Wydział Administracji i Politologii
kierunek: politologia
Przedmiot: SamorzÄ…d i polityka lokalna
Temat : Demokracja bezpośrednia a przedstawicielska
Prowadzący: dr Hanna Gulczyńska
Cel: zapoznanie z podstawowymi założeniami demokracji bezpośredniej oraz przedstawicielskiej 
formy realizacji władzy lokalnej
Zadania dla studentów: Literatura: H. Izdebski; Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i
działalności; wydania: Warszawa 2006 lub 2009; roz. 8
Literatura dodatkowa: Z. Leoński; Samorząd terytorialny RP; Warszawa 2006; roz. V
Materiał wprowadzający do samodzielnego studiowania (na podstawie wymienionych wyżej
publikacji):
DEMOKRACJA PRZEDSTAWICIELSKA oznacza delegowanie uprawnień władczych na przedstawicieli -
wybranych przez Naród w wyborach powszechnych i działających pod kontrolą Narodu.
DEMOKRACJA BEZPOŚREDNIA natomiast to rozstrzyganie przez samych obywateli  właśnie
bezpośrednio. Jest to konsekwentne wobec uznania, że mieszkańcy JST  członkowie wspólnoty
rozstrzygając sprawę w drodze referendum stanowią jedną z władz tej jednostki  i to władzę
najwyższą.
Współczesne demokracje opierają się na zasadzie pluralizmu społecznego i politycznego, który
wyraża się m.in. w prawie do tworzenia instytucji samorządowych.
Jednym z podstawowych kryteriów demokracji są wolne wybory, co określa się zwykle w postaci 5
zasad:
Zasada tajności głosowania - głosowanie przebiega w odseparowaniu, jest anonimowe, a karty do
urn wrzuca się osobiście.
Zasada bezpośredniości - wyborcy w drodze głosowania sami  bez żadnego pośrednictwa 
przesądzają w sposób ostateczny i decydujący o składzie wybieranego organu.
Zasada równości - każdy wyborca dysponuje jednakową liczbą głosów (równość formalna), o
jednakowej wadze i znaczeniu (równość materialna).
Zasada powszechności - zakaz stosowania cenzusów wyborczych, każdy obywatel ma zarówno
czynne, jak i bierne prawo wyborcze. W wyborach lokalnych dotyczy obywateli, którzy zamieszkują
stale na obszarze danej JST.
Zasada proporcjonalności - każda z partii otrzymuje mandaty w stosunku proporcjonalnym do
liczby uzyskanych głosów.
W systemie proporcjonalnym wyborca głosuje na partie polityczne a nie na konkretnych
kandydatów; miejsca w organie przedstawicielskim są rozdzielane proporcjonalnie do poparcia
udzielonego przez wyborców każdej partii.
Główne założenie systemu to:
" wielomandatowe okręgi wyborcze,
" zwycięstwo w okręgu nie jest warunkiem bezwzględnie koniecznym do uzyskania mandatu
(wystarczy osiągnąć odpowiedni próg poparcia),
" liczba uzyskanych mandatów stanowi bezpośrednią konsekwencje rozmiaru poparcia
udzielonego przez wyborców określonym partiom politycznym.
Obywatele UE (niebędący obywatelami polskimi) mają czynne prawo wyborcze w wyborach do rad
gmin, w wyborach wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, a także w wyborach do rad dzielnic
na obszarze miasta stołecznego Warszawy.
Nie mogą natomiast głosować w wyborach do rad powiatów i sejmików województw.
Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom UE jedynie w odniesieniu do rad gmin oraz rad
dzielnic na obszarze m.st. Warszawy.
W wyborach samorządowych członkowie wspólnot lokalnych i regionalnych wybierają:
- radnych  członków rad gminnych i powiatowych oraz sejmików wojewódzkich;
-jednoosobowe organy wykonawcze w gminach: wójtów, burmistrzów, prezydentów miast.
Demokracja  to forma państwa, w którym dorośli obywatele są zarówno z
ródłem władzy, jak i
zbiorowym podmiotem tę władzę sprawującym  albo pośrednio, przez instytucje i procedury
systemu przedstawicielskiego, albo bezpośrednio, przez instytucje i procedury bezpośredniego
rozstrzygania o sprawach publicznych . [J. Kuciński].
Demokracja bezpośrednia oznacza spraw rozstrzyganie przez obywateli  właśnie bezpośrednio.
Konstytucyjne formy to:
· Referendum
· Obywatelska inicjatywa wykonawcza.
Pierwsza forma ma charakter władczy, druga  niewładczy (i w istocie łączy w sobie demokrację
bezpośrednią i przedstawicielską).
Samorządowe ustawy ustrojowe (gminna, powiatowa,wojewódzka) reguluja ponadto zasady
prowadzenia konsultacji, również zaliczanych do form demokracji bezpośredniej:
Ustawa gminna:
Art. 5a. 1. W wypadkach przewidzianych ustawą oraz w innych sprawach ważnych dla gminy mogą
być przeprowadzane na jej terytorium konsultacje z mieszkańcami gminy.
2. Zasady i tryb przeprowadzania konsultacji z mieszkańcami gminy określa uchwała rady gminy.
Pozostałe 2 ustawy ustrojowe reguluja to analogicznie.
REFERENDUM: ustawa z 15.09. 2000 r. o referendum lokalnym.
Akt udziału w referendum to: udzielenie na urzędowej karcie do głosowania pozytywnej lub
negatywnej odpowiedzi na postawione pytanie/pytania albo dokonanie wyboru pomiędzy
zaproponowanymi wariantami.
Referenda przeprowadzane w celu wyrażania woli mieszkańców - co do sposobu rozstrzygania
sprawy, która dotyczy wspólnoty (JST) i która należy do zakresu zadań i kompetencji organów tej
jednostki.
Referendum przeprowadza się, z zastrzeżeniem art. 5 ust. 1, z inicjatywy organu stanowiącego
danej jednostki samorzÄ…du terytorialnego lub na wniosek co najmniej:
- 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu,
- 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa.
Rodzaje spraw poddanych pod referendum:
A. referendum jedyną drogą rozstrzygnięcia:
- decyzja ws. odwołanie organu stanowiącego (a więc rady gminy, rady powiatu albo sejmiku
województwa) oraz w gminie wójta (burmistrza/prezydenta),
- decyzja ws. samoopodatkowanie się mieszkańców gminy;
B. wyrażanie woli co do sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej danej jednostki, mieszczącej się
w zakresie zadań i kompetencji organów tej jednostki.
Z inicjatywą przeprowadzenia referendum wystąpić może:
- co najmniej 5 mieszkańców gminy lub 15 obywateli-mieszkańców powiatu lub województwa
(uprawnionych do udziału w wyborach w tej jednostce);
- statutowa struktura partii politycznej z danej JST;
- organizacja społeczna posiadająca osobowość prawną, która działa na terenie JST.
Są dwa rodzaje spraw mogących stanowić przedmiot referendum:
A. gdy referendum jest jedyną drogą rozstrzygnięcia; są to decyzje w następujących sprawach:
- odwołanie organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego (a więc rady gminy,
rady powiatu albo sejmiku województwa), a w gminie także jednoosobowego organu
wykonawczego,
- samoopodatkowanie się mieszkańców gminy;
B. wyrażanie woli co do sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej danej jednostki, mieszczącej się
w zakresie zadań i kompetencji organów tej jednostki.
Warunki ważności referendum:
" udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania
" oddanie za jednym z rozwiązań więcej niż połowy ważnie oddanych głosów  wówczas
 wynik referendum jest rozstrzygajÄ…cy .
Ponadto wymogi szczególne:
" Tylko w przypadku odwołania organu JST - udział w referendum nie mniej niż 3/5 liczby
biorących udział w wyborze odwoływanego organu;
" W przypadku samoopodatkowania się mieszkańców gminy  przewaga 2/3 głosów  za .
Ustawa o referendum lokalnym wiele miejsca poświęca takim problemom jak kampania
referendalna, sprawom finansowania referendum czy sprawom technicznym  ustalania i
ogłaszania wyników referendum. Zabrania się prowadzenia kampanii w określonych obiektach (np.
urzędach administracji rządowej i samorządowej), nie stosuje do kampanii ustawy  Prawo o
zgromadzeniach, każdy zainteresowany może zgłaszać do sądu okręgowego stosowne wnioski (np.
konfiskaty materiałów, sprostowania informacji itd.), jeżeli hasła, plakaty, wypowiedzi zawierają
nieprawdziwe dane. Koszty referendum pokrywa się w zasadzie z budżetu odpowiedniej jednostki
samorządu terytorialnego, a finansowanie referendum jest jawne. Artykuł 43 ustawy o referndum
lokalnym zabrania inicjatorowi referendum i uczestnikom kampanii referendalnej korzystania z
określonych środków finansowych (np. pochodzących od państwowych jednostek organizacyjnych).
Referendum przeprowadzajÄ… obwodowe i terytorialne komisje wyborcze. Terytorialna komisja
wyborcza podaje do publicznej wiadomości wyniki referendum, które wojewoda ogłasza w
wojewódzkim dzienniku urzędowym. Każdy uprawniony mieszkaniec może wnosić protest do sądu
okręgowego. Zatem przepisy ustawy o referendum zapewniają nie tylko kontrolę sądu
administracyjnego, ale również sądu powszechnego.
KONSULTACJE LOKALNE:
są formą demokracji bezpośredniej  aczkolwiek nie stanowią rozstrzygnięcia, mogą (fakultatywne)
lub muszą (obligatoryjne) - poprzedzać decyzje organu JST;
- nie mają charakteru wiążącego, jednakże mają duże znaczenie polityczne;
- mogą być przeprowadzane na wszystkich szczeblach samorządu terytorialnego.
Z art. 5a ustawy gminnej wynika, że konsultacje jako forma obligatoryjna mogą mieć miejsce
wówczas, gdy przewiduje to ustawa (nie tylko o samorządzie gminnym). Ponadto konsultacje
należy przeprowadzać  w innych sprawach ważnych dla gminy . Które sprawy mają  ważny
charakter, a które nie, zadecydować powinna rada gminy. Może to uczynić każdorazowo dla danego
przypadku albo w sposób ogólny w wydanych przez siebie przepisach  o zasadach i trybie
przeprowadzania konsultacji .
Istnieje obowiązek przeprowadzania konsultacji przy zmianie granic gminy. Również przy tworzeniu
jednostek pomocniczych istnieje taki obowiÄ…zek. RozporzÄ…dzenie wykonawcze Prezesa Rady
Ministrów z 9.8.2001 r. w sprawie trybu postępowania przy składaniu wniosków dotyczących
tworzenia, Å‚Ä…czenia, dzielenia, znoszenia i ustalania granic gmin, nadawania gminie statusu miasta,
ustalania i zmiany nazw gmin i siedzib ich władz oraz dokumentów wymaganych w tych sprawach
również wymienia wymóg konsultacji. Również art. 8 ustawy z 29.8.2003 r. o urzędowych nazwach
miejscowości i obiektów fizjograficznych przewiduje obligatoryjną formę konsultacji z
mieszkańcami zainteresowanej miejscowości.
Konsultacje są formą wyrażania opinii mieszkańców. Wyniki tej opinii nie są wiążące dla organów
gminy, powiatu czy samorządowego województwa, choć z opinią tą rada i jej organy powinny się
liczyć, skoro jest to forma demokracji lokalnej. Tam natomiast, gdzie warunkuje się działanie rady
(innego organu) od przeprowadzenia konsultacji, brak takiej konsultacji powoduje nieważność
podjętego aktu.
Ustawy ustrojowe nie regulujÄ… form i trybu przeprowadzania konsultacji, pozostawiajÄ…c to do
regulacji rady. Formy konsultacji mogą być natomiast różne, np. przeprowadzenie ankiety,
wykorzystanie lokalnych środków masowego przekazu dla wyrażania wypowiedzi
zainteresowanych, zasięganie opinii organizacji społecznych działających w gminie itd. Rada
powinna też ustalić, kiedy konsultacje uważa się za ważne (ilu mieszkańców musi wziąć w nich
udział, aby uznać, że zostały przeprowadzone), a przede wszystkim powinna wprowadzić wymóg
informowania, publikowania czy podawania do opinii publicznej rezultatów konsultacji. Są to
postulaty, a nie obowiÄ…zki wynikajÄ…ce z ustawy.