“Konrad Wallenrod. Powieść poetycka z dziejów litewskich i pruskich". Adama
Mickiewicza


“Konrad Wallenrod" jest poematem, który zapoczÄ…tkowaÅ‚ w historii literatury
okres, w którym:
problematyka narodowa i sprawy związane z walką o niepodległość wysunęły się na
plan pierwszy,
literatura stała się narzędziem kształtowania uczuć patriotycznych i
utrzymywania świadomości narodowej.
Utwór ukazał się w Petersburgu w r. 1828. Mickiewicz przebywał w tym czasie (od
1824 r.) w Rosji na przymusowym wygnaniu. Przeżył powstanie dekabrystów (wśród
których miał przyjaciół: Konratijewa Rylejewa, Aleksandra Bestużowa), którego
klęska uświadomiła mu potęgę carskiej Rosji i błędną ideologię szlachetnych
rewolucjonistów, którzy tę potęgę próbowali złamać w samotnej, bo oderwanej od
mas ludowych, walce.
U źródeł genezy poematu tkwią trudne do rozstrzygnięcia problemy natury
patriotycznej i moralnej: Jaka jest droga skutecznej walki z tyranem? Jak
powinien się bronić niewielki naród zagrożony unicestwieniem? Jak się ma w
takiej sytuacji zachować jednostka świadoma swoich obowiązków patriotycznych?
Czy istnieje granica moralności, której nie wolno przekroczyć w imię
najwyższych wartości patriotycznych?
Utwór poprzedza motto z dzieła włoskiego pisarza politycznego okresu
odrodzenia, Niccolo Machiavellego, zat. “Książę". W tÅ‚umaczeniu brzmi ono:
“Musicie bowiem wiedzieć, że sÄ… dwa sposoby walki... trzeba być lisem... i
lwem". Orientuje ono w tematyce poematu: dwu dostępnych taktykach walki:
“lisiej" - podstÄ™pnej, chytrej (tajne spiski) i “lwiej" - otwartej,
bezpoÅ›redniej. Obór orientacji “lisiej" ma charakter wyboru etycznego i
związany jest z zasadniczymi rozterkami moralnymi (chodziło nie tylko o metody
działania, podstęp i kłamstwo, ale przede wszystkim o konieczność złamania
przysięgi składanej na wierność carowi, który koronował się na króla Polski).
Dla ukrycia przed cenzurą carską politycznej aktualności utworu już Przedmowie
autor zapewnia czytelnika o zamierzchłej przeszłości opisanych wydarzeń.
Rzeczywiście akcja dotyczy dziejów dawnej Litwy i jest opowieścią o losach
tajemniczego mistrza krzyżackiego, Konrada Wallenroda. Nie jest to jednak,
sugerowana podtytułem, powieść historyczna, w osobie tytułowego bohatera poeta
skupił rysy kilku postaci (głównie dzieje autentycznego mistrza, przygodę
rycerza Waltera von Stadion, który uprowadził córkę Kiejstuta i osiadł w
Moguncji, historię Litwina Alfa wychowanego na dworze krzyżackim).
Streszczenie
Wstęp (w.1-52). Narrator szkicuje tło wydarzeń: ponad sto lat upłynęło od
momentu podboju Prusów przez Krzyżaków i odtÄ…d “Niemen rozdziela Litwinów od
wrogów", jego opis stanowią w. 23-39. Tu również wspomnienie o dawnej zażyłości
narodów pruskiego i litewskiego, którÄ… “rozdzieliÅ‚y boje" i zapowiedź
nadchodzÄ…cej wojny, która “Wszystko rozerwie; - lecz serca kochanków / ZÅ‚Ä…czÄ…
się znowu w pieśniach wajdeloty".
I. Obiór (w.1-133). Akcja poematu rozpoczyna się ok. 1391 r. Do Maryjenburga
(Malborka) śpieszą komturowie, których zadaniem jest obór nowego mistrza.
Głównym kandydatem na to stanowisko jest bohater tytułowy, cudzoziemiec
wsławiony walkami z poganami, człowiek wyjątkowo skromny, wstrzemięźliwy i
tajemniczy. Ten samotnik ma jedynego powiernika, Halbana. On to jedynie jest w
stanie uspokoić rycerza, kiedy ten, pod wpÅ‚ywem “gorÄ…cego napoju", popadaÅ‚ w
dziwny stan, w czasie którego, przy wtórze lutni, w obcym języku śpiewał
posępne pieśni.
II. Wieczorna uroczystość otwarcia obrad kapituły ( modły, hymn), a o świcie
przechadzkÄ™ odbywa arcykomtur, który w towarzystwie Halbana “i celniejszych
braci", dotarł nad odległe jezioro. Z narożnej wieży dochodzi głos pustelnicy.
Tu (w.61-100) historia pojawienia siÄ™ “pobożnej niewiasty". Kobieta rozmawiaÅ‚a
z tajemniczym rycerzem, nazywając go imieniem Konrada. Uwagę przybyłych
odwrócił jednak Halban wzywając do obrania mistrzem Wallenroda. Zebrani
przyjęli to aplauzem i powrócili do zamku. Pozostały u stóp wieży Halban nuci
pieśń o pięknej a nieszczęśliwej Litwince (w. 137-160).
III (w.1-310): Scena przysięgi nowoobranego mistrza, którego zachowanie Niemcy
odczytali jako dobrą wróżbę na spodziewaną, zwycięską walkę z Litwą (w.1-18).
Rok upłynął od zaprzysiężenia a wielki mistrz miast prowadzić rycerzy do boju,
pilnuje, by prowadzili cnotliwe życie. Bracia burzą się samowolą wroga, który
choć nękany wewnętrznymi walkami poważa się podchodzić pod mury twierdzy.
Śledzą poczynania Konrada często opuszczającego zamek i podążającego pod wieżę
pustelnicy.
Tu dialog kochanków (w.67-292): Konrad zwleka z atakiem na Wilno, choć Halban
“...dawniejsze przypomina Å›luby", bowiem nie chce rozstać siÄ™ z ukochanÄ….
Boleje nad zmarnowanÄ… mÅ‚odoÅ›ciÄ… (“Jam miÅ‚ość, szczęście, jam niebo za mÅ‚odu /
Umiał poświęcić dla sprawy narodu")
IV “Uczta" 23 kwietnia (dzieÅ„ patrona zakonów, Å›w. Jerzego). Znudzony mistrz
niechętnie wysłuchuje piosenek trubadurów, wreszcie pojawia się starzec -
“...ostatni w Litwie wajdelota"
Åšpiewa wpierw pieśń (“Pieśń Wajdeloty, w. 151 - 246) sÅ‚Ä…wiÄ…cÄ… rolÄ™ przekazów
gminnych - ludowych w życiu narodu będącego w niebezpieczeństwie lub w niewoli
(“O wieÅ›ci gminna! ty arko przymierza / MiÄ™dzy dawnymi i mÅ‚odszymi laty: / W
tobie lud składa broń swego rycerza, / Swych myśli przędzę i swych uczuć
kwiaty") a następnie snuje historię Waltera Alfa, Litwina wychowanego wśród
Krzyżaków (“Powieść Wajdeloty" w. 255 - 595), czym wyrywa Konrada z marazmu i
zmusza do działania (słowa mistrza potwierdzają osąd Wajdeloty przypisującego
opowieÅ›ciom ludowym ogromnÄ… rolÄ™: “StaÅ‚o siÄ™, staÅ‚o (...) / WygraÅ‚eÅ›! wojna,
tryumf dla poety!"). Pijany winem i opowieÅ›ciami Wallenrod Å›piewa “BalladÄ™.
Alpuhara" (w. 646 - 717) opowiadającą o obrońcy Grenady, Almanzorze, który
widząc klęskę muzułmanów przenosi zarazę dżumy do obozu Hiszpanów mszcząc się
tym samym na wrogach.
V. “Wojna". Konrad ulegÅ‚ namowom rycerstwa i papieża, i ruszyÅ‚ na LitwÄ™. Tam
jednak tak długo odwlekał szturm na Wilno, że Witold zdołał zebrać rozproszone
wojsko i pokonał Krzyżaków. Niedobitki ze wstydem i rozpaczą powróciły do
Malborka. W podziemiach zamku obraduje trybunał (w. 126 - 199). Jeden z 12
zamaskowanych sędziów oskarża Konrada o zdradę, wyjawiając prawdziwe
pochodzenie mistrza (przez 12 laty pojawił się u boku hr Wallenroda jako
giermek, ruszył do Palestyny i tam zamordował rycerza. W Hiszpanii, podając się
za zamordowanego, zdobył sławę rycerską i przyjąśł śluby zakonne) pozostali
jednogÅ‚oÅ›nie wydajÄ… wyrok: “DwanaÅ›cie mieczów podnieÅ›li do góry, / Wszystkie
zmierzone - w jednÄ… pierÅ› Konrada".
VI “Pożegnanie". Ranek (w. 1 - 191), Wallenrod po raz ostatni odwiedza ukochanÄ…
Aldonę - pustelnicę. Ta nazywa go prawdziwym imieniem Alfa. Konrad szczęśliwy z
powodu dopeÅ‚nienia Å›lubów (“Jam to uczyniÅ‚, dopeÅ‚niÅ‚ przysiÄ™gi, /
Starszniejszej zemsty nie wymyśli piekło.") marzy o powrocie z ukochaną na
Litwę. Jednak Aldona nie chce złamać ślubów i prosi tylko, by częściej ją
odwiedzał. Zrozpaczony rycerz błądzi bez celu po okolicy, domyśla się też kary
jaką dlań przygotował tajny trybunał. Powraca pod wieżę pustelnicy i
ostatecznie żegna ukochaną.
Konrad z Halbanem w komnacie. Mistrz słysząc zbliżających się sędziów zażywa
truciznę. Zrozpaczony starzec postanawia pozostać przy życiu, by rozgłosić na
Litwie sÅ‚awÄ™ umierajÄ…cego, (“Z tej pieÅ›ni wstanie mÅ›ciciel naszych koÅ›ci").
Problematyka
Dylematy moralne i tragizm postaci reprezentującej układ zbieżny z konfliktem
etycznym współczesnego autorowi społeczeństwa (zmagania moralne spiskowców
polskich i rosyjskich lat dwudziestych; stwierdzenie jednego z powstańców 1830
r.:“SÅ‚owo staÅ‚o siÄ™ ciaÅ‚em, a Wallenrod - Belwederem"):
miłość do ojczyzny wymagająca konieczności oboru nieetycznych dróg działania
(starcie racji władcy z racjami poddanego; przysiega na wierność a konieczność
jej złamania; legalizm a nielegalność spisku)
Bajronizm:
typ bohatera, postaci dumnej i namiętnej, tajemniczej i wyniesionej ponad
przeciętność, jego wewnętrzne rozdarcie (dramatyczny konflikt pomiędzy
obowiązkiem wobec ojczyzny a szczęściem osobistym);
forma poematu - powieść poetycka (połączenie epickości fabuły z liryką, np.
“Hymn", “Pieśń o Wilii" i scenami dramatycznymi, np. dialogi z AldonÄ…, scena
uczty).
Walterskotyzm:
odtwarzanie piękna zamierzchłej przeszłości z jej lokalnym i historycznym
kolorytem; tu jako metafora historyczna służąca wydobyciu głównych treści
poematu.
Gotycyzm:
tendencja upatrująca w architekturze gotyckich zamków i w obyczajowości
rycerskiej walorów estetycznych:
elementy grozy,
sentymentalna melancholia (wątek miłosny)
Ludowość:
koncepcja wajdeloty, pieśniarza-wieszcza Halbana, wyraziciela dążeń i uczuć
ludu;
funkcja pieśni ludowej, utożsamianej z poezją narodową, skarbniczki historii
narodu bÄ™dÄ…cego w niebezpieczeÅ„stwie albo w niewoli (“Powieść Wajdeloty").
Wersyfikacja
polski heksametr (przekształcenie iloczasowego wzorca antycznego na akcentowy)
-
wers piętnastozgłoskowy o sześciu akcentach (przypadających na 1, 3, 6, 11 i
14 sylabÄ™),
tendencji do wyrównania w poszczególnych wersach liczby zestrojów
akcentowych,.
Np. w. 295 - 297 “PowieÅ›ci Wajdeloty":