnie spoŻywających ryby z Ba"tyku. Związane jest to z kumulowaniem si
tych toksycznych substancji w t"uszczu zwierzcym (Norn, 2008).
Wglowodany w diecie kobiety karmiącej powinny stanowi 55-60%
zapotrzebowania energetycznego. T"uszcze to 30% wartoĘci energetycznej
ca"odziennej racji pokarmowej, z czego dwie trzecie powinny stanowi nie-
zbdne nienasycone kwasy t"uszczowe (NNKT). Ich dobrym ęród"em są ryby
(cho trzeba mie na uwadze zanieczyszczenia Ęrodowiskowe oraz obecnoĘ
rtci i metali ciŻkich). Badanie Okena pokaza"o, iŻ spoŻycie ryb przez mat-
ki karmiące wiąza"o si z lepszym rozwojem dziecka, ocenianym w 18. mie-
siącu Życia (Oken et al., 2008). RównieŻ badania Olafsdottir wykaza"y, Że
uwzgldnienie NNKT w diecie matki pozytywnie wp"ywa na zdrowie i roz-
wój dziecka (Olafsdottir et al., 2006). Powinna ona za to unika t"uszczów
trans, czyli izomerów trans kwasów t"uszczowych, powstających w wyniku
utwardzania w procesie technologicznej obróbki. MoŻna je znaleę np.:
w margarynie, gotowych wyrobach cukierniczych, chrupkach, s"onych prze-
kąskach.
WaŻną zasadą w Żywieniu kobiet karmiących jest zachowanie róŻnorod-
noĘci diety, zarówno w zakresie doboru produktów, jak i sposobów przyrzą-
dzania potraw. Istotnym czynnikiem racjonalnej diety jest takie konstru-
owanie jad"ospisu, aby spoŻywanie poszczególnych sk"adników zwiksza"o
wch"anianie i przyswajalnoĘ innych. Na przyk"ad Żelazo przyswaja si
lepiej w towarzystwie produktów bogatych w witamin C.
WaŻnym elementem diety są ĘwieŻe warzywa i owoce, najlepiej sezono-
we i naturalnie wystpujące w danej krainie geograficznej. PrzewaŻa po-
winny warzywa, gdyŻ spoŻycie zbyt duŻej iloĘci s"odkich owoców moŻe
przekracza zapotrzebowanie energetyczne.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
30
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 31
Produkty zboŻowe, wchodzące w sk"ad diety laktacyjnej powinny zawie-
ra wszystkie rodzaje zbóŻ (jeĘli matka nie jest na Żadne z nich uczulona).
Najkorzystniejsze są produkty jak najmniej przetworzone, poniewaŻ zawie-
rają one wikszą iloĘ sk"adników odŻywczych, witamin i mikroelementów
niŻ te, które poddano technologicznej obróbce.
NaleŻy zachca matki do wybierania produktów nierafinowanych, uni-
kania pieczywa z oczyszczonej mąki pszennej, bia"ego cukru, soli i utwar-
dzanych t"uszczów. Dieta matki karmiącej powinna bazowa na ĘwieŻej
ŻywnoĘci, która, oprócz tego, Że zawiera wicej cennych sk"adników, jest po
prostu smaczniejsza.
10.4. Karmienie a alergia
Nie ma dowodów na to, Że jedzenie przez matki produktów uwaŻanych
za alergizujące np. jajek czy orzeszków, wp"ywa na wystąpienie alergii
u dziecka. Restrykcyjna dieta stosowana przez matk nie cierpiącą na alergi,
nie zapobiega wystąpieniu uczulenia pokarmowego u dziecka, natomiast
przyczynia si do wystąpienia u niej niedoborów odŻywczych oraz powo-
duje psychiczny dyskomfort, wynikający z ograniczeł w diecie (Oslislo,
2006; Szajewska, 2006). Jedynie w przypadku matek alergiczek naleŻy
rozwaŻy stosowanie diety eliminacyjnej (Kramer, Kakuma, 2006). Obec-
nie, opierając si na dowodach naukowych, uznaje si, iŻ w przypadku spe-
cyficznych alergii pokarmowych, stosowanie róŻnorodnej, zmieniającej
si w zaleŻnoĘci od pory roku diety, moŻe pomóc w zmniejszeniu reakcji
alergicznych.
10.5. Łród"a witamin i mikroelementów
WikszoĘ autorytetów medycznych nie zaleca rutynowego przyjmowa-
nia preparatów witaminowych przez kobiety w okresie laktacji. Amerykał-
skie Towarzystwo Tyreologiczne zaleca, aby kobiety karmiące przyjmowa"y
150-g jodu dziennie (Picciano, McGuire, 2009). Zalecenia dotyczące tej
kwestii nie są jednak jednoznaczne, np. niektóre badania pokaza"y, Że kobie-
ty racjonalnie odŻywiające si, nie potrzebują dodatkowej suplementacji
cynku, miedzi i jodu (Chierici et al., 1999, Azizi, Smyth, 2008).
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
31
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 32
Krowie mleko i jego przetwory są dobrym ęród"em wapnia dla kobiet
w okresie laktacji. JeĘli jednak kobieta nie lubi mleka czy twarogu, moŻna
zaproponowa jej inne dostpne ęród"a bia"ka i wapnia, takie jak, np.: sery
z mleka owczego lub koziego, tofu, rosó" gotowany na skrzyde"kach kurczaka,
ryby zawierające jadalne oĘci (sardynki, anchois), mąk razową, zielone wa-
rzywa liĘciaste, orzechy, migda"y i suszone owoce (przede wszystkim figi),
nasiona sezamu, algi. Badania pokazują, Że unikanie w jad"ospisie mleka
wp"ywa na obniŻenie poziomu bia"ka i innych sk"adników odŻywczych,
w tym mikroelementów. NaleŻy wic uczuli karmiące mamy, aby w razie
wykluczenia tego produktu z diety i niemoŻnoĘci zastąpienia go innym ęró-
d"em wapnia i witaminy D, przyjmowa"y preparaty, które pozwolą na ich
uzupe"nienie (Mannion et al., 2007, Olafsdottir, 2009).
Karmienie naturalne, pomimo iŻ jest optymalnym sposobem Żywie-
nia niemowląt, nie jest w stanie dostarczy dziecku wystarczającej
iloĘci witamin K i D. Kobiety karmiące wy"ącznie lub prawie wy"ącznie
piersią, powinny podawa dziecku witamin D w dawce 400 j.m./dob
(Casey et al., 2010, Wagner, Greer, 2008). JeĘli w czasie III tryme-
stru ciąŻy matka przyjmowa"a witamin D, naleŻy podawa ją dziecku
od 3. tygodnia Życia. Dodatkowo kobiety karmiące piersią powinny
podawa dziecku witamin K w dawce 25 g/dob, od 2. tygodnia Ży-
cia, aŻ do ukołczenia 3. miesiąca Życia (Zalecenia Zespo"u Eksper-
tów dotyczące profilaktyki krwawienia z niedoboru witaminy K u no-
worodków i niemowląt, 2007).
W mleku matki znajduje si odpowiednia dla dziecka iloĘ Żelaza. Jego
poziom w mleku jest sta"y i niezaleŻny od matczynych zasobów. W okresie
karmienia kobiety powinny wic zwraca szczególną uwag na obecnoĘ
w diecie produktów bogatych w Żelazo.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
32
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 33
10.6. Napoje
Kobieta karmiąca powinna pi tyle, aby ugasi pragnienie. Namawianie
matek do picia zbyt duŻej iloĘci p"ynów, zniechca je i nie wp"ywa na wzrost
produkcji mleka. MoŻna pi wod, herbatki owocowe lub zio"owe, przy
czym naleŻy pamita, Że niektóre zio"a mogą nieznacznie wp"ywa na ob-
niŻenie produkcji pokarmu (Dusdieker, 1985). Unika naleŻy napojów wy-
sokos"odzonych, gazowanych, zawierających s"odziki oraz sztuczne barwniki.
Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca matkom karmiącym picie wody
niskozmineralizowanej, w celu utrzymywaniu prawid"owego bilansu wodnego
(PTG, 2009).
11. Znaczenie przebiegu porodu
dla karmienia piersią
Poród normalny jest kluczem i podstawą do
normalnego karmienia piersią (Smith, 2007).
Decyzja matki ma najwaŻniejsze znaczenie dla inicjacji i kontynuowania
karmienia piersią. JednakŻe to edukacja w okresie prenatalnym, praktyki
szpitalne i nastawiona na potrzeby kobiet opieka poporodowa są kluczowy-
mi czynnikami motywującymi i wspierającymi matk w podjciu tej decyzji.
Karmienie piersią ma najwikszą szans powodzenia, gdy matka bdzie
mia"a si" i ch nakarmi swoje dziecko po porodzie, noworodek bdzie
zdolny do koordynacji ssania, po"ykania pokarmu i oddychania, a personel
szpitala bdzie obydwojgu u"atwia jak najlepszy start.
Obserwacja zdrowotnych skutków, wynikających z rozpowszechnienia
sztucznego Żywienia noworodków i niemowląt, malejący odsetek karmienia
naturalnego oraz uznanie, Że dzia"ania personelu, opiekującego si matką
i dzieckiem mają wp"yw na powodzenie i kontynuowanie karmienia piersią,
przyczyni"y si do wydania w 1989 roku wspólnego oĘwiadczenia WHO
i UNICEF pod tytu"em Ochrona, propagowanie i wspieranie karmienia
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
33
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 34
piersią szczególna rola placówek s"uŻby zdrowia (WHO, 1989). Doku-
ment ten opisuje midzy innymi związek midzy jakoĘcią porodu a powodze-
niem w karmieniu piersią. WĘród praktyk i czynników, zaburzających prze-
bieg laktacji wymieniono: stosowanie farmakologicznych metod "agodzenia
bólu, przed"uŻający si poród, silny stres i zmczenie matki oraz dziecka.
Wytyczne dla personelu zawarto w zaleceniach pod nazwą 10 Kroków
do Udanego Karmienia Piersią , które sta"y si fundamentem dla powsta"ej
dwa lata póęniej Inicjatywy Szpital Przyjazny Dziecku . Od 2006 roku Inicja-
tywa zosta"a poszerzona o dodatkowy modu", dotyczący opieki oko"oporodo-
wej przyjaznej matce , w którym zwrócono szczególną uwag na sposób pro-
wadzenia porodu, który powinien by zgodny z wynikami aktualnych badał
naukowych (WHO, 2006). W"aĘciwa opieka opisana w tym module polega na:
v Zachcaniu kobiety do rodzenia w towarzystwie wybranej przez siebie
osoby, dającej jej wsparcie fizyczne i psychiczne.
v Przyzwoleniu na picie i spoŻywanie lekkich posi"ków przez rodzącą.
v Zachcaniu kobiety rodzącej do korzystania z niefarmakologicznych metod
"agodzenia bólu porodowego, z uwzgldnieniem jej osobistych preferencji.
v Zachcaniu rodzącej do poruszania si podczas porodu oraz przybierania
odpowiednich, wybranych przez nią pozycji porodowych, chyba Że istnieją
ku temu powaŻne przeciwwskazania, wyjaĘnione pacjentce przez personel.
v Unikaniu inwazyjnych, zbdnych procedur, takich jak przebijanie b"on
p"odowych, nacicie krocza, przyspieszanie i indukcja porodu, porody za-
biegowe, cesarskie cicie, chyba, Że istnieją uzasadnione wzgldy dla ich
zastosowania i są one wyjaĘnione rodzącym.
11.1. Praktyki szpitalne a powodzenie
w karmieniu piersią
Przegląd piĘmiennictwa poczyniony przez Foster i McLachman podkreĘli"
istotny wp"yw praktyk szpitalnych, sposobu prowadzenia porodu i rodzaju po-
rodu na powodzenie karmienia piersią (Forster, McLachlan, 2007).Czynnika-
mi wp"ywającymi negatywnie na wiar matki zarówno w to, Że pomyĘlnie
przejdzie poród, jak i w powodzenie karmienia piersią są przede wszystkim:
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
34
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 35
v brak wsparcia oraz brak osoby towarzyszącej w porodzie;
v brak moŻliwoĘci przyjmowania dowolnej pozycji cia"a, poruszania si
w trakcie rodzenia, pozycja leŻąca;
v ograniczenia w spoŻywaniu pokarmów i p"ynów;
v doŻylna podaŻ p"ynów i leków;
v indukcja lub stymulacja czynnoĘci skurczowej;
v znieczulenie farmakologiczne (opiaty, znieczulenie zewnątrzoponowe,
podpajczynówkowe);
v poród zabiegowy;
v poród operacyjny;
v poród przed"uŻający si (Chen et.al 1998; Kroeger, Smith, 2004).
11.2. Rodzaj porodu a karmienie piersią
v Poród zabiegowy
Dziecko, pokonując kana" rodny, podejmuje duŻy wysi"ek i doĘwiadcza
silnego nacisku tkanek krocza. Si"y mechaniczne powodują adaptacj struk-
tur czaszki, oddzia"ują na uk"ad kostny, nerwy czaszkowe i szyjne, powodu-
jąc kompresj struktur uk"adu nerwowego i mózgu (Fraval, 1998). Zaburze-
nie tego naturalnego procesu poprzez niew"aĘciwe wstawienie si czĘci
przodującej, zbyt szybki lub zbyt d"ugi poród, a przede wszystkim przez
poród zabiegowy moŻe uszkodzi niektóre miĘnie i nerwy dziecka zaanga-
Żowane w proces ssania.
UŻycie próŻniociągu lub kleszczy wiąŻe si z rozleg"ym naciciem kro-
cza, bólem i silnym stresem dla kobiety. Zewntrzne si"y uŻywane do wycią-
gnicia dziecka przez kana" rodny mogą uszkodzi delikatne miĘnie oraz
nerwy na g"ówce dziecka. Badania Hall i wsp. potwierdzi"y, iŻ uŻycie próŻ-
niociągu podczas porodu jest czynnikiem predykcyjnym dla wczesnego za-
przestania karmienia piersią (Hall et al., 2002). Kleszcze zak"adane na
g"ówk mogą naruszy nerwy, powodując paraliŻ jednej strony ust, gdy
dziecko otwiera buzi (Tappero, Honyfield, 1993). Dodatkowo moŻe dojĘ
do upoĘledzenia funkcji nerwu trójdzielnego. ZauwaŻono, Że dzieci rodzą-
ce si w sposób naturalny są w stanie samoistnie dope"zną do brodawki,
kierując si zmys"em smaku, zapachu i dotyku, natomiast dzieci z porodów
zabiegowych lub silnie zmedykalizowanych, zatracają zdolnoĘ do tych
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
35
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 36
zachował, co powoduje, Że mają problemy z samodzielnym przystawie-
niem si do piersi i ssaniem (Varendi et al., 2002; Ransjo-Arvidson, 2001).
PoĘredni związek porodów zabiegowych z problemami w karmieniu
piersią moŻe wynika ze zwikszonej iloĘci urazów wewnątrzczaszkowych
(Avrahami et al., 1993; 1996). WikszoĘ tych zmian i uszkodzeł ustpuje
dziki rehabilitacji i pomocy neurologopedów, specjalizujących si w zabu-
rzeniach aparatu ssania (Shealy et al., 2005).
v Cesarskie cicie
Cicie cesarskie jest istotnym czynnikiem, wp"ywającym niekorzystnie
na rozpoczcie karmienia piersią oraz na wskaęniki wy"ącznego karmienia
naturalnego (Pasupathy, Smith 2008; Prez-Ros et al., 2008; Haucket al.,
2010, Emel et al., 2010). Operacja cicia cesarskiego moŻe negatywnie
wp"ywa na karmienie piersią z kilku powodów. Po pierwsze, moŻe zaburza
wydzielanie hormonów. Zaobserwowano, Że u kobiet po porodzie operacyj-
nym poziom prolaktyny w czasie karmienia nie osiąga" prawid"owego pu"a-
pu, natomiast pulsacyjne wydzielanie oksytocyny by"o obniŻone lub nie-
obecne (Nissen et al., 1996). Po drugie, dzieci urodzone tą drogą są najcz-
Ęciej pozbawione pierwszego kontaktu, wymagają odsysania i badania zaraz
po porodzie. Kolejnym problemem jest zachwiana wiara kobiety we w"asne
moŻliwoĘci, negatywna ocena wydarzenia porodowego, a wreszcie zmcze-
nie i dzia"anie Ęrodków analgetycznych. Kobiety po znieczuleniu ogólnym
lub podpajczynówkowym wymagają d"uŻszego pozostawania w pozycji le-
Żącej. W tej sytuacji trudno jest matce znaleę odpowiednią pozycj do kar-
mienia, wymaga ona zazwyczaj asysty personelu przy przystawianiu dziecka.
U kobiet po cesarskim ciciu czĘciej dochodzi do opóęnienia laktogenezy II
(Hurst, 2007, Henderson, 2008). Pierwsze karmienie u kobiet po cesarskim
ciciu odbywa"o si Ęrednio po 240 minutach po porodzie, w porównaniu do
75 minut w przypadku porodu pochwowego. PoniewaŻ wczesne i czste
przystawianie dziecka do piersi pozytywnie wp"ywa na produkcj pokarmu
i d"ugoĘ karmienia piersią, dzieci, które przysz"y na Ęwiat drogą cicia ce-
sarskiego, mogą mie wicej problemów laktacyjnych.
Podczas operacji g"ówka dziecka jest silnie pociągana przez po"oŻnika,
w wyniku czego moŻe dochodzi do uszkodzeł nerwów czaszkowych,
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
36
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 37
szczególnie nerwu XII, odpowiedzialnego za ruchy jzyka. W takiej sytuacji
u dziecka pojawiają si trudnoĘci ze ssaniem i po"ykaniem, wynikające z nie-
rytmicznych lub zbyt s"abych ruchów jzyka (Smith, 2007). Teoria, doty-
cząca negatywnego wp"ywu cesarskiego cicia na funkcjonowanie nerwu
XII, znalaz"a poparcie w badaniach Evans. IloĘ mleka, które przyjmowa"y
dzieci, urodzone drogą waginalną, by"a wiksza niŻ iloĘ pokarmu przeka-
zywana dzieciom przez matki po cesarskim ciciu (450 ml/kg vs 358 ml/kg)
(Evans et al., 2003). Istotnym powik"aniem cicia cesarskiego, wp"ywają-
cym negatywnie na karmienie piersią są urazy oko"oporodowe, uniemoŻli-
wiające przystawienie dziecka w dobrej pozycji.
11.3. Farmakologiczne metody znoszenia bólu
a karmienie piersią
v Opiaty
Leki podawane matce podczas porodu przechodzą przez "oŻysko, a czas
rozk"adu po"owicznego leku we krwi dziecka jest czsto d"uŻszy niŻ u mat-
ki (Loftus, 1995; Hale, 2006). Farmakologiczne metody "agodzenia bólu
zwikszają ryzyko zakołczenia porodu w sposób zabiegowy lub operacyjny
i oddzielenia matki od dziecka po porodzie, a tym samym mogą wp"ywa
negatywnie na karmienie piersią (Lieberman O'Donoghue, 2002; Chang,
Heaman 2005). Mimo Że petydyna zostaje wydalona z organizmu w ciągu
2-3 dni, jej podanie moŻe mie znaczący wp"yw na karmienie piersią. Badania
Rajana pokaza"y, Że wraz z pokarmem matka przekazuje dziecku dodatkową
dawk opiatów, co prowadzi do wzmoŻonej sennoĘci dziecka i problemów
z przystawieniem go do piersi (Rajan, 1994).
v Znieczulenie zewnątrzoponowe
Wp"yw znieczulenia zewnątrzoponowego na przebieg pierwszego kar-
mienia i dalszy przebieg laktacji nie jest wystarczająco zbadany; wciąŻ ist-
nieją liczne kontrowersje, dotyczące tego zagadnienia. Jednak wiele wyni-
ków badał przychyla si do naukowego potwierdzenia tej zaleŻnoĘci (Hen-
derson et al., 2003, Chang, Heaman, 2005). Dzieci matek, u których zasto-
sowano znieczulenie zewnątrzoponowe, rzadziej by"y karmione wy"ącznie pier-
sią w dniu wypisu, szczególnie jeĘli matki nie podj"y karmienia w godzin
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
37
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 38
po porodzie (Baumgarder et al., 2003). Baumgarder bada" równieŻ związek
midzy porodem w znieczuleniu i udaną inicjacją karmienia piersią. Zauwa-
Żono, Że matki, korzystające ze znieczulenia zewnątrzoponowego, czĘciej
karmi"y mieszankami w ciągu pierwszych 12 tygodni i czĘciej jako powód
niepodjcia lub zaprzestania karmienia naturalnego podawa"y brak pokarmu
(67% po porodach w znieczuleniu zewnątrzoponowym vs 29% po porodach
naturalnych) (Volmanen et al., 2004) a ich noworodki czĘciej mia"y problemy
z uchwyceniem i ssaniem brodawki. Natomiast badania zespo"u Hendersona
dowiod"y, Że znieczulenie zewnątrzoponowe wp"ywa na skrócenie czasu kar-
mienia piersią (Henderson et al., 2003). ZauwaŻono równieŻ negatywny
wp"yw znieczulenia na inicjacj karmienia i kontynuowanie karmienia do
24. tygodnia Życia dziecka. ródporodowa analgezja i typ porodu by"y skore-
lowane z wystąpieniem problemów laktacyjnych w pierwszym tygodniu po-
"ogu (Torvaldsen et al., 2006). Badania Jordana dowodzą, Że podanie kobie-
tom fentanylu wiąŻe si z obniŻeniem wskaęników karmienia piersią przy
wypisie ze szpitala, i związek ten zaleŻny jest od podanej dawki (Jordan et
al., 2005). Prospektywne badanie Beilin a wykaza"o, iŻ w 6. tygodniu po po-
rodzie, w losowo dobranej grupie kobiet, które karmi"y sztucznie, wicej by-
"o kobiet znieczulanych w trakcie porodu fentanylem (Beilin et al., 2005).
Efekt dzia"ania znieczulenia zewnątrzoponowego moŻe mie zarówno
bezpoĘredni, jak i poĘredni negatywny wp"yw na matk i dziecko. Wp"yw
bezpoĘredni dotyczy prawid"owego wspó"dzia"ania najwaŻniejszych hormo-
nów wydzielanych w trakcie porodu (Buckley, 2002). Farmakologiczne znie-
czulenie powoduje obniŻenie poziomu wielu kluczowych dla naturalnego
przebiegu porodu i inicjacji karmienia piersią hormonów. Oksytocyna jest
naturalną substancją, wp"ywającą na czynnoĘ skurczową macicy, odruch
wyp"ywu mleka i gotowoĘ matki do nawiązania wizi z dzieckiem (Mat-
thiesen et al., 2001). Dzia"anie leków znieczulających powoduje, Że wydzie-
lanie endogennej oksytocyny zostaje zaburzone. W takiej sytuacji nie do-
chodzi do pojawienia si silnego wyrzutu oksytocyny tuŻ po porodzie, od-
powiedzialnego za emocjonalny związek midzy matką a dzieckiem (Rahm
et al., 2002; Stocche et al., 2001; Goodfellow et al., 1983). Konsekwencją
zaburzenia naturalnego wydzielania hormonów jest obniŻenie wraŻliwoĘci
i gotowoĘci do reagowania na wzajemne sygna"y u matki i dziecka (Odent,
2003). Znieczulenie zewnątrzoponowe wp"ywa równieŻ na obniŻenie poziomu
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
38
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 39
prostaglandyny F2 alfa, skutkujące zmniejszeniem si"y skurczów i wyd"u-
Żeniem porodu (Behrens et al., 1993). W porodzie niezak"óconym kobieta
dysponuje naturalną obroną przeciwbólową, którą stanowią beta-endorfiny.
Substancje podawane w trakcie znieczulenia zewnątrzoponowego hamują
wydzielanie tych istotnych hormonów (Jouppila et al., 1983; Scull et al.,
1998). Katecholaminy adrenalina i noradrenalina wydzielane w trakcie
porodu mają za zadanie zmobilizowa kobiet do aktywnego parcia i pe"-
nego energii przyjcia dziecka w ramiona (Costa et al., 1988; Odent,
1992). ObniŻenie poziomu katecholamin związane z zastosowaniem znie-
czulenia zewnątrzoponowego, prowadzi do zmniejszenia lub ca"kowitego
zniwelowania naturalnego uczucia parcia, a tym samym zwiksza si ryzy-
ko porodu zabiegowego, dodatkowo utrudniającego inicjacj karmienia.
Co ciekawe, fentanyl i bupiwakaina, cho "agodzą ból odczuwany przez
matk, powodują obniŻenie poziomu endorfin, co naraŻa dziecko na sil-
niejsze odczuwanie bólu podczas porodu zabiegowego (Zanardo et al.,
2001). Wysoki poziom katecholamin po porodzie wprowadza dziecko
w poŻądany stan gotowoĘci. Endorfiny przekazywane mu w pokarmie
przez matk, u"atwiają relaksacj i uspokojenie obojga. Odpowiednie po-
ziomy wszystkich porodowych hormonów uznaje si za znaczące dla go-
towoĘci matki do sprawowania opieki nad dzieckiem (Uvnas-Moberg,
2003). Do poĘrednich czynników zak"ócających karmienie piersią, związa-
nych z zastosowaniem znieczulenia zewnątrzoponowego naleŻy nadmier-
ne nawodnienie p"ynami doŻylnymi. MoŻe ono powodowa obrzk piersi
i póęniejsze problemy z piersiami, prowadzące do trudnoĘci w przysta-
wianiu dziecka (Cotterman, 2004).
11.4. Zachowanie noworodka
Zastosowanie leków w znieczuleniu zewnątrzoponowym ma wp"yw na
zachowanie noworodka po porodzie (Matthews, 1989; Ransjo-Arvidson et
al., 2001; Baumgarder et al., 2003). Leki, wp"ywając na stan ĘwiadomoĘci
dziecka, mogą os"abi odruchy szukania i ssania. Dzieci, których matki ro-
dzi"y w znieczuleniu zewnątrzoponowym, czĘciej mają problemy z uchwyce-
niem brodawki sutkowej i koordynacją ssania w pierwszych dniach po porodzie.
Zaobserwowano u nich zaleŻne od dawki znieczulenia zewnątrzoponowego
zmiany neurobehawioralne w okresie, gdy wystpuje naturalnie najsilniejsza
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
39
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 40
zdolnoĘ do podjcia karmienia (Radzyminski, 2003, 2005). Obserwacje za-
chował dziecka przy wykorzystaniu Skali do Oceny Zachowania Noworodka
NBAS (Neonatal Behevioral Assessment Scale) i NACS (Neurologic and
Adaptive Capacity Score), wykazują w okresie poporodowym zmian za-
chował dzieci, których matki otrzyma"y znieczulenie zewnątrzoponowe
(cho przez niektórych naukowców dowody te są odrzucane jako ma"o wiary-
godne i subiektywne) (Standley et al., 1974; Sepkoski et al., 1992; Camann,
Brazelton, 2000; Gaiser, 2002; Halpern, 2001). Jedno z randomizowanych
badał pokaza"o, Że silniejszy skutek, zak"ócający podjcie przez dziecko
ssania piersi, ma podanie jego matce opiatów niŻ znieczulenie zewnątrzo-
ponowe (Righard, Alade, 1990). Badania Riordan ujawni"y, Że dzieci matek,
którym podawano leki w trakcie porodu, wykazywa"y równieŻ niŻsze wyniki
mierzone za pomocą Infant Breastfeeding Assessment Tool (IBFAT) oraz
by"y wczeĘniej odstawiane od piersi. Szczególnie wyraęną zaleŻnoĘ zaob-
serwowano w przypadku dzieci, których matkom podawano zarówno opiaty,
jak i zastosowano znieczulenie zewnątrzoponowe. U dzieci tych czĘciej
dochodzi"o do spadku masy cia"a w trakcie pobytu w szpitalu, co związane
by"o z nieefektywnym ssaniem (Riordan et al., 2000).
11.5. Ingerencje w przebieg porodu
a karmienie piersią
v Indukcja porodu
Wywo"ywanie porodu wiąŻe si z zaburzeniem naturalnego procesu po-
rodowego, sprzyja interwencjom medycznym, moŻe prowadzi do jatrogen-
nego wczeĘniactwa. Wszystkie te elementy mogą by czynnikami negatyw-
nie wp"ywającymi na powodzenie karmienia piersią. Syntetyczna oksytocyna
podawana w celu indukcji porodu nie przechodzi przez barier krew - mózg,
a co si z tym wiąŻe, nie wp"ywa na wyrzut endorfin do krwi, dlatego poro-
dy indukowane odczuwane są przez kobiety jako bardziej bolesne. CzstoĘ
i si"a skurczów zwiksza si, w wyniku czego rodzącej trudniej jest rozluęni
si i odpoczą midzy skurczami. Syntetyczna oksytocyna hamuje równieŻ
wyp"yw oksytocyny endogennej. NiemoŻnoĘ osiągnicia odpowiedniego
poziomu oksytocyny endogennej i endorfin wp"ywa równieŻ na niew"aĘciwy
poziom katecholamin, zaburzając naturalne fizjologiczne i emocjonalne
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
40
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 41
warunki do pierwszego spotkania matki i dziecka (Lieberman, O'Dono-
ghue, 2002).
v Nacicie krocza
Nacicie krocza w trakcie porodu najczĘciej wiąŻe si z d"ugo utrzymu-
jącym si bólem po porodzie, trudnoĘciami w przyjciu przez matk dogodnej
pozycji do karmienia, a tym samym moŻe prowadzi do problemów lakta-
cyjnych.
v Wczesne oddzielenie matki i dziecka
Zgodnie z zaleceniami WHO/UNICEF noworodek powinien by po"o-
Żony na brzuchu matki bezpoĘrednio po porodzie lub do piciu minut po
porodzie (w przypadku cicia cesarskiego ze znieczuleniem ogólnym
w momencie, w którym matka jest w stanie odpowiedzie na potrzeby
dziecka) i pozostawa z nią w kontakcie skóra do skóry . Nieprzerwany
kontakt powinien trwa minimum godzin lub tak d"ugo, jak to moŻliwe,
najlepiej do zakołczenia pierwszego karmienia. W tym czasie matka powin-
na by zachcana do rozpoznawania sygna"ów gotowoĘci dziecka do ssania
i otrzyma pomoc, jeĘli takiej potrzebuje (Baranowska, 2008).
Bliski, fizyczny kontakt skóra do skóry umoŻliwia prawid"owy prze-
bieg procesów fizjologicznych i emocjonalnych, stabilizuje temperatur cia-
"a dziecka, czstoĘ oddechów i bicia jego serca, sprzyja pojawianiu si
wikszej liczby prawid"owych ruchów zgiciowych oraz wp"ywa na d"ugoĘ
trwania p"aczu noworodków po porodzie (Anderson et l., 2003; Bergman et
al., 2004; Bystrova et al., 2003; Ferber, Makhoul, 2004; Oslislo et al., 2004).
JeŻeli kontynuowano pierwszy kontakt skóra do skóry , zainicjowany w kil-
ka minut po porodzie, dzieci po oko"o 15-19 minutach zaczyna"y si poru-
sza, pe"za w kierunku brodawki oraz zwraca g"ow do piersi matki. Na-
stpnie, liŻąc brodawk otwiera"y szeroko usta i rozpoczyna"y ssa pierĘ
w swoim w"asnym tempie (Widstrom, Thingstrom-Paulsson, 1993; Righard,
Alade, 1990). Na podstawie tych obserwacji ustalono, iŻ Ęredni czas po-
trzebny dziecku do spontanicznego przystawienia si do piersi i rozpocz-
cia ssania wynosi oko"o 55 minut, a w wikszoĘci przypadków dziecko po-
trzebuje na to oko"o dwóch godzin. Opóęnienie pierwszego karmienia wp"y-
wa równieŻ na wikszy spadek masy dzieci, w okresie pobytu w szpitalu po
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
41
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 42
porodzie (Dewey et al., 2003). Pierwsze karmienie siarą zastpującą p"yn
owodniowy stwarza moŻliwoĘ kontynuowania morfologicznego i funkcjo-
nalnego dojrzewania przewodu pokarmowego oraz pozosta"ych narządów
(Wagner, 2002, Hirai et al., 2002). Siara zapewnia dziecku równieŻ odpo-
wiedni poziom glukozy we krwi zaraz po narodzinach (ABM 2003, 2006).
Amerykałska Akademia Pediatrów (American Academy of Pediatrics)
oĘwiadczy"a, iŻ niewymagające wykonania w trybie pilnym procedury doty-
czące dziecka, powinny by przeprowadzone najwczeĘniej po pierwszej go-
dzinie Życia i po pierwszym udanym przystawieniu i ssaniu dziecka (Gart-
ner et al., 2005).
Wp"yw wczesnego kontaktu na karmienie piersią badany by" zarówno
wĘród noworodków donoszonych, jak i zdrowych wczeĘniaków, urodzonych
blisko terminu porodu (Carfoot et. al., 2004; 2005; Chwo et al., 2002; Mi-
zuno et al., 2004, Moore, Anderson, 2007, Vaidya et al., 2005). Badania na-
ukowe potwierdzają, Że wczesny, nieprzerwany kontakt skóra do skóry ,
po"ączony z inicjacją karmienia piersią, wywiera korzystny wp"yw na prawi-
d"owy przebieg laktacji (Moore et al., 2007). Wyniki analiz potwierdzają
równieŻ, Że wczesny kontakt cia"o do cia"a znacząco wp"ywa na sukces
pierwszego karmienia oraz na wskaęniki karmienia piersią w 3. dniu po po-
rodzie oraz midzy 1. a 4. miesiącem po porodzie. Zapewniony zaraz po po-
rodzie nieprzerwany kontakt matki z dzieckiem skóra do skóry wp"ywa na
wyd"uŻenie czasu karmienia naturalnego. Zaobserwowano takŻe, Że subiek-
tywne odczucia bólowe związane z nawa"em mlecznym by"y zredukowane
w grupie matek, którym umoŻliwiono pierwszy kontakt. Wczesny kontakt
po"ączony z udanym karmieniem piersią ma teŻ wp"yw na d"ugoĘ karmie-
nia i na mniejszą potrzeb korzystania z akcesoriów, wspomagających kar-
mienie (Kelleher, 2006).
Pierwsze doby po porodzie mają równieŻ wielkie znaczenie dla powo-
dzenia karmienia piersią. Optymalną praktyką na oddzia"ach po"oŻniczych
powinno by zapewnienie dziecku i matce ciąg"ego kontaktu dziki funkcjo-
nowaniu systemu rooming-in (Shin et al., 2002). W grupie kobiet, które
przed porodem deklarowa"y ch karmienia naturalnego powyŻej dwóch
miesicy, a zakołczy"y karmienie piersią przed 6. tygodniem Życia wicej by"o
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
42
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 43
tych, wobec których nie stosowano zasad Szpitala Przyjaznego Dziecku ,
w tym zasady rooming-in (DiGirolamo et al., 2008). WaŻnym elementem opie-
ki poporodowej, wp"ywającym na wskaęniki udanego karmienia piersią, jest
równieŻ wsparcie Ęwiadczone przez personel medyczny (Jenik et al., 2009).
v OdĘluzowywanie
OdĘluzowanie ma znaczący, niekorzystny wp"yw na zdolnoĘ dziecka do
ssania matczynej piersi. Jest to interwencja medyczna, która w sposób istot-
ny moŻe wp"yną na podraŻnienie okolic ust dziecka, powodując odruch
obronny, polegający na ich zaciskaniu, podczas próby przystawienia do
piersi (Righard, Alade, 1990, Kroeger, Smith, 2004). OdĘluzowywanie oraz
intubacja mogą podraŻnia w"ókna czuciowe, prowadząc do nadwraŻliwego
zamykania ust, uniemoŻliwiając g"bokie uchwycenie brodawki. P"ytkie
uchwycenie powoduje ranienie brodawek sutkowych matki. Jest to najczst-
sza przyczyna przedwczesnego zaprzestania karmienia (Morland-Schultz,
Hill, 2005).
v Badania i pomiary
Badania pokazują, Że rutynowe oddzielenie matki od dziecka w celu wy-
konania badania w trakcie kilku minut lub godzin po porodzie wp"ywa ne-
gatywnie na zdolnoĘ dziecka do znalezienia piersi i samodzielnego przy-
stawienia (Righard, Alade, 1990). Przestymulowanie dziecka wykonywa-
niem wstpnych badał, waŻeniem, mierzeniem, nak"uwaniem stópek, po-
dawaniem zastrzyków prowadzi do wycofania si dziecka , a co za tym
idzie trudnoĘci, a nawet uniemoŻliwienia karmienia naturalnego.
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
43
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 44
Bibliografia:
Bibliografia do rozdzia"ów 1 9:
v A Word Wide View on Breastfeeding, materia"y konferencyjne, VELB and ILCA Conference, Wiedeł, 2008
v Brodribb W. i in., Identifying Predictors of the Reasons Women Give for Choosing to Breastfeed, Journal of Human
Lactation, 2007, 4
v Buckley S. J., Przewidziany przez natur hormonalny plan porodu, materia"y konferencyjne, Fundacja Rodzi po
Ludzku, Warszawa, 2008
v By matką od początku. O problemach ciąŻy i wczesnego macierzyłstwa, materia"y konferencyjne, Fundacja Rodzi
po Ludzku, Warszawa 1998
v Dobre praktyki w zakresie wspierania karmienia piersią, materia"y konferencyjne, Fundacja Mleko Mamy, Warszawa, 2010
v Karmienie piersią lekarstwem na kryzys, materia"y z seminarium, Centrum Nauki o Laktacji, Warszawa 2009
v Kitzinger S., Rok po urodzeniu dziecka, Prószyłski i S-ka, Warszawa 2000
v KrzyŻanowska-Zbudzka J., Problemy emocjonalne kobiet w okresie oko"oporodowym, Fundacja Rodzi po Ludzku,
Warszawa, 2008
v Matczyne ciep"o i pokarm w pierwszych chwilach Życia chronią zdrowie dzieci, materia"y konferencyjne, Komitet
Upowszechniania Karmienia Piersią, Warszawa, 2007
v Mikiel-Kostyra K., Karmienie piersią. Postpowanie, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2000
v Mikiel-Kostyra K., red. wersji polskiej, ywienie niemowląt i ma"ych dzieci. Standardy postpowania dla Unii
Europejskiej, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2006
v Muss K., Karmienie piersią-poradnictwo i promocja, MedPharm Polska, Wroc"aw, 2008
v Nehring-Gugulska M., ukowska-Rubik M., red. Karmienie piersią. Podrcznik z wiczeniami, Komitet
Upowszechniania Karmienia Piersią, Warszawa 2006
v Nehring-Gugulska M., red., Szkolenie Midzynarodowych Konsultantów Laktacyjnych. Materia"y edukacyjne dla
uczestnika, KUKP, Warszawa 2003/2004
v Nehring-Gugulska M., ukowska-Rubik M., red., Szkolenie - Problemy w laktacji. Materia"y edukacyjne dla
uczestnika. Sesja I i II, Komitet Upowszechniania Karmienia Piersią, Warszawa 2005
v Odent M., Odrodzone narodziny, NiezaleŻna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1997
v Oslislo A., Otffinowska A., NajwaŻniejsza chwila w Życiu. O pierwszym kontakcie matki z dzieckiem i moŻliwoĘci
jego realizacji w placówkach po"oŻniczych w Polsce, Fundacja Rodzi po Ludzku, Warszawa, 2008
v Walker M., Core Curriculum for Lactation Consultant Practice, Jones and Bartlett Publishers, 2002
v Wawak-Sobierajska B., Psychologiczne uwarunkowania naturalnego karmienia niemowląt, Wydawnictwo
Uniwersytetu ląskiego, Katowice 2002
v Wilson-Clay B., Kapturki silikonowe w klinicznej praktyce. Przegląd problemu, Breastfeeding Abstracts 2003, 22,
tlumaczenie i przedruk: www.karmienie-piersia.win.pl
v Wilson-Clay B., Hoover K., The Breastfeeding Atlas. LactNews Press, Austin, Teksas, 3rd edition, 2005
Bibliografia do rozdzia"ów 10 11:
v ABM. 2003, Protocol Committee Clinical Protocol #5;
v ABM. 2006, Protocol Committee Clinical Protocol #1;
v Anderson G., Moore E., Hepworth J. et al., 2003, Early skin-to-skin contact for mothers and their healthy newborn
infants (Cochrane Review), In The Cochrane Library, John Wiley, Oxford;
v Avrahami E., Amzel S., Katz R. et al., 1996, CT demonstration of intracranial bleeding in term newborns with mild
clinical symptoms, Clin Radiol, 51:31-34;
v Avrahami E., Frishman E., Minz M., 1993, CT demonstration of intracranial haemorrhage in term newborn following
vacuum extractor delivery, Neuroradiology, 35:107-108;
v Azizi F, Smyth P. 2008 Breastfeeding and maternal and infant iodine nutrition. Clin Endocrinol, 70(5):803-809;
v Baranowska B., 2008, Szpitale Przyjazne Dziecku: Co nowego w ocenie. Magazyn Pielgniarki i Po"oŻnej, 4:37;
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
44
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 45
v Baumgarder D.J., Muehl P., Fischer M. et al., 2003, Effect of labor epidural anesthesia on breast-feeding of healthy
full-term newborns delivered vaginally, J Am Board Fam Pract, 16(1):7 13;
v Behrens O., Goeschen K., Luck H.J. et al., 1993, Effects of Lumbar Epidural Analgesia on Prostaglandin F2 Alpha
Release and Oxytocin Secretion During Labor, Prostaglandins, 45(3):285 296;
v Beilin Y., Bodian C.A., Weiser J. et al. 2005, Effect of labor epidural analgesia with and without fentanyl on infant breast-
-feeding: a prospective, randomized, double-blind study. Anesthesiology, 103(6):1211-7;
v Bergman N.J., Linley L.L., Fawcus S.R., 2004, Randomized controlled trial of skin-to-skin contact from birth versus
conventional incubator for physiological stabilization in 1200- to 2199 gram newborns, Acta Paediatr, 93(6):779-785;
v Buckley S., 2002, Ecstatic Birth: Nature s Hormonal Blueprint for Labor, Mothering no. 111 (www.mothering.com);
v Bystrova K., Wassberg C., Vorontsov I. et al., 2003, Skin-to skin contact may reduce negative consequences of "the
stress of being born": a study on temperature in newborn infants, subjected to different ward routines in St. Peters-
burg, Acta Paediatr, 92(3):320-326;
v Camann W., Brazelton T. B., 2000, Use and Abuse of Neonatal Neurobehavioral Testing, Anesthesiology, 92(1):3 5;
v Carfoot S., Williamson P., Dickinson R., 2004, The value of pilot study in breast-feeding research, Midwifery,
20(2):188-193;
v Carfoot S., Williamson P., Dickson R. 2005, A randomized controlled trial in the north of England examining the ef-
fects of skin-to-skin care on breastfeeding, Midwifery, 21(1):71-77;
v Casey C.F., Slawson D.C., Neal L.R. 2010, Vitamin D supplementation in infants, children, and adolescents. Am Fam
Physician. 81(6):745-748;
v Chang Z.M., Heaman M.I., 2005, Epidural Analgesia During Labor and Delivery: Effects on the Initiation and Con-
tinuation of Effective Breastfeeding. Journal of Human Lactation, 21:305-314;
v Chen D.C., Nommsen-Rivers L., Dewey K.G. et al., 1998, Stress during labor and delivery and early lactation perfor-
mance, Am J Clin Nutr, 68:335-344;
v Chierici R., Saccomandi D., Vigi V., 1999, Dietary supplements for the lactating mother: influence on the trace element
content of milk, Acta Paediatr Suppl, 88(430):7-13;
v Chwo M.J., Anderson G.C., Good M. et al., 2002, A randomized controlled trial of early kangaroo care for preterm
infants: effects on temperature, weight, behavior, and acuity, J Nurs Res, 10(2):129-142;
v Costa A., De Filippis V., Voglino M. et al., 1988, Adrenocorticotropic Hormone and Catecholamines in Maternal,
Umbilical and Neonatal Plasma in Relation to Vaginal Delivery, J Endocrinol Invest, 11(10):703 709;
v Cotterman K.J., 2004, Reverse pressure softening: A simple tool to prepare areola for easier latching during engorge-
ment, J Hum Lact, (20):227-237;
v Dewey K.G., Nommsen-Rivers L.A., Heinig M.J. et al., 2003, Risk Factors for Suboptimal Infant Breastfeeding
Behavior, Delayed Onset of Lactation, and Excess Neonatal Weight Loss, Pediatrics, 112(3):607-619;
v DiGirolamo A.M., Grummer-Strawn L.M., Fein S.B., 2008, Effect of Maternity-Care Practices on Breastfeeding
Pediatrics, 122(1):43-49;
v Durka A., 2007, Eksperymenty dietetyczne wĘród matek karmiących piersią, Materia"y edukacyjne. Komitet
Upowszechniania Karmienia Piersią, Warszawa, 2007;
v Dusdieker L.B., Booth B.M., Stumbo P.J. et al., 1985, Effect of supplemental fluids on human milk production.
J Pediatr, 106(2):207-11;
v Ferber S.G., Makhoul I.R., 2004, The effect of skin-to-skin contact (kangaroo care) shortly after birth on the neuro-
behavioral responses of the term newborn: a randomized, controlled trial, Pediatrics, 113(4): 858-865;
v Forster D.A., McLachlan H.L., 2007, Breastfeeding initiation and birth setting practices: A review of the literature.
J Midwifery Womens Health, 52: 273-280;
v Fraval M.M., 1998, A pilot study: Osteopathic treatment of infants with a sucking dysfunction, J Am Acad Osteopathy,
8: 25-33;
v Gaiser R., 2002, Neonatal Effects of Labor Analgesia, Int Anesthesiol Clin, 40(4): 49 65;
v Gartner L.M., Morton J., Lawrence R.A., et al. 2005, Breastfeeding and the use of human milk, Pediatrics, 115: 496-506
v Gertig H., Przys"awski J., 2006, Bromatologia zarys nauki o ŻywnoĘci i Żywieniu, PZWL, Warszawa;
v Goodfellow C.F., Hull M.G., Swaab D.F. et al., 1983, Oxytocin Deficiency at Delivery with Epidural Analgesia,
Br J Obstet Gynaecol, 90(3): 214-219;
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
45
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 46
v Hale T.W., 2006, Medications and mothers milk, Hale Publishing, Amarillo, TX.
v Hall R.T., Mercer A.M., Teasley S.L. et al., 2002, A breast-feeding assessment score to evaluate the risk for cessation
of breast-feeding by 7 to 10 days of age, J Pediatr, 141:659-664;
v Halpern S.H., Littleford J.A., Brockhurst N.J. et al. 2001, The Neurologic and Adaptive Capacity Score is Not
a Reliable Method of Newborn Evaluation, Anesthesiology 94(6): 958 962;
v Hauck Y.L., Fenwick J., Dhaliwal S.S. et al., 2010, Western Australian Survey of Breastfeeding Initiation, Prevalence
and Early Cessation Patterns. Maternal and child health journal (Epub ahead of print);
v Henderson J.J., Dickinson J.E., Evans S.F. et al., 2003, Impact of intrapartum epidural analgesia on breast-feeding
duration, Aust N Z J Obstet Gynaecol, 43(5): 372-377;
v Henderson J.J., Peter E., Hartmann P.E. et al., 2008, Effect of Preterm Birth and Antenatal Corticosteroid Tre-
atment on Lactogenesis II in Women Pediatrics, 121(1):92-100;
v Hirai C., Ichiba H., Saito M. et al., 2002, Trophic effect of multiple growth factors in amniotic fluid or human
milk on cultured human fetal small intestinal cells, J Pediatr Gastroenterol Nutr, 34(5): 524-528;
v Hurst N.M., 2007, Recognizing and Treating Delayed or Failed Lactogenesis II. JMidwifery Womens Health,
52(6):588 594;
v Innis S.M., 2007, Human milk: maternal dietary lipids and infant development. Proc Nutr Soc., 66(3):397 404;
v Jenik A.G., Vain N.E., Gorestein A.N. et al. 2009, Does the recommendation to use a pacifier influence the
prevalence of breastfeeding? The Journal of Pediatrics, 155(3):350 354;
v Jordan S., Emery S., Bradshaw C. et al., 2005, The impact of intrapartum analgesia on infant feeding, BJOG,
112(7):927-934;
v Jouppila R., Jouppila P., Karlqvist K. et al., 1983, Maternal and Umbilical Venous Plasma Immunoreactive Beta-
Endorphin Levels During Labor With and Without Epidural Analgesia, Am J Obstet Gynecol, 147(7):799 802;
v Kelleher C.M., 2006, The physical challenges of early breastfeeding, Soc Sci Med, 63(10):2727-2738;
v Kramer M. S, Kakuma R., Maternal dietary antigen avoidance during pregnancy or lactation, or both, for preventing
or treating atopic disease in the child. Cochrane Database of Systematic Reviews 2006, Issue 3. Art. No.: CD000133.
DOI: 10.1002/14651858.CD000133.pub2;
v Kroeger M., Smith L.J., 2004, Impact of birthing practices on breastfeeding: Protecting the mother and baby conti-
nuum, Jones & Bartlett Publishers, Sudbury, MA.
v Khne T., Bubl R., Baumgartner R., 1991, Maternal vegan diet causing a serious infantile neurological disorder due
to Vitamin B12 deficiency. Eur J Pediatr, 150(3):205-208;
v Lieberman E., O'Donoghue C., 2002, Unintended effects of epidural analgesia during labor: a systematic review. Am
J Obstet Gynecol, 186(5):31-68;
v Loftus J.R., Hill H., Cohen S.E., 1995, Placental transfer and neonatal effects of epidural sufentanil and fentanyl
administered with bupivacaine during labor, Anesthesiology, 83(2):300-308;
v Lnnerdal B.J., 1986, Effects of maternal dietary intake on human milk composition, Nutr, 116(4):499-513;
v Mannion C.A., Gray-Donald K., Johnson-Down L. et al., 2007, Lactating women restricting milk are low on select
nutrients, J Am Coll Nutr, 26(2):149-155;
v Matthews M. K., 1989, The Relationship Between Maternal Labour Analgesia and Delay in the Initiation of Breast-
feeding in Healthy Neonates in the Early Neonatal Period, Midwifery 5(1):3 10;
v Matthiesen A. S., Ransjo-Arvidson A. B., Nissen E. et al., 2001, Postpartum maternal oxytocin release by newborns:
Effects of infant hand massage and sucking. Birth, 28(1):13 19;
v Meier P.P. 2001, Breastfeeding in the Special Care Nursery: Prematures and Infants with Medical Problems. Pediatr
Clin North Am, 48(2):425-442;
v Mizuno K., Mizuno N., Shinohara T. et al., 2004, Mother-infant skin-to-skin contact after delivery results in early
recognition of own mother's milk odour, Acta Pediatr, 93(12): 1640-1645
v Moore E., Anderson G.C., Bergman N., 2007, Early skin-to-skin contact for mothers and their healthy newborn
infants (Review), Cochrane Database of Systematic Reviews, Issue 3. Art. No.: CD003519. DOI:
10.1002/14651858.CD003519.pub 2;
v Moore E.R., Anderson G.C., 2007, Randomized controlled trial of very early mother-infant skin-to-skin contact and
breastfeeding status, J Midwifery and Women s Health, 52(2):116-124;
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
46
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 47
v Morland-Schultz K., Hill P.D. 2005, Prevention of and therapies for nipple pain: A systematic review, J Obstet
Gynecol Neonatal Nurs, 34(4):428-437;
v Nasser R., Stephen A.M., Goh Y.K. et al., 2010, The effect of a controlled manipulation of maternal dietary fat
intake on medium and long chain fatty acids in human breast milk in Saskatoon, Canada Int Breastfeed J, 5:3;
v Nikniaz L., Mahdavi R., Arefhoesseini S.R. et al., 2010, Association Between Fat Content of Breast Milk and Maternal
Nutritional Status and Infants Weight in Tabriz, Iran, Biol Trace Elem Res, 135(1-3):174-81;
v Nissen E., Uvns-Moberg K., Svensson K. et al., 1996, Different patterns of oxytocin, prolactin but not corti-
sol release during breastfeeding in women delivered by caesarean section or by the vaginal route. Early Hum
Dev, 45(1-2):103-18;
v Norn K., 2008 Levels of organochlorine contaminants in human milk in relation to the dietary habits of the mothers,
Acta Pćdiatrica, 72(6):811-816;
v Odent M., 1992 The Fetus Ejection Reflex, in The Nature of Birth and Breastfeeding, Ace Graphics, Sydney;
v Odent M., 2003, Birth and breastfeeding: Rediscovering the needs of women during pregnancy and childbirth. East
Sussex, England: Clairview Books;
v Odent M., 2003, Primal Health Database: Birthworks, (www.birthworks.org/primalhealth/);
v Oken E., sterdal M.L., Gillman M.W. et al., 2008, Associations of maternal fish intake during pregnancy and breast-
feeding duration with attainment of developmental milestones in early childhood: a study from the Danish National
Birth Cohort. Am. J. Clin. Nutr, 88(3):789-796;
v Olafsdottir A.S., Thorsdottir I., Wagner K.H. et al., 2006, Polyunsaturated fatty acids in the diet and breast milk of
lactating icelandic women with traditional fish and cod liver oil consumption, Ann Nutr Metab, 50(3):270-276;
v Olafsdottir A.S., Wagner K.H., Thorsdottir I. et al. 2001 .Fat-soluble vitamins in the maternal diet, influence of cod
liver oil supplementation and impact of the maternal diet on human milk composition, Annals of nutrition & meta-
bolism, 45(6):265-272;
v Olafsdottir A.S., Wagner K.H., Thorsdottir I. et al., 2009 Fat-soluble vitamins in the maternal diet, influence of cod li-
ver oil supplementation and impact of the maternal diet on human milk composition, J Am Coll Nutr, 28(4):362-368;
v Oslislo A., 2006, Choroby alergiczne a karmienie piersią w Ęwietle najnowszych badał, Biuletyn KUKP, 1:2;
v Oslislo A., Królak-Olejnik B., Kaęmierczak W., 2004, Postpowanie poporodowe u matek noworodków z ekstremalnie
ma"ą i bardzo ma"ą urodzeniową masą cia"a, Gin Pol, 75: 298-301;
v Palmer D.J., Gold M.S., Makrides M., 2008, .Effect of maternal egg consumption on breast milk ovalbumin concen-
tration, Clin Exp Allergy, 38(7):1186-1191;
v Parpia Khai S.L., 2004, Maternal Nutrition during Breastfeeding, New Beginnings, 21(2):44;
v Pasupathy D., Smith G.C., 2008, Neonatal outcomes with caesarean delivery at term. Arch Dis Child Fetal Neonatal
Ed, 93(3):174-175;
v Prez-Escamilla R., Cohen R.J., Brown K.H. et al. 1995, Maternal anthropometric status and lactation performance
in a low-income Honduran population: Evidence for the role of infants. American Journal of Clinical Nutrition,
61(3):528 534;
v Prez-Ros N., Ramos-Valencia G., Ortiz A.P., 2008, Cesarean Delivery as a Barrier for Breastfeeding Initiation: The
Puerto Rican Experience. J Hum Lact, 24(3):293-302;
v Picciano M.F., McGuire M.K. 2009, Use of dietary supplements by pregnant and lactating women in North Ameri-
ca. Am J Clin Nutr, 89(suppl):663S 7S;
v Picciano MF., 2003 Pregnancy and lactation: physiological adjustments, nutritional requirements and the role of
dietary supplements. J Nutr., 133(6):1997S-2002S;
v Polskie Towarzystwo Ginekologiczne, 2009, Stanowisko Zespo"u Ekspertów dotyczące spoŻycia wody pitnej przez
kobiety w okresie rozrodczym, ciŻarne oraz karmiące piersią, Ginekologia Polska, IX/01;
v Prentice A.M., Goldberg G.R., Prentice A., 1994, Body Mass index and lactation performance, Eur J Clin Nutr,
48(3):578-589;
v Radzyminski S., 2003, The Effect of Ultra Low Dose Epidural Analgesia on Newborn Breastfeeding Behaviors,
J Obstet Gynecol Neonatal Nurs, 32(3):322 331;
v Radzyminski S., 2005, Neurobehavioral Functioning and Breastfeeding Behavior in the Newborn, J Obstet Gynecol
Neonatal Nurs, 34(3):335 341;
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
47
druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 48
v Rahm V.A., Hallgren A., Hgberg H. et al., 2002, Plasma Oxytocin Levels in Women During Labor With or Without
Epidural Analgesia: A Prospective Study, Acta Obstet Gynecol Scand, 80:1033 1039;
v Rajan L., 1994, The impact of obstetric procedure and analgesia during labour and delivery on breast feeding,
Midwifery, 10(2):87-103;
v Rakiciońlu N., Samur G., Topu A. et al., 2006, The effect of Ramadan on maternal nutrition and composition of
breast milk. Pediatrics International, 48(3):278 283;
v Ransjo-Arvidson A. B., Matthiesen S., Lilja G. et al., 2001, Maternal analgesia during labor disturbs newborn beha-
vior. Effects on breastfeeding, temperature, and crying. Birth, 28(1):5 12;
v Riordan J., Gross A., Angeron J. et al., 2000, The Effect of Labor Pain Relief Medication on Neonatal Suckling
and Breastfeeding Duration, J Hum Lact, 16(1):7-12;
v Sepkoski C.M., Lester B.M., Ostheimer G.W. et al., 1992, The effects of maternal epidural anesthesia on neonatal
behavior during the first month, Dev Med Child Neurol, 34(12):1072-1080;
v Shealy K.R., Li R., Benton-Davis S. et al., 2005, The CDC guide to breastfeeding interventions, US Department
of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, Atlanta, GA;
v Shin G.Y., Kim O.J., Park J.H. et al., 2002, Effects of Rooming-in on Continuation of Breastfeeding and Maternal
Identity . Korean J Women Health Nurs, 8(3):402-411;
v Smith L.J., 2007, Impact of birthing practices on the breastfeeding dyad. J Midwifery Womens Health, 52(6):621-630;
v Standley K., Soule A.B., Copans S.A. et al., 1974, Local-regional anesthesia during childbirth: effect on newborn be-
haviors. Science, 186(4164):634-5;
v Stocche R.M., Klamt J.G., Antunes-Rodrigues J. et al., 2001, Effects of Intrathecal Sufentanil on Plasma Oxytocin
and Cortisol Concentrations in Women During the First Stage of Labor, Reg Anesth Pain Med, 26(6):545 550;
v Szajewska H., 2006, Karmienie piersią a choroby alergiczne, Konferencja promocyjno-szkoleniowa: 25 lat promocji
karmienia piersią i co dalej? , KUKP;
v Tappero E.P., Honyfield M.E., 1993, Physical assessment of the newborn, NICU-Link Book Publishers, Petaluma, CA;
v Torvaldsen S., Roberts C.L., Simpson J.M. et al. 2006, Intrapartum epidural analgesia and breastfeeding:
a prospective cohort study, Int Breastfeed J, 1:24;
v Trahms C., Mackean K., 2008, Nutrition during infancy, Krause s food, Nutrition, and Diet therapy, Saunders, Philadelphia;
v Uvnas-Moberg K., 2003, The oxytocin factor: Tapping the hormone of calm, love and healing. Cambridge,
MA: Da Capa Press;
v Vaidya K., Sharma A., Dhungel S., 2005, Effect of early mother-baby close contact over the duration of exclusive bre-
astfeeding, Nepal Med Coll J, 7(2):138-140;
v Varendi H., Porter R.H., Winberg J., 2002, The effect of labor on olfactory exposure learning within the first postna-
tal hour, Behav Neurosci, 116(2):206-211;
v Volmanen P., Valanne J., Alahuhta S., 2004, Breast-Feeding Problems After Epidural Analgesia for Labour: A Retro-
spective Cohort Study of Pain, Int J Obstet Anesth, 13(1): 25 29;
v Wagner C.L., 2002, Amniotic Fluid and Human Milk: A Continuum of Effect? J Paediatr Gastroenterol Nutr,
34(5):513-514;;
v Wagner C.L., Greer F.R., 2008, Prevention of rickets and vitamin D deficiency in infants, children, and adolescents.
Pediatrics, 122(5):1142-52;
v Widstrom A.M., Thingstrom-Paulsson J., 1993, The position of the tongue during rooting reflexes elicited in
newborn infants before the first suckle, Acta Paediatr, 82(3):281-283;
v World Health Organization, 1989, United Nations Children s Fund Protecting, promoting and supporting breast-
feeding: The special role of maternity services, World Health Organization Nutrition Unit, Geneva, Switzerland;
v World Health Organization, 2006, United Nations Children s Fund Baby-Friendly Hospitals Initiative: Revised and
updated materials, World Health Organization, Geneva, Switzerland. Section 1.3;
v Zalecenia zespo"u ekspertów dotyczące profilaktyki krwawienia z niedoboru witaminy K u noworodków i niemowląt,
2007, Standardy Medyczne, 1;
v Zanardo V., Nicolussi S., Carlo G. et al., 2001, Beta endorphin concentrations in human milk, J Pediatr Gastroenterol
Nutr, 33(2):160-164;
Jak mądrze wspiera kobiet w karmieniu piersią? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badał naukowych
48
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Jak w Polsce wspiera się przedsiębiorczośćKarmienie piersią i mlekiem kobiecym aspekty techniczneJak mądrze zadawać pytaniaJak Madrze Kochac Dzieci E bookkarmienie piersia 2012 pdfbebilon ulotka karmienie piersiaMądrzejsi od kobietZALECENIA DIETETYCZNE W TRAKCIE KARMIENIA PIERSIĄMamie na ratunek Karmienie piersia mamkarEkologiczne karmienie piersiawięcej podobnych podstron