W niniejszym artykule występują liczne odniesienia do badań na zwierzętach. Pragniemy
podkreślić, że Nexus nie usprawiedliwia ani nie popiera tego rodzaju doświadczeń.
Wydawca
ÅšRODKI WSPOMAGAJ
CE, KONSERWUJ
CE ORAZ UTRWALACZE
TKANKOWE W SZCZEPIONKACH
zczepionki zawierają szereg substancji, które można podzielić na następują-
Sce grupy:
Adjuwanty to
1. Mikroorganizmy, bakterie lub wirusy, które powodują, jak sądzimy, okreś-
lone choroby infekcyjne i którym szczepionka ma zapobiegać. Są to białka całych
chemiczne
komórek lub po prostu białka zniszczonych otoczek komórek, zwane antygenami.
2. Substancje chemiczne, które mają wzmagać odpowiedz
immunologicznÄ…
substancje
na szczepionkę, zwane środkami wspomagającymi lub adjuwantami.
3. Substancje chemiczne działające jako środki konserwujące (konserwanty)
dodawane do
i utrwalacze tkankowe, które mają hamować wszelkie dalsze reakcje oraz psucie
się (rozkład lub namnażanie) żywych lub atenuowanych (lub zabitych) biologicz-
szczepionek w celu
nych składników szczepionki.
Wszystkie te składniki szczepionki są toksyczne, przy czym ich toksyczność
pobudzania lub
w różnych partiach szczepionki może być inna.
W niniejszym artykule będzie mowa o adjuwantach (środkach wspomagają-
zwiększania reakcji
cych), ich spodziewanej roli oraz reakcjach na nie (działaniach ubocznych).
immunologicznej
ADJUWANTY
Produkcja przeciwciał jest pożądaną reakcją immunologiczną na szczepionki
organizmu, jednak
i proces ten jest wzmacniany poprzez dodawanie do szczepionek określonych
substancji. Nazywa się je środkami wspomagającymi  adjuwantami (od łacińs-
wiele z nich
kiego słowa adiuvare, które oznacza  pomagać ).
Chemiczna natura środków wspomagających, sposób ich działania i reakcje
wywołuje szereg
na nie (działania uboczne) są wysoce zmienne. Według Gupty i innych (1993)
niektóre ze skutków ubocznych mogą być przypisane niecelowej stymulacji
niebezpiecznych
różnych mechanizmów systemu immunologicznego, podczas gdy inne mogą
odzwierciedlać mniej lub bardziej spodziewane niepożądane działania spowodo-
efektów ubocznych.
wane przez reakcje farmakologiczne.
Istnieje kilka typów adjuwantów. Najpowszechniej stosowanymi obecnie
środkami wspomagającymi w preparatach przeznaczonych dla ludzi są: wodoro-
tlenek glinu, fosforan glinu i fosforan wapnia. Istnieje jeszcze szereg innych
adjuwantów opartych na emulsjach olejowych, produktach uzyskanych z bakterii
(ich syntetycznych pochodnych jak również liposomów) lub bakterii gramujem-
nych, endotoksynach, kwasach tłuszczowych, aminach alifatycznych, parafinie
Część 1
i olejach roślinnych. Ostatnio brane są również pod uwagę do stosowania
w szczepionkach przeznaczonych dla ludzi: monofosforyl lipidu A, ISCOMs
z Quil-A oraz Syntex adjuvant formulation (SAF) zawierajÄ…ce pochodne treony-
lu lub dwupeptyd muramylu.
Chemicznie adjuwanty są bardzo różnorodną grupą związków, które mają
jedną wspólną cechę: wzmacniają reakcję immunologiczną organizmu. Różnią
Dr Viera Scheibner
się między sobą bardzo co do sposobu, w jaki wpływają na system immunologicz-
Copyright © 2000
ny, oraz tym, jak poważne są ich działania uboczne wynikające z nadmiernej
aktywacji systemu immunologicznego.
178 Govetts Leap Road
Chedid (1985) opisał sposób działania środków wspomagających jako: tworzenie
Blackheath, NSW 2785
depotu (porcji leku o przedłużonym działaniu) antygenu wolno uwalnianego
Australia w miejscu szczepienia; przedstawienie antygenu komórkom  immunokompetent-
nym i wytwarzanie różnych limfokin (interleukin i czynnika martwicy nowotworów).
tel.: [phone]
Wybór któregokolwiek z tych adjuwantów odzwierciedla kompromis między
fax: [phone] wymaganiami wspomagania i akceptowanym możliwie niskim poziomem działań
ubocznych.
24 " NEXUS MARZEC-KWIECIEC
2001
Odkrycie adjuwantów datuje się na lata 1925-1926, kiedy Patologiczne reakcje na środki wspomagające Freunda
to cytowany przez Guptę i innych (1993) Ramon wykazał, rozpoczynają się w miejscu wstrzyknięcia jako łagodne
że reakcja antytoksyny na tężec i dyfteryt została zwięk- zaczerwienienie i opuchlizna, a następnie martwica tkanki,
szona dzięki wstrzyknięciu tych szczepionek razem z innymi intensywne zapalenie oraz zwykłe przejście do tworzenia
składnikami, takimi jak agar, tapioka, lecytyna, olej skrobio- ziarniniakowatych uszkodzeń. Mogą powstać blizny i rop-
wy, saponiny a nawet okruszki chleba. nie. Reakcje obserwowane po podaniu pełnego środka
Termin adjuwant zaczęto stosować w odniesieniu do wspomagającego są na ogół o wiele bardziej ekstensywne
każdego materiału, który może zwiększyć humoralną i ko- niż przy niekompletnym. Najwcześniejsza reakcja komór-
mórkową odpowiedz
immunologiczną na antygen. W szcze- kowa jest polimorfonuklearna, następnie zmienia się w mo-
pionkach konwencjonalnych środki wspomagające stosuje nomorfonuklearną, a póz
niej obejmuje plazmocyty. Emul-
się, aby wywołać wczesną, silną i długotrwałą reakcję im- sja środka wspomagającego może być szeroko rozsiana
munologiczną. Nowo opracowane, oczyszczone podjednos- w różnych organach w zależności od drogi szczepienia
tki lub syntetyczne szczepionki, w których stosuje się bio- z rozwojem ziarniniakowatych uszkodzeń w oddalonych
syntetyki, rekombinanty i inną nowoczesną technologię, są miejscach. Różne mikroorganizmy gramujemne mogą wy-
słabymi wyzwalaczami reakcji immunologicznej i do jej kazywać nasilające się działanie adjuwanta, podobnie jak
skutecznego wywołania wymagają użycia adjuwantów. ma to miejsce w przypadku prątków.
Stosowanie środków wspomagających umożliwia stoso- Najwcześniej emulsje olejowe jako adjuwanty zastosował
wanie mniejszej ilości antygenu, aby uzyskać wymaganą Friedwald w szczepionce przeciw grypie (1944), a zaraz
reakcjÄ™ immunologicznÄ…, co redukuje koszty produkcji potem Henle i Henle (1945). Po uzyskaniu przez nich
szczepionki. Poza nielicznymi wyjątkami adjuwanty są obce obiecujących wyników eksperymentów przeprowadzonych
dla ciała i powodują działania uboczne. na zwierzętach Salk (1951) przystąpił do badań z tego typu
środkami wspomagającymi na żołnierzach pod auspicjami
Emulsje olejowe Komitetu Epidemiologicznego Sił Zbrojnych USA. Zasto-
W latach 1960-tych stosowane jako środek wspomagają- sował wysoko oczyszczony olej mineralny i opracował oczy-
cy preparaty wody zemulsyfikowanej w oleju mineralnym szczony środek emulgujący Arlacel A, który był wolny od
i wody zemulsyfikowanej w oleju substancji toksycznych takich jak
roślinnym wydawały się szczególnie kwas olejowy powodujący jałowe
Poza nielicznymi wyjÄ…tkami
obiecujące w dostarczaniu wysokiej ropnie w miejscu wstrzyknięcia,
adjuwanty sÄ… obce dla
 odporności o długim okresie a następnie podawał szczepionkę
ciała i powodują działania
trwania (Hilleman, 1966). Rozwój drogą mięśniową.
środków wspomagających Freunda Następnie Miller i inni donieśli
uboczne.
był następstwem badań nad gruz
- w roku 1956 o swoim niepowodze-
licą. Kilku badaczy stwierdziło, że niu wspomagania przeciwciał i re-
reakcje immunologiczne u zwierząt na różne antygeny były akcji ochronnej na typy 3, 4 i 7 szczepionek przeciwko
wzmocnione przez wprowadzenie do organizmu zwierzęcia adenowirusom w oleju mineralnym jako środku wspomaga-
żywych Mycobacterium tuberculosis (prątków gruz
licy). jącym, w porównaniu ze szczepionką w roztworze wodnym.
W obecności Mycobacterium uzyskano reakcję typu opóz
- Nie publikowane badania wykazały konieczność zastosowa-
nionego, przenoszoną z leukocytami. Freund dokonał po- nia odpowiedniej minimalnej ilości antygenu, aby wyzwolić
miarów wpływ oleju mineralnego na powodowanie nad- reakcje przeciwciał na preparaty w postaci emulsji.
wrażliwości opóz
nionego typu na zabite prątki. Stwierdził Salk i inni (1953) zastosował środek wspomagający
wyraz
ny wzrost w reakcji wiązania dopełniacza przeciwciała, Freunda do szczepionki przeciwko poliomyelitis (polio),
jak również w opóz
nionej reakcji nadwrażliwości. a następnie przeprowadził szerokie testowanie szczepionki
Środek wspomagający Freunda stanowi emulsję wody z zabitych nie oczyszczonych, jak również oczyszczonych
w oleju wodnego antygenu w parafinie (oleju mineralnym) wirusów polio u zwierząt i ludzi, przy czym reakcje u ludzi
o niskim ciężarze właściwym i niskiej lepkości. Jako środki uznano za mało znaczące.
emulgujące ogólnie stosowane są Drakeol 6VR i Arlacel Grayston i inni (1964) donieśli o bardzo obiecujących
A (mannide monooleate). wynikach uzyskanych ze szczepionkÄ… przeciwko jaglicy,
Są dwa środki wspomagające Freunda: niekompletne w której jako adjuwanta użyto oleju. Jednak szczepionka
i kompletne. Niekompletne środki wspomagające Freunda przeciw jaglicy utraciła swoje znaczenie, ponieważ, jak
zawierają emulsję wody w oleju bez prątków, natomiast wykazał Dolin i inni (1997), w ciągu 37 lat badań prowadzo-
kompletne  te same związki, ale z dodatkiem 5 mg nych w pewnej wiosce w okolicach Sahary wystąpił wyraz
ny
wysuszonych, zabitych przy pomocy podwyższonej tempera- spadek występowania tej choroby  był on ściśle związany
tury, Mycobacterium tuberculosis lub związków kwasu mas- z poprawą warunków sanitarnych, dostawą wody, edukacją
łowego. oraz dostępem do opieki zdrowotnej. Według Dolina i in-
Mechanizm działania środków wspomagających Freun- nych (1997) spadek zachorowań na jaglicę występował bez
da jest związany z trzema następującymi zjawiskami: jakiejkolwiek specyficznej interwencji mającej na celu zwal-
1. Umieszczenie porcji antygenu w formie stałej w miej- czanie tej choroby.
scu wstrzyknięcia umożliwia stopniowe i stałe jego uwal- Alergeny występujące w środku wspomagającym Freun-
nianie w celu stymulowania przeciwciał. da wymagają specjalnej uwagi, ponieważ mogą być niebez-
2. Zapewnienie środka przenoszenia dla zemulsyfiko- pieczne. Niebezpieczeństwo obejmuje przedawkowanie, na
wanego antygenu przez system limfatyczny do oddalonych przykład natychmiastowe wprowadzenie do organizmu wra-
miejsc, takich jak węzły limfatyczne i śledziona, gdzie mogą żliwych osób większej niż tolerowana ilości odpowiednio
powstać nowe ogniska tworzenia przeciwciał. zemulsyfikowanej szczepionki lub rozkład emulsji z uwol-
3. Tworzenie i akumulowanie serii komórek mononuk- nieniem do organizmu całej lub części zawartych w niej
learnych, które są właściwe dla produkcji przeciwciał lokal- alergenów w ciągu krótkiego czasu. Długoterminowo opóz
-
nie i w miejscach oddalonych. niona reakcja obejmuje rozwój guzków, cyst oraz jałowych
MARZEC-KWIECIEC
2001 NEXUS " 25
ropni wymagających cięcia chirurgicznego. Jest również Fosforan wapnia stosowany był jako adjuwant w równo-
prawdopodobne, że niektóre stosowane alergeny, takie jak czesnych szczepieniach przeciwko dyfterytowi, kokluszowi,
kurz domowy lub pleśń, mogą działać jak prątki, wspomaga- tężcowi, polio, gruz
licy, żółtej febrze, odrze i zapaleniu
jąc reakcję zapalną. Takie reakcje były redukowane z uży- wątroby B, również z alergenami (Coursaget i inni, 1986).
ciem prawidłowo testowanych i standaryzowanych reagin. Korzyści ze stosowania tego środka wspomagającego upat-
Trzeba także wziąć pod uwagę, że do pierwszych za- rywano w fakcie, że jest on normalnym składnikiem ciała
stosowań środków wspomagających Freunda doszło w cza- i jest lepiej tolerowany i absorbowany od innych adjuwan-
sie, gdy współczesne koncepcje bezpieczeństwa nie istniały. tów. Wyłapuje on bardzo skutecznie antygeny i umożliwia
I rzeczywiście, w niektórych krajach, z USA włącznie, powolne uwalnianie się antygenu. Wytwarza ponadto duże
adjuwanty z olejem mineralnym nie były zatwierdzone do ilości przeciwciał typu IgG i znacznie mniejsze  przeciwciał
stosowania u ludzi. typu IgE (reaginowych).
Składniki mineralne Produkty bakteryjne
Najczęściej stosowanymi mineralnymi adjuwantami Jak wiadomo, mikroorganizmy w infekcjach bakteryj-
w szczepionkach dla ludzi są fosforan aluminium i zasada nych, podawanie szczepionek zawierających całe zabite
aluminiowa (ałun). Innym tego typu środkiem wspomagają- bakterie, a także pewne produkty metaboliczne oraz skład-
cym używanym w wielu szczepionkach jest fosforan wapnia. niki różnych mikroorganizmów wywołują jako odpowiedz

Zaobserwowano też, że antygenowość toksyn zwiększają powstawanie przeciwciał i działają jako immunostymulanty.
także takie sole mineralne metali, jak azotan ceru, siarczan Dodanie takich mikroorganizmów i substancji do szczepio-
cynku, koloidalny wodorotlenek żelazowy i chlorek wapnia, nek zwiększa reakcję immunologiczną na inne antygeny
jednak najlepsze wyniki daje ałun. znajdujące się w takich szczepionkach. Najczęściej stosowa-
Ałun był stosowany ponad 70 lat temu przez Glenny ego nymi mikroorganizmami w całości lub w częściach są Bor-
i innych (1926), którzy odkryli, że zawiesina precypitatu detella pertussis, składnik o nazwie p40 uzyskiwany z Coryne-
toksyny dyfterytu w ałunie ma znacznie wyższą immunogen- bacterium, toksyna cholery i prątki.
ność niż płynna anatoksyna.
Chociaż wiele raportów stwierdzało że szczepionki z ału- " Składniki Bordetella pertussis
nem jako adjuwantem nie są lepsze od czystych szczepionek Zabite Bordetella pertussis (pałeczka krztuśca) dają silny
(Aprile i Wardlaw, 1966), zastosowanie ałunu jako środka efekt wspomagający w stosunku do toksyn dyfterytu i tężca
wspomagajÄ…cego jest obecnie dob- w szczepionkach DPT. Jest jednak
rze określone. Najczęściej stosowa- wiele uznanych i dobrze opisanych
Mimo... sprzecznych
ny jest roztwór antygenu zmieszany reakcji na nie, takich jak konwulsje,
wyników, związki
z wodorotlenkiem aluminium lub kurcze u niemowlÄ…t, epilepsja, syn-
aluminiowe są ogólnie
fosforanem aluminium w warun- drom nagłej śmierci niemowląt
kach kontrolowanych. Takie szcze- (SIDS), syndrom Reya, syndrom
stosowane jako środki
pionki nazywa siÄ™ obecnie jako Guillian-Barre a, poprzeczne zapa-
wspomagajÄ…ce w szczepionce
wspomagane aluminium. Są one je- lenie rdzenia i ataksja mózgowa.
DPT (dyfteryt-koklusz-tężec).
dnak trudne do produkcji w fizyko- Nie trzeba wspominać, że istnienie
chemicznie powtarzalny sposób, co związku przyczynowego między
powoduje, że poszczególne serie tej tym adjuwantem i tymi objawami
samej szczepionki różnią się od siebie. Także stopień absor- jest często (jeśli nawet nie zawsze) poddawane w wątpliwość
bcji antygenu przez żel fosforanu aluminium i wodorotlenek i na ogół uważane za  przypadkowe .
aluminium jest zmienny. Aby zminimalizować zmienność Paradoksalnie, w jednym przypadku niemowlęcia z syn-
i uniknąć braku powtarzalności, w roku 1988 (Gupta i inni, dromem potrząsanego dziecka, u którego powstał krwotok
1993) jako standard wybrano specyficzne przygotowanie podtwardówkowy i siatkówkowy spowodowany kokluszem,
wodorotlenku aluminium (Alhydrogel). lekarze oskarżyli ojca o spowodowanie tych obrażeń i upar-
Środki wspomagające aluminium pozwalają na powolne cie zaprzeczali, że koklusz może powodować i powoduje
uwalnianie antygenu przedłużając czas interakcji między takie krwotoki, zapominając, że przede wszystkim właśnie
antygenem i komórkami przedstawiającymi antygen a lim- to jest podstawowa przyczyna, dla której szczepionka kok-
focytami. Jednak w niektórych badaniach potencja wspoma- luszowa została opracowana. Takie niszczycielskie działanie
ganych szczepionek kokluszu była wyższa niż czystych szcze- jest spowodowane przez toksynę kokluszową, czynnik po-
pionek kokluszowych, podczas gdy w innych nie stwierdzo- wodujÄ…cy chorobÄ™ (koklusz jest chorobÄ… spowodowanÄ…
no żadnego efektu. Miano aglutynowe surowicy po zastoso- przez toksyny), stosowaną jako aktywny składnik we wszyst-
waniu wspomaganych szczepionek kokluszu było wyższe niż kich szczepionkach kokluszowych zawierających całe komó-
przy szczepieniu czystymi szczepionkami, przy jednoczes- rki lub w bezkomórkowych (Pittman, 1984).
nym braku różnicy w odniesieniu do ochrony przeciwko Gupta i inni (1993) stwierdzili że PT jest zbyt toksyczny
chorobie (Butler i inni, 1962). Mimo tych sprzecznych żeby podawać go ludziom, ale chemicznie detoksyfikowany
wyników, związki aluminiowe są ogólnie stosowane jako lub genetycznie nieaktywny PT może nie wytwarzać działań
środki wspomagające w szczepionce DPT (dyfteryt-koklusz- wspomagających porównywalnych z nienaruszonym PT.
tężec). Po ich podaniu donoszono o reakcjach nadwrażliwo-
ści, co może być związane z szeregiem czynników, jednym " P40 pochodzące z Corynebacterium
z których jest wytwarzanie IgE razem z przeciwciałami IgG. P40 jest frakcją cząstkową wyizolowaną z Corynebac-
Sugeruje się, aby zamiast związków aluminium stosować terium granulosum (maczugowiec ziarenkowaty) składającą
polimeryzowane toksyny, takie jak tzw. oczyszczone al- się z peptydoglikanu błony komórkowej związanego z gliko-
dehydem glutarowym toksyny tężca i dyfterytu. Są one proteinami. U zwierząt wykazuje szereg takich działań, jak
stosowane w połączeniu ze szczepionką kokluszową inak- stymulacja systemu siateczkowo-śródbłonkowego, wzmaga-
tywowaną aldehydem glutarowym. nie fagocytozy i aktywacja makrofagów.
26 " NEXUS MARZEC-KWIECIEC
2001
P40 znosi immunosupresjÄ™ spowodowanÄ… przez leki ISCOMs sÄ… stosowane jedynie w szczepionkach wete-
i zwiększa niespecyficzną oporność na bakteryjne, wiruso- rynaryjnych, częściowo ze względu na ich działanie hemo-
we, grzybicze i pasożytnicze infekcje. Indukuje tworzenie lityczne i pewne reakcje miejscowe, które odzwierciedlają
IL-2, czynnika martwicy nowotworów i interferonu alfa aktywność detergentową cząsteczki Quil-A.
i gamma (Bizzini i inni, 1992). W badaniach klinicznych
stwierdzono, że P40 jest skuteczny w leczeniu powracają- Inne środki wspomagające: skwalen
cych infekcji układu oddechowego i układu płciowo-moczo- Skwalen jest polimerem organicznym z niektórymi dete-
wego. Twierdzi się, że alergeny sprzężone z P40 są pomocne rminantami antygenowymi, które mogą być wspólne z in-
w odczulaniu pacjentów alergicznych bez żadnych skutków nymi polimerami organicznymi działającymi jako immunos-
ubocznych. tymulatory. Był stosowany w eksperymentalnych szczepion-
kach od 1987 roku (Asa i inni, 2000) i w eksperymentalnych
" Liposacharydy (LPS) szczepionkach podawanych dużej ilości uczestników wojny
LPS jest środkiem wspomagającym, zarówno dla odpor- w Zatoce. Obejmuje to też tych, którzy nie brali udziału
ności humoralnej, jak i komórkowej. Zwiększa reakcję w działaniach, ale otrzymali te same szczepionki.
immunologiczną, zarówno na antygeny białkowe, jak i poli- Działanie wspomagające niejonowego bloku kopolimera
sacharydowe. Jest zbyt toksyczny i gorączkotwórczy, nawet środków powierzchniowo czynnych zostało zademonstrowa-
w znikomych dawkach, aby mógł być stosowany jako środek ne, gdy podano je z dwuprocentową emulsją skwalenu
wspomagający u ludzi. w wodzie. Adjuwant ten spowodował jednak kaskadę reak-
cji zwanych  syndromem wojny w Zatoce , które stwier-
" Prątki i ich składniki dzono u żołnierzy biorących w niej udział. Symptomy, jakie
Jest rzeczą interesującą, że prątki i ich składniki były u nich odkryto, obejmowały zapalenie stawów, bóle tkanki
zgodnie z pierwotnymi ustaleniami zbyt toksyczne, aby je łącznej, powiększenie węzłów chłonnych, wysypki uczule-
stosować jako adjuwanty u ludzi. Wskutek wysiłków pod- niowe, uczulenie na światło w postaci wysypki, wysypki
jętych w celu ich detoksyfikacji opracowano jednak N-acetyl w okolicy jarzmowej, chroniczne zmęczenie, chroniczne
muranyl-L-analyl-D-isoglutaminę lub dwupeptyd muranylu bóle głowy, nienormalną utratę włosów ciała, nie ulegające
(MDP). Podany bez antygenu zwiększa niespecyficzną od- leczeniu ubytki skóry, owrzodzenia aftowe, zawroty głowy,
porność przeciwko infekcjom bakteryjnym, grzybiczym, pa- osłabienie, utratę pamięci, napady, zmiany nastroju, prob-
sożytniczym i wirusowym, a nawet przeciwko pewnym gu- lemy neuropsychiatryczne, uszkodzenia tarczycy, anemię,
zom (McLaughlin i inni, 1980). Jednak MDP są potencjal- podwyższone OB, systemowy liszaj rumieniowaty, stward-
nie gorączkotwórcze (możliwe że dzięki temu mogą mieć nienie rozsiane, ALS (stwardnienie zanikowe boczne), ze-
skuteczne dziaÅ‚anie przeciwko okreÅ›lonym guzom  komen- spół Raynauda, syndrom Sjörgena, chronicznÄ… biegunkÄ™,
tarz autorki) i ich działanie nie jest całkowicie zrozumiałe, nocne pocenie i stany podgorączkowe.
w związku z czym nie są zaakceptowane do stosowania Ta długa lista reakcji wskazuje, jak wielkie szkody powo-
u ludzi. dują szczepionki, szczególnie gdy ich działanie jest wspoma-
gane przez bardzo silne  środki zwiększające reakcję im-
" Toksyna cholery munologicznÄ… , takie jak skwalen i inne adjuwanty. Inte-
Główną wadą toksyny cholery jako śluzówkowego śro- resujące jest, że osoby zajmujące się szczepionkami z zasady
dka wspomagającego jest właściwa jej toksyczność. uważają, że takie problemy są niewytłumaczalne i że wy-
stępują po podaniu szczepionek przypadkowo. Ponieważ
Liposomy podanie większości szczepionek rzeczywistym (i potencjal-
Liposomy są cząstkami składającymi się z koncentrycz- nym) uczestnikom wojny w Zatoce jest dobrze udokumen-
nych błon lipidowych zawierających fosfolipidy i inne lipidy towane (w rzeczywistości weterani oświadczają, że podano
w konfiguracji dwóch warstw oddzielonych przez komory im o wiele więcej, niż odnotowano w ich aktach), przytoczo-
wodne. Były stosowane pozajelitowo u ludzi jako nośniki na lista zaobserwowanych reakcji obciąża dodatkowo od-
biologicznie aktywnych substancji (Gregoriadis, 1976) i są powiedzialnością szczepionki jako czynnik, który spowodo-
uważane za bezpieczne. wał te problemy.

dokończenie w następnym numerze
Kompleksy immunostymulujÄ…ce (ISCOMs)
O autorce:
ISCOMs (DeVries i inni, 1978; Morein i inni, 1990;
Viera Scheibner jest emerytowanym doktorem nauk przyrod-
Lovgren i inni, 1991) reprezentują ciekawe podejście do
niczych. W czasie swojej kariery naukowej napisała trzy książki
stymulacji humoralnej i komórkowej reakcji immunologicz-
i opublikowała około dziewięćdziesiąt artykułów w liczących się
nej przeciwko antygenom amfipatycznym. Jest to stosun-
czasopismach naukowych. Od połowy lat osiemdziesiątych,
kowo stabilny, ale nie kowalentnie zwiÄ…zany, kompleks
kiedy to przyczyniła się do rozwoju techniki monitorowania
saponinowego zwiÄ…zku wspomagajÄ…cego Quil-A, choleste-
oddechu dzieci, które wykazują czasami oznaki zatrzymania go
rolu i antygenu amfipatycznego w stosunku czÄ…steczkowym
na pewien czas (SIDS), prowadziła również intensywne badania
około 1:1:1. Spektrum antygenów kapsydu wirusa i amfi-
nad szczepionkami i ich wpływem na organizm dziecka. W roku
patycznych antygenów niewirusowych o istotnym znaczeniu
1993 wydała książkę na ten temat Vaccination: The Medical
dla szczepionek przeznaczonych dla ludzi, jakie zawiera
Assault on the Immune System (Szczepionki  atak medycyny na
ISCOMs, obejmuje grypę, odrę, wściekliznę, gp340 z wirusa
system immunologiczny), a w połowie roku 2000 następną
EB, gp120 z HIV, Plasmodium falciparum i Trypanosoma
Behavioural Problems in Childhood: Link to Vaccination (Prob-
cruzi.
lemy behawioralne u dzieci  zwiÄ…zek z szczepieniami). Jest
Wykazano, że ISCOMs pobudzają cytotoksyczne lim-
często powoływana przez sąd jako biegły w sprawach dotyczą-
focyty T (CTL). Po podaniu doustnym niektóre typy CPL
cych uszkodzeń ciała mogących być następstwem szczepień,
są znajdowane w gruczołach limfatycznych krezki i w śle-
poza tym prowadzi regularne wykłady na ten temat.
dzionie, ponadto może zostać pobudzona specyficzna re-
akcja IgA. Przełożyła Elżbieta Pląskowska
MARZEC-KWIECIEC
2001 NEXUS " 27