Włókna techniczne wzmacniające materiały
kompozytowe
M. Fejdyś, M. A
andwijt
Instytut Technologii Bezpieczeństwa  MO TEX
Publikacja powstała w ramach realizacji projektu
 Nowoczesne technologie dla włókiennictwa. Szansa dla Polski ,
nr umowy POIG.01.01.01-00-005/09-00, współfinansowanego
przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego
Wstęp pozytowe stosowane w lotnictwie, na produkty spor-
towe, m.in. kije do gry w golfa, ramy rowerów oraz licz-
Obecnie postęp technologiczny jest nierozerwal-
ne artykuły powszechnego użytku, w tym w technice
nie związany z inżynierią materiałową, która zaj-
komputerowej. Włókna aramidowe i ceramiczne wy-
muje się tworzeniem nowych materiałów. Inżynie-
kazują bardzo dobre własności użytkowe, jednak z po-
rowie konstruując innowacyjne materiały opierają
wodu zbyt wysokiej ceny wykorzystywane są przede
się na projektowaniu uwzględniającym warunki eks-
wszystkim w konstrukcjach, których wyznacznikiem
ploatacji oraz obciążenia, którym będzie on poddany.
nie jest koszt, lecz prezentowane właściwości. Bez wąt-
Tym wymaganiom mogą sprostać materiały kompo-
pienia rola kompozytów polimerowych będzie ciągle
zytowe. Włókna szklane, węglowe, aramidowe, polie-
rosła, stanowią one odpowiedz
na rosnące zapotrzebo-
tylenowe, polipropylenowe i ceramiczne, omówione
wanie przemysłu [1 4].
w tym artykule, zyskały bardzo szerokie zastosowa-
nie przy wzmocnieniu materiałów kompozytowych,
1. Włókno
zwłaszcza o matrycy polimerowej. Włókno i polimer
(matryca) tworzące kompozyt różnią się właściwoś- Istnieją dwa podstawowe typy włókien szklanych-
ciami mechanicznymi, cieplnymi oraz charakterem  E i S. Pierwszy z nich ma gorsze właściwości mecha-
odkształceń i dlatego wzmocnienie polimerów włók- niczne (sprężyste, wytrzymałościowe, zmęczeniowe,
nami jest bardzo efektywne. Właściwości kompozytu udarnościowe, termiczne, reologiczne), ale znacznie
nigdy nie prezentują sumy czy średniej wartości po- niższą cenę niż typ S, który produkowany jest z prze-
szczególnych właściwości jego składników. Generalnie znaczeniem dla przemysłu obronnego. Wśród włókien
rola matrycy polega na ochronie materiału wzmacnia- szklanych można wyróżnić włókna o wysokiej odpor-
jącego, przenoszeniu na niego naprężeń zewnętrznych ności na korozję ECR, o niskiej stałej dielektrycznej D
i nadawaniu żądanego kształtu wytworzonej części oraz włókna o bardzo wysokiej wytrzymałości z czy-
kompozytowej, natomiast funkcja materiału wzmac- stej krzemionki lub kwarcu, które mogą być stosowane
niającego sprowadza się do zapewnienia kompozytowi w wysokiej temperaturze. Ponadto stosowane są włók-
wysokich właściwości mechanicznych i wzmocnienia na klasy A i C, włókna kanalikowe i dwuskładnikowe
matrycy w selektywnych kierunkach. (Tabela 1) [1].
Prezentowane typy włókien posiadają właściwości
pozwalające na ich racjonalne wykorzystanie w pro- 1.1. Metody wytwarzania
jektowaniu wyrobów kompozytowych przeznaczo-
Włókna szklane wytwarzane są przez topienie szkla-
nych do pracy w zróżnicowanych warunkach. Włókna
nych kulek w wannach zaopatrzonych w system otwor-
szklane w matrycy polimerowej powszechnie są stoso-
ków o średnicy 0,5-3 mm, przez które wypływa stopio-
wane w lotnictwie i przemyśle motoryzacyjnym. Moż-
na masa i wyciągane są włókna, lub przez dozowanie
na przyjąć, że obok czynnika kosztowego największym
stopionej masy szklanej do specjalnie podgrzewanych
atutem włókien szklanych w kompozytach polimero-
łódek platynowych, z których włókna są wyciągane
wych jest ich duża zdolność do pochłaniania energii.
(Rys 1). Masa szklana po stopieniu przetrzymywana
Włókna węglowe szczególnie znalazły zastosowanie
jest w stałej temperaturze celem jej ujednorodnienia
do wyrobów kompozytowych eksploatowanych w wil-
i osiągnięcia określonego stopnia lepkości. Niekorzyst-
goci i przy zmiennych obciążeniach. Do typowych za-
ną cechą włókien szklanych jest ich wrażliwość na dzia-
stosowań włókien węglowych należą materiały kom-
łanie wody, ponieważ wypłukuje ona sole metali alka-
12 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010
pozwala na zachowanie w większym stopniu wytrzy-
małości pierwotnej włókna elementarnego i zapew-
nia pasmu rowingu wytrzymałość około 10% więk-
szą niż preparacja zwykła. Preparacja ta zwana HTS
(ang. High Tensile Strenght) jest stosowana zarówno
na rowingu ze szkła E, jak i ze szkła S oraz jest przydat-
na szczególnie do laminatów epoksydowych [2].
1.2. Charakterystyka
Włókno szklane jest stosowane w postaci rowingu,
tj. pasm włókien połączonych ze sobą bez skrętu i po-
krytych preparacją, oraz wykorzystywane jest również
w postaci tkanin o różnym splocie, rowingu ciętego,
włókien mielonych, mat wykonywanych z rowingu
ciętego połączonego lepiszczem, itd.
Cechą charakterystyczną włókien szklanych jest wy-
Rys. 1. Schemat procesu formowania włókien szklanych [3]
soka wytrzymałość na rozciąganie przy stosunkowo
niskim module Younga (mała sztywność), natomiast
licznych, tworząc szczeliny w warstwach powierzch- wysokim module sprężystości przy ścinaniu. Cechy
wytrzymałościowe włókna szklanego zależą od śred-
niowych [1]. Dlatego też w trakcie procesu produkcji
nicy i są tym lepsze, im mniejszy jest jego przekrój.
włókna pokrywane są specjalnym typem preparacji
Ze zmniejszaniem średnicy zwiększa się moduł sprę-
zabezpieczającej włókno przed wilgocią i ułatwiającą
żystości i wytrzymałość na rozciąganie, ale jednocześ-
dalsze jego przetwarzanie. Związkami chemicznymi
stosowanymi do preparacji są różnego rodzaju ksyla- nie maleje wydłużenie przy zerwaniu [1, 3]. Wytrzy-
małość na rozciąganie przemysłowych włókien szkla-
ny oraz chlorometakrylan chromu [2]. Firma Owens
nych w pasmach ze szkła E o średnicy około 10 źm
Corning� opracowała specjalny typ preparacji, która
Tabela 1. Porównanie właściwości wybranych typów włókien szklanych [1]
Właściwości Rodzaje włókien szklanych
A E S
Gęstość, kg/m3 2550 2460 2490
Twardość w skali Mohsa 6,5� 6,0� -
Wytrzymałość na rozciąganie, MPa w temperaturze
25�C 3150 3500 4500
260�C - 3000 4200
540�C - 1750 2470
Moduł sprężystości w temp. 25�C, GPa 66,5 73,5 86,5
Liczba Poissona 0,23 0,22 -
Współczynnik rozszerzalności cieplnej liniowej, 1/�C 7,74�10-6 4,68�10-6 -
Przewodność cieplna, W/(m��C) 0,94 1,04 -
Stała dielektryczna przy częstotliwości:
102 Hz - 6,43 -
1010 Hz - 6,11 -
5�1015 Hz 6,8 - 5,6
Współczynnik strat dielektrycznych [tg�] przy częstotliwości:
1010 Hz - 0,006 -
5�1015 Hz 0,007 - -
Współczynnik załamania światła dla =550źm 1,52 1,548 1,513
Chłonność wody, % 0,15-0,25 - -
Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010 13
wynosi 1000 1400 MPa, wydłużenie przy zerwaniu do produkcji lamp elektrycznych. Włókna grafitowe
około 1,5�3,5%, a moduł sprężystości dochodzi pojawiły się na rynku w latach 50-tych. Włókna wę-
do 77 GPa [1, 3]. Duża wytrzymałość włókien szkla- glowe w porównaniu z grafitowymi posiadają mniej
nych wiąże się ściśle z ich strukturą. Na powierzchni uporządkowaną strukturę. Obok obszarów o struktu-
włókna szklanego znajduje się znaczna ilość rys, spę- rze właściwej dla krystalicznego grafitu, występują ob-
kań, nieregularności i innych uszkodzeń [4]. szary o zaburzonej sieci krystalicznej, a nawet obszary
Odkształcenia włókna szklanego są sprężyste, bo- całkowicie jej pozbawione. W porównaniu z włóknami
wiem granica sprężystości w zasadzie jest zgodna grafitowymi mają one gorsze własności mechaniczne,
z punktem zerwania. są natomiast od nich tańsze [6].
Włókno szklane nie pali się. Jego odporność cieplna
jest następująca: w granicach temperatury 20�200�C 2.1. Metody wytwarzania
wytrzymałość nieznacznie wzrasta, do temperatury
Substraty wyjściowe, prekursory stosowane w pro-
około 300�C nieco maleje, powyżej tej temperatury
dukcji włókien węglowych CF (ang. carbon fibre)
wyraz
nie się zmniejsza, jednak dopiero ogrzewanie
to techniczne włókna poliakrylonitrylowe (PAN)
w ciągu 24 godzin w temperaturze 400�C powoduje
lub odpowiednio rafinowane paki mezogeniczne
zmniejszenie wytrzymałości pierwotnej o 50%. Po-
(Rys. 2). Światowa produkcja włókien węglowych
wyżej 600�C następuje gwałtowny spadek wytrzyma-
w 90% opiera się na włóknach PAN. W pierwszej
łości włókien szklanych. W temperaturze poniżej 0�C
fazie pirolizy ogrzewa się włókna w temperaturze
włókno zachowuje swoje właściwości użytkowe: na-
220�250�C przez okres 50 godzin, aż do ich całkowi-
wet w temperaturze 50�C nie ma widocznych zmian
tego utlenienia. W drugiej fazie ogrzewa się włókna
właściwości mechanicznych [1 4].
w temperaturze 1000�C, w atmosferze obojętnej. Na-
Można przyjąć, że obok ceny największym atutem
stępuje wówczas karbonizacja włókna, mająca na celu
włókien szklanych w kompozytach polimerowych
głównie usunięcie innych składników poza węglem.
jest ich większa zdolność do pochłaniania energii
Tworzą się pierścienie heksagonalne, odpowiadające
w stosunku do włókien węglowych [5].
strukturze grafitu, co powoduje zwiększenie ich wy-
Producentami włókien szklanych są, m.in.: Owens
trzymałości. W trzeciej fazie pirolizy, w temperaturze
Corning�, 3B the fibreglass company, HEXCEL�.
do 3000�C i w podwyższonym ciśnieniu, zachodzi
proces krystalizacji węgla. Struktura włókna upodab-
2. Włókna węglowe
nia się do struktury naturalnego grafitu [3, 6 7].
Obecnie na dużą skalę produkuje się włókna wę- Z kolei włókno z paku przędzie się metodą ze stopu
glowe i grafitowe, a ostatnio nanorurki. Włókna i poddaje stabilizacji utleniającej, a następnie karboni-
węglowe są znane od dawna, były wykorzystywane zacji oraz, jeżeli zachodzi potrzeba, grafityzacji (Rys. 2).
Rys 2. Schemat procesu technologicznego otrzymywania włókien węglowych z poliakrylonitrylu PAN oraz paku [3]
14 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010
Włókno z paku po karbonizacji odznacza się małą wy- wiednią preparacją zabezpieczającą jego powierzchnię
trzymałością na rozciąganie (1000 MPa) i małym wy- przed pochłanianiem wilgoci, a także zmniejszającą
dłużeniem przy zerwaniu, ale bardzo dużym modułem podatność włókna na pękanie w czasie wytwarzania
E (450 GPa). Jeżeli podda się je grafityzacji w temp. kompozytu lub w czasie pracy [12].
2500�C to moduł E wzrasta do ok. 700 GPa [8]. W 2004 r. utworzono w Europie Stowarzyszenie
CFK-Valley Stade e. V. (Stade, Niemcy), które obec-
2.2. Charakterystyka nie zrzesza ponad 70 renomowanych przedsiębiorstw
i jednostek badawczych związanych profilem wytwór-
Włókno węglowe składa się prawie wyłącznie z roz-
czo-badawczym z problematyką kompozytów wzmac-
ciągniętych struktur węglowych podobnych chemicz-
nianych włóknami węglowymi CFK (niem. Car-
nie do grafitu. Z punktu widzenia postaci morfologicz-
bonfaserverst�rktekunststoffe). Celem CFK-Valley
nej włókna węglowe mają postać fibrylarną. Wszech-
jest opracowanie kompletnych procesów, począwszy
stronne badania pozwoliły na stworzenie współczes-
od koncepcji konstrukcji z CFK poprzez ich wytwarza-
nego obrazu powierzchni włókien węglowych. Pozna-
nie i obróbkę ubytkową, aż do recyklingu. Od 2011 r.
nie morfologii powierzchni pozwoliło na racjonalne
powinno działać w ramach CFK-Valley centrum recy-
preparowanie powierzchni włókien przed ich inklu-
klingu dla CFK z terenu całej Europy. Na rynku włók-
dowaniem w różnych matrycach [9]. Wysoce zorgani-
na węglowe są dostępne m. in. pod nazwą handlową
zowana struktura włókien węglowych nadaje im dużą
Torayca� (Toray), Tenax� (TohoTenax -Teijin), pozo-
wytrzymałość mechaniczną, a fakt, że składają się pra-
stali producenci włókien węglowych to: Mitsubishi
wie wyłącznie z grafitu, powoduje, że są one nietopliwe
Rayon, Zoltek, SGL Group The Karbon Company.
i odporne chemicznie. Ze względu na wielkość średnie-
Szacuje się, że produkcja tych włókien w 2000 r. wyno-
go modułu sprężystości oraz wielkość wytrzymałości
siła 3300 t i wykazuje tendencję wzrostową o ok. 5%
na rozciąganie można wyróżnić trzy kategorie włókien
w skali roku [13 14].
węglowych, a mianowicie włókna wysokowytrzymałe,
wysokomodułowe i ultrawysokomodułowe [10].
3. Włókna aramidowe
Włókna węglowe cechują się małą gęstością, wy-
soką wytrzymałością na rozciąganie i wysokim mo- Aramidy to poliamidy, których łańcuchy składa-
dułem Younga, wysoką wytrzymałością zmęczenio- ją się z pierścieni aromatycznych i grup amidowych
wą oraz wytrzymałością na pełzanie, dobrze tłumią podstawionych w pozycji meta lub para. Spośród
drgania i są bardzo odporne na ścieranie, mają rów- bardzo dużej liczby znanych poliamidów aromatycz-
nież dużą stabilność wymiarową, małą przewodność nych największe znaczenie i zastosowanie praktyczne,
cieplną w niskich temperaturach, są odporne na nagłe jako włókna mają włókna aramidowe (p-aramidowe),
zmiany temperatury, na działanie wielu ośrodków che- zbudowane z liniowych, regularnych i sztywnych łań-
micznych, charakteryzują się dobrą przewodnością cuchów cząsteczek parafenylenu tereftalamidu. Ma-
elektryczną itd. Wysoka wytrzymałość włókna węglo- krocząsteczki poli-(p-fenylenotereftalamidu) (PPTA)
wego na rozciąganie, a także jego wysoki moduł Youn- układają się liniowo wzdłuż osi i tworzą wysoce upo-
ga związane są ze stopniem zorientowania struktury rządkowaną strukturę powłokową połączoną za pomo-
włókna w stosunku do jego osi, a także z gęstością wią- cą bardzo silnych wiązań wodorowych (Rys. 3) [15].
zań poprzecznych [10]. Regularność tej półkrystalicznej struktury jest od-
Odporność cieplna włókien węglowych jest unika- powiedzialna za niezwykłe właściwości fizyko-mecha-
towa i przewyższa pod tym względem, za wyjątkiem niczne włókien p-aramidowych, podczas gdy wysoka
grafitu, jakiekolwiek znane materiały. Nie ulegają stabilność chemiczna pierścieni aromatycznych bez-
one topnieniu tylko sublimują w temp. 3500�C [11]. pośrednio związanych przez silne (sprzężone) wiąza-
Są niepolarne, niezwilżane, ale czułe na utlenianie. nia amidowe zapewnia trwałość i odporność cieplną.
Z kolei w atmosferach nieutleniających, w tempera- Badanie włókien p-aramidowych za pomocą mikro-
turach do 2000�C włókna węglowe nie tracą swych
właściwości, co wyróżnia je niezwykle korzystnie
z włókien szklanych i aramidowych. Włókna węglowe
wykazują bardzo słabą zdolność do wiązania się z ma-
trycą polimerową, ponieważ są z
le zwilżalne przez
żywice. W celu polepszenia tej cechy, przed zalaniem
żywicą powierzchnię włókna poddaje się utlenianiu.
Jeśli po utlenieniu powierzchni włókno ma być prze-
Rys. 3. Wiązania wodorowe w obszarach krystalicznych
chowywane przez pewien czas, należy pokryć je odpo-
poli-(p-fenylenotereftalamidu) [15]
Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010 15
skopii sił atomowych (AFM) przyniosło wiele nowych 3.2. Charakterystyka
informacji na ich temat:, np. o tym, że mikrofibryle
Włókna aramidowe są jednymi z ważniejszych
PPTA mają długość ok. 500 mm i składają się z jed-
włókien organicznych, jakie kiedykolwiek wyprodu-
nostek powtarzających o wymiarach 50 nm. Badania
kowano, odznaczają się dużą sztywnością, orientacją
tą techniką pośrednio pozwoliły na przedstawienie
i są połączone między sobą silnymi, gęstymi wiązania-
tekstury włókien z PPTA [15]. Elementarne włók-
mi wodorowymi. Powoduje to jedyną w swoim rodza-
no p-aramidowe składa się z wysokokrystalicznego
ju kombinację właściwości mechanicznych (Tabela 2)
rdzenia i z mniej krystalicznego naskórka (ang. skin-
[14,18].
-core). Włókna aramidowe zbudowane z cząsteczek
Wytrzymałość właściwa pojedynczych włókien
poli-(m-fenylenoizoftalamidu) (PMFA) (Nomex�)
przekracza 200 cN/tex, a temperatura wytrzymałości
mechanicznie nie dorównują włóknom z PPTA (Kev-
zerowej jest powyżej 500�C. Włókna obok wysokiej
lar�). Wynika to m.in. z różnicy wiązań wodorowych
termostabilności wykazują również odporność na dzia-
w porównaniu do wiązań wodorowych we włóknach
łanie zasad i kwasów w podwyższonej temperaturze,
PPTA, a także odmiennej struktury cząsteczek PMFA
a także dobrą elastyczność w pętli i węz
le. Cechują
o skręconej konformacji [16].
się one także niskim skurczem w gorącej wodzie i pod-
wyższonej temperaturze [13 14]. Włókna aramidowe
3.1. Metody wytwarzania
cechuje dobry stosunek wytrzymałości do gęstości
Przędzenia włókien z aramidów nie można prowa- (wytrzymałość właściwa). Wytrzymałość tak wyrażo-
dzić prostą i ekologiczną metodą ze stopu, ponieważ na dla włókien Kevlar� jest większa: 5-krotnie niż stali,
rozkładają się one zanim ulegną stopieniu. Włókna 10-krotnie niż aluminium i około 3-krotnie niż włókien
z poli-(p-fenylenotereftalamidu) przędzie się z anizo- szklanych E. Włókna aramidowe mające gęstość o 43%
tropowego roztworu w kwasie siarkowym. Roztwór mniejszą niż włókna szklane, są szczególnie atrakcyjne
ten stanowi stopioną pastę. Ciecz z tej pasty wtrysku- do wytwarzania wielu kompozytów. Należy jednak za-
je się do strefy powietrznej (ang. air gap), a dopiero znaczyć, że kompozyty z tymi włóknami charakteryzu-
następnie do kąpieli koagulacyjnej [17], co zapewnia ją się złą wytrzymałością na ściskanie, co w szeregu za-
większą orientację cząsteczek we włóknach. Tak przy- stosowań zmusza do stosowania wzmocnień hybrydo-
gotowane włókno wprowadza się do kąpieli koagu- wych (np. aramid plus włókno szklane lub węglowe).
lacyjnej o temp. 5�C. Nagłe ochłodzenie i koagulacja Krzywe rozciągania włókien aramidowych, podobnie
powodują, że włókna zachowują właściwości anizo- do włókien szklanych i grafitowych, są w przybliżeniu
tropowe. Kąpiel koagulacyjną stanowi czysta woda liniowe, aż do zerwania, co różni je od innych włókien
lub 15%-owy kwas siarkowy. Surowe włókna płucze organicznych, pełzanie ich jest podobne do włókien
się, suszy w temperaturze 150�C pod małym napręże- szklanych, jednakże włókna aramidowe są mniej po-
niem 0,5 MPa. Ostatecznie włókna poddaje się jeszcze datne na zerwanie przy pełzaniu, nawet przy naprę-
rozciąganiu w atmosferze azotu w temp. ok. 400�C żeniach trwałych na poziomie do 70% wytrzymałości
przez 1-2 s [18]. na zerwanie. Mają one także bardzo dobrą wytrzyma-
łość zmęczeniową, odporność na ścieranie, cechują
się dużą energią zniszczenia i dobrymi właściwościa-
mi elektrycznymi. Temperatura stałego użytkowania
Tabela 2. Niektóre właściwości wybranych włókien aramidowych [14,18]
Właściwości Kevlar� 29 Kevlar� 49 Kevlar� Twaron� Nomex�
149 Hm
Gęstość g/cm3 1,44 1,45 1,47 1,44 1,40
Wytrzymałość na rozciąganie MPa 2900 3010 3450 3150 700
Moduł E, GPa 59 125 179 115 17
Wydłużenie przy zerwaniu % 3,6 2,4 1,6 2,5 22
Absorpcja wody,% 7,0 3,5 2,4 3,5 5,3
Temperatura użytkowania w powietrzu oC 177 180 225 180 180
Temperatura rozkładu oC 420 425 500 425 400
Przewodność cieplna W/m*K - 0,04 0,042 - -
Skurcz, % - 0,10 0,10 0,10 -
Liczba Poissona - 0,36 - 0,36 -
16 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010
wynosi około 160�210�C, krótkotrwałego nawet na z PE tylko 45 MPa [19]. Polimer budujący strukturę
do 540�C. Włókna aramidowe nie topią się i nie palą, włókna polietylenowego tworzy równolegle ułożone
ulegają karbonizacji w temperaturze 430�C, podobnie łańcuchy o stopniu zorientowania > 95% i krystalicz-
do włókien grafitowych cechują się niewielkim współ- ności > 85%, co odróżnia go od włókien para-aramido-
czynnikiem rozszerzalności cieplnej. Ich odporność wych, których wytrzymałość wynika głównie z dużej
chemiczna jest duża, z wyjątkiem mocnych kwasów ilości międzycząsteczkowych wiązań wodorowych.
organicznych i zasad [17]. Wilgotność wpływa tyl- Słabe wiązania van der Waals a pomiędzy łańcuchami
ko nieznacznie na ich właściwości fizykomechaniczne. poliolefiny wpływają na niską odporność na działanie
Są one jednak czułe na promieniowanie UV, jednakże temperatury. Obszary krystaliczne ulegają pod wpły-
dodatek stabilizatorów znacznie ten wpływ reduku- wem lokalnego działania temperatury przekształceniu
je. Badania toksykologiczne wykazały brak zagrożeń w obszary amorficzne (Rys. 4) [20].
zdrowotnych przy wytwarzaniu tych włókien, nie dają Temperatura topnienia polietylenu o ultra wyso-
one przy tym pyłu, w odróżnieniu od włókien szkla- kim ciężarze cząsteczkowym (UHMWPE) wyno-
nych i węglowych. si 144�152�C, co umożliwia użytkowanie włókien
Włókna z m-aramidów (Nomex�) są mniej atrak- w temperaturze nie wyższej niż 100�C przez względnie
cyjne niż włókna kevlarowe. Ich zastosowanie to prze- długi czas [21]. Polimery zawierające grupy aromatycz-
de wszystkim tkaniny z tych włókien na ubrania ne posiadają silne powinowactwo do aromatycznych
ochronne przed ogniem. Ubrania z tych tkanin chro- rozpuszczalników, natomiast alifatyczny UHMWPE
nią przed ogniem, naftą, chemikaliami. Powszechnie jest odporny na ich działanie. Brak aktywnych grup
są stosowane przez pracowników przemysłu petroche- w UHMWPE (estrowych, amidowych lub hydroksy-
micznego, strażaków, kierowców rajdowych i pilotów lowych) powoduje jego odporność na działanie wody,
samolotów myśliwskich. Dodatek do włókien Nomex� wilgoci, większości substancji chemicznych, promie-
włókien Kevlar� zapobiega pękaniu tkaniny w czasie niowania UV oraz drobnoustrojów. Podczas działania
zwęglania i tworzy się bariera ochronna między og- siły polimer ten ulega stałemu w czasie wydłużeniu
niem, a skórą, co zwiększa bezpieczeństwo [16]. tak długo, jak działa przyłożona siła.
Włókna aramidowe w handlu występują pod nazwą Firma DSM opracowała metodę wytwarzania
Kevlar� (PBA, PPTA) i Nomex� (PMFA) (DuPont) włókien z UHMWPE na drodze przędzenia z żelu
oraz pod nazwą Twaron� (PPTA), Technora� (Teijin (ang. gel-spinning) [19, 22].
Aramid). Włókna UHMWPE są wytwarzane przez DSM (na-
zwa handlowa: Dyneema�), Honeywell (nazwa han-
4. Włókna polietylenowe dlowa: Spectra�) oraz Quadrant EPP (nazwa handlo-
wa: TIVAR�), R�chling Engineering Plastics (nazwa
Dużym osiągnięciem technologicznym było uzy-
handlowa: Polystone� M), Integrated Textile Systems
skanie bardzo wytrzymałych włókien polietyleno-
(nazwa handlowa: Tensylon�), Garland Manufactu-
wych. Otrzymano je z polietylenu o dużej masie czą-
ring (nazwa handlowa: GARDUR�), Ticona (nazwa
steczkowej (M) równej ok. 300000, w wyniku wytła-
handlowa: GAR-DUR�) i przez Braskem (nazwa han-
czania i rozciągania, uzyskując włókno o wyjątkowym
dlowa: UTEC�) [20 22].
uporządkowaniu łańcuchów. Naprężenie zrywające ta-
kich włókien wynosi ok. 4000 MPa, a zwykłego włók-
5. Włókna polipropylenowe o wysokiej wy-
trzymałości mechanicznej
Polipropylen (PP), podobnie jak polietylen,
jest polimerem termoplastycznym o strukturze częś-
ciowo krystalicznej, ale o zwiększonej wytrzymałości,
sztywności i wyższej temperaturze topnienia krystali-
tów przy niewielkiej gęstości. W zależności od budowy
przestrzennej łańcucha makrocząsteczki PP wyróżnia
się następujące odmiany polipropylenu: izotaktyczny,
syndiotaktyczny i ataktyczny. W technologii otrzy-
mywania polipropylenu o wysokiej wytrzymałości
mechanicznej wykorzystuje się polimeryzację jono-
wą, a otrzymany polimer ma budowę izotaktyczną.
W procesie polimeryzacji polipropylenu izotaktycz-
Rys. 4. Struktura włókna Dyneema� i standardowego włók-
na polietylenowego [20] nego obecnie wykorzystuje się tzw. katalizatory SSC
Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010 17
(ang. Single Site Catalysts), dzięki którym wszyst- rzanym włóknom. Włókna tlenkowych materiałów
kie centra aktywne są stereospecyficzne, wskutek ceramicznych powstają w procesach zol-żel (sol-gel
tego otrzymuje się produkty stereoregularne o małym od solution rozpuszczanie, gelled żelowanie, zwy-
rozrzucie masy cząsteczkowej [23]. kle przez suszenie). Włókna SiC lub Si3N4 przę-
W zależności od warunków wytwarzania włókno dzie się z organiczno-metalicznych preceramicznych
polipropylenowe posiada stopień krystaliczności w za- prekursorów polimerowych, następnie usieciowa-
kresie od 50-65%. Stopień orientacji włókna wpływa nych i w wyniku obróbki cieplnej przekształcanych
na jego właściwości mechaniczne. Im większy stopień w materiał ceramiczny. Włókna borowe wytwarza
rozciągnięcia włókien, tym większa ich wytrzyma- się przez preimpregnację drutu wolframowego mie-
łość na rozciąganie i wydłużenie względne przy ze- szaniną borowo-epoksydową, w skład której wchodzi
rwaniu. Eindhoven University of Technology i firma m.in. trójchlorek boru BCl3, który następnie ulega re-
Lankhorst-Indutech z Holandii opracowały techno- dukcji przez H2, w wyniku czego w specjalnym reak-
logię produkcji włókien polipropylenowych (PURE torze następuje pokrycie powierzchni czystym borem.
�) o właściwościach mechanicznych 10-krotnie prze- Włókna SiC powstają w wyniku procesu CVD podob-
wyższających właściwości standardowych włókien PP. nego do właściwego dla włókien borowych, w trak-
Milliken w USA zakupiła technologię PURE� i obec- cie którego pokrywane jest włókno węglowe [2 3].
nie produkuje wyroby na bazie tych włókien pod na- Włókna ceramiczne są wytwarzane przez 3M (nazwa
zwą handlową (Tegris�). Włókna z polipropylenu cha- handlowa: Nextel"! 610, Nextel"! 720), Nippon Car-
rakteryzują się dobrą odpornością chemiczną, dużą bon (nazwa handlowa: Hi Nicalon-S"!) oraz Saphikon
wytrzymałością na zerwanie, elastycznością oraz małą (nazwa handlowa: Saphikon�) [3].
gęstością. Włókno to jest traktowane jako materiał
wspomagający w konstrukcji kompozytów o balistycz- 7. Materiały kompozytowe wzmacniane
nych właściwościach ochronnych z uwagi na konku- włóknami technicznymi
rencyjną cenę oraz niską gęstość włókien [24 25].
Materiały kompozytowe wzmacniane włóknami
najczęściej są stosowane w celu zapewnienia zwięk-
6. Włókna ceramiczne
szonej wytrzymałości statycznej i zmęczeniowej
Włókna ceramiczne są rodzajem tworzyw ognio- w tym wytrzymałości właściwej oraz sztywności,
trwałych zaliczanych do grupy sztucznych włókien co uzyskuje się przez wprowadzenie włókien wytrzy-
mineralnych. Charakteryzują się dużą odpornością małych, sztywnych lecz zwykle kruchych do miękkiej
termiczną, chemiczną oraz dobrymi właściwościami lecz ciągliwej matrycy. Matryca przekazuje jedynie
izolacyjnymi (elektrycznymi i akustycznymi). Naj- przyłożone obciążenie do włókien, które w większości
powszechniej stosowany proces wytwarzania włókien je przenoszą. Matrycę mogą stanowić polimery termo-
ceramicznych polega na przędzeniu i obróbce ciep- utwardzalne (poliepoksydy i poliestry) oraz polimery
lnej prekursorów chemicznie pochodnych wytwa- termoplastyczne (poliamidy) (Tabela 3) [26].
Tabela 3. Ogólna charakterystyka materiałów polimerowych stanowiących matrycę materiałów kompozytowych [3]
Grupy materiałów
polimerowych
Charakterystyka
matrycy
kompozytowej
Żywice poliestrowe Stosowane najpowszechniej, trudno palne, samogaszące, dogodne w zastosowaniach
mechanicznych, elektrycznych i ogólnych, specjalne gatunki odporne chemicznie
Żywice epoksydowe Najbardziej odpowiednie do zastosowań w ośrodkach aktywnych chemicznie oraz przy dużych
wymaganiach przeciwzużyciowych
Żywice fenolowe Niski koszt, najodpowiedniejsza technika formowania to prasowanie przetłoczne, odpowiednie
do formowania ręcznego i prasowania, a także nawijania włókien i prasowania ciągłego, trudno
palne przy małej emisji dymu, szczególnie atrakcyjne do zastosowania w środkach transportu
publicznego
Silikony Stosowane z matami głównie szklanymi, mała higroskopijność, podwyższona odporność na łuk
elektryczny
Furany Wysoka odporność na procesy biologiczne
Melamina Elektroprzewodzenie, wysoka wytrzymałość, odporność ogniowa i na odczynniki alkaliczne
Poliimidy Wysoka wytrzymałość w podwyższonej temperaturze
18 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010
Tabela 4. Porównanie wybranych właściwości składników i wytworzonych z nich kompozytów włóknistych z matrycą poli-
merową [3]
Materiał Moduł sprężystości podłużnej E Wytrzymałość
[GPa] na rozciąganie R
m
[GPa]
Włókno węglowe 253 4,5
Włókno aramidowe (Kevlar�) 124 3,6
Włókno szklane 86 4,5
Osłona poliepoksydowa 4 0,1
Kompozyt wzmacniany
145 2,3
włóknami węglowymi
Kompozyt wzmacniany
80 2,0
włóknami aramidowymi
Kompozyt wzmacniany
55 2,0
włóknami szklanymi
Włókna szklane G (ang. Glass), węglowe- niższym ciężarze, (średnia wytrzymałość charaktery-
 C (ang. Carbon) i aramidowe A (ang. Aramid) styczna na rozciąganie 2,5 GPa, średni współczynnik
są najbardziej rozpowszechnionymi rodzajami wzmoc- sprężystości podłużnej 450 GPa, gęstość 1,75 g/cm3)
nienia stosowanymi w kompozytach polimerowych [27]. Włókno węglowe, po połączeniu z żywicą epok-
PMC (ang. Polimer Matrix Composites) (Tabela 4). sydową, stanowi jeden z najlżejszych i najtrwalszych
Stąd też kompozyty PMC wzmacniane włóknami materiałów. Właściwości mechaniczne kompozytów
szklanymi są określone akronimem GFRP (ang. Glass polimerowych wzmacnianych włóknami węglowy-
Fibre Reinforced Plastics) i analogicznie wzmacniane mi zależą nie tylko od właściwości włókien, ale także
włóknami węglowymi, jako CFRP, czy aramidowymi od właściwości wewnętrznej warstwy międzyfazowej.
jako AFRP. Kompozyty GFRP były przez długi czas Celem poprawy właściwości mechanicznych takich
najczęściej stosowane ze względu na ich właściwości kompozytów stosuje się modyfikacje wewnętrznej
mechaniczne, jak też relatywnie niską cenę. Z kolei warstwy międzyfazowej. Chen i współpracownicy
kompozyty CFRP i AFRP zapewniają wyższą wytrzy- [28] dodawali do matrycy żywicy epoksydowej eter
małość, większą sztywność i wykazują mniejszą masę dwuglicydowy celem obniżenia lepkości matrycy,
właściwą (gęstość), jednakże są droższe i z tego po- dzięki czemu uzyskano lepszą zwilżalność powierzch-
wodu wykorzystywane przede wszystkim w konstruk- ni włókien węglowych przez żywicę.
cjach, których wyznacznikiem nie jest koszt, lecz pre- Bardzo dobre właściwości wytrzymałościowe
zentowane właściwości. CFRP znajdują zastosowanie i cieplne spełniają kompozyty z włókien węglo-
w konstrukcjach wymagających dużej sztywności wych na matrycy poliimidów addycyjnych typu
i odporności na podwyższone temperatury, natomiast PMR-15 (Rys. 5) [29].
AFRP są preferowane wówczas, gdy najbardziej istot- Jest to całkowicie zimidyzowany prekursor, cha-
na jest wytrzymałość i lekkość [3]. rakteryzujący się małą lepkością i temperaturą 220�C.
Najważniejszą cechą każdego rodzaju kompozytu Utwardza się szybko w temp. 280�316�C bez wy-
węglowego CFRP są jego znakomite własności me- dzielania produktów lotnych. Obecnie poliimid
chaniczne przy niskiej gęstości samego materiału. ten jest uważany, jako matryca za najważniejszą sto-
W zależności od rodzaju włókna węglowego i spoiwa sowaną w produkcji kompozytów węglowych [29].
własności mechaniczne CFRP zmieniają się. Kompo- Największym odbiorcą kompozytów węglowych jest
zyt ma średnio sześciokrotnie wyższą wytrzymałość przemysł lotniczy i kosmiczny.
na rozciąganie i średnio trzykrotnie wyższy współczyn- Wśród kompozytów polimerowych ważne miej-
nik sprężystości podłużnej niż stali, przy czterokrotnie sce zajmują kompozyty p-aramidowo/epoksydowe.
Rys. 5. Budowa chemiczna poliimidu addycyjnego typu PMR-15 stosowanego jako matryca w produkcji kompozytów węglo-
wych [29]
Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010 19
Są one dostępne na rynku w postaci preimpregnatów nictwie, sprzęcie sportowym i rekreacyjnym także
przetwarzanych na gotowe wyroby metodą prasowa- są spotkane kompozyty wzmocnione tymi włóknami
nia na gorąco. Sam proces powlekania tych konstrukcji [5].
włókienniczych, szczególnie skład chemiczny matry- Istotnymi parametrami strukturalnymi tych kompo-
cy, jest ściśle chroniony przez firmy producentów zytów jest ilość zawartych w nich włókien (ok. 60%),
preimpregnatów. Stąd do dyspozycji konstruktorów a także sposób ich ułożenia. Największą wytrzymałość
są jedynie gotowe półprodukty. Do wykonawców na- kompozytu uzyskuje się wtedy, gdy siły rozciągania
leży odpowiednia aranżacja warstw w kompozycie, są skierowane równolegle do osi włókien, a najmniej-
dotrzymywanie reżimów technologicznych i właściwa szą, gdy te siły są skierowane prostopadle do osi włó-
konstrukcja elementu. W ten sposób uzyskuje się ma- kien. W tym ostatnim przypadku rośnie udział żywicy
teriały wytrzymałe, lekkie o dużej jakości powierzch- w przenoszeniu obciążeń i wytrzymałość kompozytu
ni z obu stron. Ich wytrzymałość jest porównywalna gwałtownie maleje, podobnie też moduł Younga E [7].
do wytrzymałości aluminium. Żywice epoksydowe Wspierając się najnowszymi osiągnięciami nauki,
stosowane jako matryca spełniają w tych kompozytach technologia produkcji kompozytu polietylenowego
ważne funkcje. Przenoszą obciążenia na włókna, decy- została oparta na procesie termiczno-ciśnieniowego
dują o odporności cieplnej i chemicznej oraz o meto- łączenia nietkanych arkuszy polietylenowych. Pro-
dach wytwarzania. Stosuje się takie żywice, które mają ces prasowania nietkanego wyrobu polietylenowe-
małą lepkość w temperaturze 100�110�C i utwardzają go powinien przebiegać kilkuetapowo i obejmować
się w 90�170�C. Sztywne, wielowarstwowe laminaty podgrzanie pakietu, prasowanie właściwe i studzenie.
z tkaniny aramidowej i żywicy epoksydowej lub feno- Temperatura prasowania powinna wynosić ok.130�C,
lowej są szeroko stosowane w pojazdach wojskowych, a chłodzenia od 125 do 80�C. Istotne parametry tech-
statkach, samochodach policyjnych, bankach, heli- nologiczne tego procesu przedstawia rysunek 6 [30].
kopterach i samolotach, jako barierowe konstrukcje Proces modelowania kompozytu polipropyleno-
ochronne. Dużym postępem w balistyce było użycie wego wykorzystuje wysokociśnieniowe prasowanie.
Kevlaru� 29 do wytwarzania hełmów i kamizelek bali- Powinien on uwzględniać [24 25]:
stycznych [18, 29]. " schłodzenie formy poniżej 80�C,
W literaturze przedmiotu można znalez
ć liczne " właściwe prasowanie: temperatura min. 130�C,
informacje o stosowaniu wyrobów kompozytowych maks. 150�C,
z włóknami szklanymi. Wytwarza się z nich kadłuby " ciśnienie na prasowanym materiale:
samolotów i szybowców, elementy nadwozi samocho- 1�100 kg/cm2,
dowych, kadłuby okrętów. W przemyśle chemicznym " chłodzenie po właściwym prasowaniu próbki
buduje się z nich zbiorniki wysokociśnieniowe i rury. w temperaturze poniżej 80�C.
W zastosowaniach elektrotechnicznych, budow-
Rys. 6. Schemat procesu termiczno ciśnieniowego wytwarzania kompozytu polietylenowego;
(a) zmiany temperatury prasy, (b) zmiany ciśnienia prasowania, (c) zmiany temperatury panela polietylenowego, cza-
sy t1  t4 parametr ustalony doświadczalnie zależny od typu arkusza PE i grubości wytwarzanego kompozytu.
20 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010
Z danych literaturowych wynika, że obecnie wszyst- Bibliografia
kie znaczące firmy z branży zbrojeniowej wytwarzają
balistyczne ochrony osobiste w oparciu o kompozyty
1. H. Dąbrowski, Wytrzymałość polimerowych kompo-
włókniste wykonane na bazie włókien polietyleno- zytów włóknistych, Oficyna Wydawnicza Politechni-
wych. Wyroby te w porównaniu do osłon wykonanych
ki Wrocławskiej, Wrocław 2002.
z tradycyjnych materiałów np. stali pancernej, posia- 2. A. Boczkowska, J. Kapuścinski, K. Puciłowski,
dają zdecydowanie niższą masę powierzchniową, za- S. Wojciechowski, Kompozyty, Wyd. Politechniki
pewniając tą samą klasę ochrony. Nie wymagają przy
Warszawskiej, Warszawa 2000.
tym konserwacji i nie ulegają korozji. Ponadto są od- 3. L.A. Dobrzański, Podstawy nauki o materiałach
porne na ścieranie, uderzenia, czynniki chemiczne
i metaloznawstwo, WNT, 2002.
i wodę, promieniowanie ultrafioletowe oraz zmienne
4. K.E. Perepelkin, Polymeric fibre composite, basic ty-
warunki atmosferyczne. W niektórych przypadkach
pes, principles of manufacture and properties. Part 2.
mogą stanowić również skuteczną osłonę antyradaro- Fabrication and properties of polimer composite ma-
wą i termowizyjną [31]. Firma APTIFORM z Wielkiej
terials. Fibre Chemistry, vol. 37, no. 5, 381, 2005.
Brytanii na targach COMPOSITES EUROPE 2009
5. H. Leda, Kompozyty 3 (2003) 209.
w Stu garcie zaprezentowała dwumodułowy system
6. J. Liu, P.H. Wang, R.Y. Li, J. Appl. Polym. Sci. 52(7)
ochrony głowy m.in. dla pilota helikoptera składający
(1994) 945.
się z kompozytowej skorupy wykonanej na bazie włó- 7. W. Królikowski, Tworzywa wzmocnione i włókna
kien polipropylenowych. Hełm polipropylenowy waży
wzmacniające, WNT, Warszawa 1988.
640 g, ma 9 mm grubości i zapewnia ochronę w klasie
8. E. Hałasa, Przemysł chemiczny 88/2, 2009.
2 wg normy NIJ 0106. Przedstawiła także twarde płyty
9. M. Guigon, M. Klinkin, Composites 25 (1994) 534.
balistyczne z polipropylenu po badaniach balistycz- 10. M.S.A. Rahaman, A.F. Ismail, A. Mustafa, Polimer
nych [32].
Degradation and Stability 92 (2007) 1421.
Kompozyty z matrycą ceramiczną CMC (ang. Ce- 11. J. Mi al, R.B. Mathur and O.P. Bahl, Carbon 35(8)
ramic Matrix Composites) są opracowywane i roz- (1997) 1196.
wijane w celu zwiększenia odporności na kruche pę- 12. P. Mayer, J.W. Kaczma, Tworzywa Sztuczne i Che-
kanie niewzmacnianych materiałów ceramicznych,
mia 6 (2008) 52.
wykazujących wyższy moduł sprężystości i wyższe
13. K.E. Oczoś, Mechanik 7 (2008) 579.
właściwości mechaniczne w wysokich temperaturach
14. H. Leda, Kompozyty polimerowe z włókien ciągłych,
niż odpowiednie materiały metalowe. Włókna długie
Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2000.
i krótkie (ang. wiskersy) lub cząstki są wykorzystywa- 15. S. Rebouillat, J.C.M. Pang, J.B. Donnet, Polimer 40
ne, jako komponenty wzmacniające CMC. Do zazwy- (1999) 7341.
czaj spotykanych wzmocnień CMC należy zaliczyć
16. Y. Rao, A.J. Waddon, R.J. Farris, Polimer 42 (2001)
Al2O3, SiC, natomiast, jako matryca znajdują zastoso- 593.
wanie Al2O3, SiC i Si3N4 [2, 3].
17. K-G. Lee, R. Barton, Jr., J.M. Schultz, J. Polym. Sci.
Zaawansowane technologie otrzymywania kompo- Part B 33 (1995) 1.
zytów [33] o matrycy termoplastycznej dają szerokie
18. Prospekt DuPont, Engineering Fibres.
możliwości optymalnego projektowania właściwości
19. I. Chod�k, Prog. Polym. Sci. 23 (1998) 1409.
wyrobu. Przedstawiony przegląd literatury nie wy- 20. G. Redlich, K. Fortuniak, Techniczne Wyroby Włó-
czerpuje oczywiście całości bardzo obszernej wie- kiennicze 3-4 (2008) 75.
dzy z zakresu włókien i kompozytów polimerowych
21. h p://www.dyneema.com/
oraz ich modyfikacji, funkcjonalizacji i zastosowań.
22. US Patent 5342567 Process for producing high te-
Ma on za zadanie jedynie przybliżenie oraz wykaza- nacity and high modulus polyethylene fibers, issued
nie różnorodności tematyki, która jeśli uznać przewi- 1994-08-30.
dywania, w najbliższym czasie ulegnie rozszerzeniu,
23. R.G. Mansfield, "Polypropylene in the Textile Indu-
co wydaje się być uzasadnione koniecznością wytwa- stry", Plastics Engineering, June 1999, s. 30.
rzania nowych hybrydowych materiałów polimero- 24. Prospekty firmy Lankhorst-Indutech oraz Miliken.
wych, względami technologicznymi i ekonomicznymi.
25. http://www.milliken2.com/MFT/MFThtml.nsf/
page/home.htm
26. D. Żuchowska, "Polimery konstrukcyjne", Wydawni-
ctwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1995.
27. C.Q. Yang et al.,Carbon 45 (2007) 3027.
Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010 21
28. W. Chen, Y. Yu , P. Li, Ch. Wang, T. Zhou, X. Yang, 31. A. Wilczyński;  Polimerowe kompozyty włókni-
Composites Science and Technology 67(9) (2007) ste ; Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warsza-
2261. wa,1996.
29. O. Odegard, M. Kumosa, Composites Sci. Tech- 32. Prospekty informacyjne firmy APTIFORM.
nol. 60 (2000) 2979. 33. JEC Composites Magazine, nr 8, (2006) 26.
30.  Manual for Dyneema� ballistic panels  materiały
informacyjne DSM.
Zakład Certyfikacji Wyrobów
J. Wawrzyniak, H. Małolepszy
Instytut Technologii Bezpieczeństwa  MO TEX
akład Certyfikacji Wyrobów przy ITB  MO- " ochrony przeciwuderzeniowe w tym tarcze, ka-
TEX działa od 2000 roku. Posiada akre- ski, kamizelki, rękawice, osłony nóg, przedramion
Zdytację Polskiego Centrum Akredytacji i in.,
Nr AC 097 w zakresie certyfikacji zgodności wyro- " kombinezon pirotechnika,
bów z wymaganiami Polskich Norm. " mundur polowy i kurtka polowa z podpinką, ubra-
Zakres certyfikacji Zakładu obejmuje m.in. nastę- nie z membraną izolacyjną z ocieplaczem.
pujące grupy asortymentowe wyrobów:
" odzież ochronna, Zakład Certyfikacji Wyrobów w ramach działal-
" sprzęt ochraniający głowę, ności statutowej prowadzi również ocenę wyrobów
" rękawice ochronne, w oparciu o własne kryteria oceny i udziela certyfika-
" przędze, tów potwierdzających ekologię tekstyliów, procesów
" płaskie wyroby tekstylne, ich wytwarzania oraz bezpieczeństwo użytkowania
" liny, sznury. wyrobów tekstylnych, upoważniających do oznacza-
nia zastrzeżonymi przez ITB  MORATEX znakami
W 2008 roku ZCW uzyskał akredytację Mi- graficznymi:
nistra Spraw Wewnętrznych i Administracji Znakami mogą być oznaczane wyroby, które
Nr CA-OiB 004.01/2008 uprawniającą do prowadze- nie stwarzają żadnego zagrożenia dla człowieka i śro-
nia oceny zgodności wyrobów przeznaczonych na po- dowiska lub stwarzają znikome, dające się pogodzić
trzeby obronności i bezpieczeństwa państwa. ze zwykłym używaniem wyrobu zgodnie z jego prze-
Zakres akredytacji OiB obejmuje: znaczeniem.
" filtracyjną i barierową odzież ochronną,
" kamizelki i hełmy ochronne kulo i odłamkood- ITB  MORATEX jest jednostką notyfikowaną
porne i in., Nr 1475 w zakresie dyrektywy 89/686/EEC dotyczą-
" osłony ochronne przeciwwybuchowe, kulo i od- cej środków ochrony indywidualnej. Zakład Certyfi-
łamkoodporne i in., kacji Wyrobów jest uprawniony w ramach notyfikacji
Rys. 1. Znaki potwierdzające bezpieczeństwo wyrobów
22 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2010