WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
Anna Korzon-Burakowska
Katedra i Klinika Nadciśnienia Tętniczego Zespół stopy cukrzycowej
i Diabetologii Akademii Medycznej
w Gdańsku
 patogeneza i praktyczne
aspekty postępowania
Przedrukowano z: Choroby Serca i Naczyń 2007; 4 (2): 93 98
STRESZCZENIE
Zespół stopy cukrzycowej jest najczęstszą przyczyną nieurazowej utraty kończyny.
Owrzodzenia stóp u chorych na cukrzycę stanowią istotny czynnik ryzyka amputacji.
Najważniejszym czynnikiem etiologicznym w patogenezie owrzodzeń jest neuropatia,
a współistnienie niedokrwienia kończyn znacznie pogarsza rokowanie. Gojenie ran
u chorych na cukrzycÄ™ jest zaburzone.
Infekcje w przebiegu zespołu stopy cukrzycowej są najczęstszą przyczyną hospitaliza-
cji związanych z cukrzycą. Podstawą rozpoznania zakażenia jest wnikliwa ocena wystę-
powania klinicznych cech infekcji. W przypadku ran z objawami infekcji trzeba wyklu-
czyć współistnienie zapalenia kości. Antybiotykoterapię zakażonych ran należy prowa-
dzić na podstawie wyników badania bakteriologicznego. Leczenie owrzodzeń u chorych
na cukrzycę obejmuje wiele elementów i powinno się odbywać w specjalistycznych
wielodyscyplinarnych poradniach stopy cukrzycowej. Edukacja pacjentów i personelu
medycznego stanowi najważniejszy element prewencji owrzodzeń i amputacji kończyn.
Wytyczne dotyczące postępowania w zespole stopy cukrzycowej od kilku lat są uwzględ-
niane w zaleceniach Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego.
Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 3, 234 241
słowa kluczowe: zespół stopy cukrzycowej, neuropatia, owrzodzenie, infekcja, wielospecjalistyczne
poradnie stopy cukrzycowej
Adres do korespondencji:
WST
P z najpoważniejszych uważa się zespół stopy
dr med. Anna Korzon-Burakowska
Katedra i Klinika Nadciśnienia Tętniczego
Cukrzycę uważa się za globalną epidemię XXI cukrzycowej, ponieważ w krótkim czasie
i Diabetologii AMG
ul. Dębinki 7c, 80 211 Gdańsk
wieku. Zgodnie z prognozami liczba chorych może doprowadzić do ciężkiego inwalidztwa.
tel.: (58) 349 25 03
e-mail: [e-mail]
na cukrzycÄ™ w 2025 roku osiÄ…gnie 333 milio- Zgodnie z definicjÄ… Åšwiatowej Organiza-
ny. y
le wyrównana cukrzyca prowadzi do cji Zdrowia (WHO, World Health Organiza-
Copyright © 2008 Via Medica
ISSN 1897 3590 rozwoju powikłań  wśród nich za jedno tion)  zespół stopy cukrzycowej oznacza
234
www.fmr.viamedica.pl
Anna Korzon-Burakowska
Zespół stopy cukrzycowej
 patogeneza i praktyczne
aspekty postępowania
obecność infekcji, owrzodzenia (rany), de-
strukcji głębokich tkanek z obecnością cech
neuropatii oraz niedokrwienia o różnym
stopniu zaawansowania.
EPIDEMIOLOGIA
Ryzyko powstania owrzodzenia w ciÄ…gu ca-
łego życia chorego na cukrzycę wynosi 12
 25% [1], a prawdopodobieństwo amputa-
cji u pacjentów z cukrzycą jest 30 40 razy wy- Infekcje w przebiegu
Rycina 1. Neuropatyczna stopa cukrzycowa
ższe niż u osób bez cukrzycy [2 5]. Większość zespołu stopy
przypadków amputacji poprzedza owrzo-
cukrzycowej sÄ…
dzenie, które łatwo może ulec zakażeniu.
najczęstszym powodem
Infekcje w przebiegu zespołu stopy cukrzy- dużego obciążenia. Zmiany jej kształtu po-
hospitalizacji zwiÄ…zanych
cowej są najczęstszym powodem hospitali- wodują zaburzenia rozkładu sił nacisku
z cukrzycÄ…
zacji związanych z cukrzycą [6, 7]. U około i przeciążenie pewnych obszarów stopy
1% osób z tym schorzeniem dochodzi do (szczyty palców, okolice głów kości śródsto-
amputacji kończyn dolnych, a w krajach roz- pia, pięta). W tych okolicach powstają mo-
winiętych zespół stopy cukrzycowej stanowi dzele  obszary twardego zrogowaciałego
najczęstszą przyczynę nieurazowej utraty naskórka, które wywołują uszkodzenie leżą-
kończyny. cych głębiej tkanek i są czynnikiem ryzyka
owrzodzeń. Przyczyną powstania owrzodze-
PATOGENEZA nia może być też samodzielne obcinanie
Neuropatia cukrzycowa oraz niedokrwienie paznokci u stóp przez chorych, którzy by-
kończyn dolnych są najważniejszymi czynni- wają niesprawni i często niedowidzą, a tak-
kami etiologicznymi owrzodzenia stóp. Na że stosowanie preparatów na odciski, cho-
skutek uszkodzenia czuciowych włókien dzenie boso (ryzyko nadepnięcia na ostre
nerwowych dochodzi do zaniku odczuwania przedmioty leżące na podłodze) i grzanie
bólu, dlatego drobne i większe skaleczenia stóp o piece lub kaloryfery. Dowiedziono, że
nie powodują żadnych dolegliwości i mogą urazy zewnętrzne są najczęstszą przyczyną
przez długi czas pozostawać niezauważone powstawania ran u chorych z zespołem sto-
przez chorego. Urazy powstają tym łatwiej, py cukrzycowej, chociaż sami pacjenci naj-
że neuropatia motoryczna prowadzi do częściej nie są w stanie podać bezpośredniej Neuropatia cukrzycowa
zmiany kształtu stopy (palce młoteczkowa- przyczyny. oraz niedokrwienie
ne, podwyższenie sklepienia podłużnego Neuropatia autonomiczna powoduje
kończyn dolnych są
stopy) i w związku z tym noszone dotychczas zmniejszenie potliwości stóp, wysuszenie
najważniejszymi
obuwie przestaje pasować (czego chorzy czę- skóry i skłonność do pęknięć, które stanowią
czynnikami
sto nie zauważają, ponieważ nie odczuwają potencjalne wrota infekcji.
etiologicznymi
dyskomfortu związanego z noszeniem za cia- U większości chorych neuropatia czucio-
owrzodzenia stóp
snego, z
le dopasowanego obuwia) (ryc. 1). wa nie wywołuje żadnych dolegliwości. Jeśli
Zniekształcenia stóp mogą być również spo- pacjent nie zostanie zbadany pod kątem
wodowane ograniczoną ruchomością uszkodzenia włókien nerwowych, ani lekarz,
stawów obserwowaną w cukrzycy. ani on sam nie będą świadomi obecności
W warunkach prawidłowych stopa, któ- tego powikłania. Badanie jest łatwe, nie
rej architektura jest bardzo złożona, stano- wymaga skomplikowanej aparatury, tylko
wi misterną konstrukcję przystosowaną do prostego urządzenia  nylonowego włókna,
235
Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 3, 234 241
WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
U wielu chorych na
cukrzycÄ™, z powodu
neuropatii, nie występuje
typowy objaw chromania
Rycina 2. Badanie czucia za pomocÄ… monofilamentu: Rycina 4. Stopa cukrzycowa z cechami
przestankowego
pacjent jest proszony, by powiedział  tak za każdym niedokrwienia
razem, kiedy czuje dotknięcie na podeszwie stopy;
okolice badane to: opuszki palucha, palca III i V, rzut
głowy I, III, V kości śródstopa, dwa punkty na
śródstopiu oraz jeden punkt na pięcie; jeżeli pacjent
Å‚e. Opuszczone stopy sÄ… zaczerwienione,
nie odczuwa około 40% bodz
ców, stanowi to
a przy elewacji bledną. Należy pamiętać, że
podstawÄ™ rozpoznania neuropatii
u wielu chorych na cukrzycÄ™, z powodu neu-
ropatii, nie występuje typowy objaw chroma-
nia przestankowego. Za pomocą przenośne-
go aparatu doplerowskiego można zmierzyć
również tak zwany wskaz
nik kostkowo-
-ramienny (ABI, ankle/brachial index; wyso-
kość ciśnienia skurczowego badanego na
tętnicy piszczelowej tylnej podzielona przez
wysokość ciśnienia skurczowego na tętnicy
ramieniowej). Wartość 0,9 1,1 uważa się za
prawidłową, zaś wskaz
nik poniżej 0,5 świad-
czy o krytycznym niedokrwieniu  szansa na
Rycina 3. Badanie tętna na tętnicy grzbietowej stopy
wygojenie rany bez zabiegu rewaskularyza-
cji jest wówczas niewielka. Interpretacja
tak zwanego monofilamentu (ryc. 2) i może tych wyników pozostaje jednak przedmio-
je wykonać przeszkolona pielęgniarka. tem pewnej kontrowersji, ponieważ z uwa-
Obecność neuropatii stwierdza się w 82% gi na obserwowaną w cukrzycy kalcyfikację
przypadków owrzodzeń stóp u chorych na naczyń wartość ABI może być fałszywie za-
cukrzycę [8]. wyżona. Brak postępu gojenia rany mimo
PodstawÄ… sukcesu
Zmiany miażdżycowe w naczyniach koń- właściwego leczenia również może wskazy-
w leczeniu ran czyn dolnych powodują ich niedokrwienie, wać na niedokrwienie.
u pacjentów z cukrzycą a w konsekwencji  upośledzenie procesu Ponadto w cukrzycy obserwuje się zabu-
gojenia, zwalczania infekcji, a także gorszą rzenia procesów gojenia, dysfunkcję limfocy-
jest wczesna interwencja
penetrację antybiotyków do zakażonych tów T i zaburzenia immunologiczne [9 11].
tkanek. Wszystkie te czynniki powodują, że za-
Niedokrwienie stóp można stwierdzić na grożenie amputacją u chorych na cukrzycę
podstawie palpacyjnej oceny tętna na tętni- z owrzodzeniem stopy jest bardzo duże.
cy grzbietowej stopy i tętnicy piszczelowej
tylnej (ryc. 3). Stopa niedokrwiona (ryc. 4) LECZENIE OWRZODZEC

charakteryzuje się cienką, błyszczącą skórą, Podstawą sukcesu w leczeniu ran u pacjen-
brakiem owłosienia. Paznokcie są pogrubia- tów z cukrzycą jest wczesna interwencja.
236
www.fmr.viamedica.pl
Anna Korzon-Burakowska
Zespół stopy cukrzycowej
 patogeneza i praktyczne
aspekty postępowania
Każdy chory powinien móc jak najszybciej czyli tak zwane aircasty (duże plastikowe
skontaktować się ze swoim lekarzem lub pie- buty przypominające buty narciarskie).
lęgniarką w sytuacji, gdy zauważy ranę na Te metody nie wszędzie w Polsce są do-
swojej stopie. Ranę należy odkazić łagod- stępne.
nym środkiem antyseptycznym (nie powin- 4. Ocena ewentualnego niedokrwienia sto-
na być to woda utleniona) i zabezpieczyć py (patrz wyżej) i w razie potrzeby konsul-
jałowym opatrunkiem. W poradni stopy cu- tacja chirurga naczyniowego.
krzycowej leczenie owrzodzeń stóp obejmu- 5. Ocena wyrównania metabolicznego (gli-
je 6 elementów: kemia, profil lipdowy, ciśnienie tętnicze,
1. Regularne, chirurgiczne oczyszczanie stężenie albumin). Chory lub jego rodzina
rany skalpelem (debridement), którego 6. Edukacja pacjenta w zakresie pielęgna- powinni zmieniać
celem jest usunięcie martwiczych tkanek cji rany i prewencji owrzodzeń.
opatrunek raz lub 2 razy
i bakterii. Najlepiej, aby zabieg ten był Chory lub jego rodzina powinni zmieniać
dziennie, jednocześnie
wykonywany raz na tydzień lub co 2 tygo- opatrunek raz lub 2 razy dziennie, jednocze-
obserwujÄ…c owrzodzenie
dnie. Nie wykazano przewagi miejsco- śnie obserwując owrzodzenie pod kątem
pod kątem występowania
wych środków oczyszczających ranę nad występowania niepokojących objawów (ce-
niepokojących objawów
klasyczną metodą chirurgiczną. Po chy infekcji, ból, nieprzyjemny zapach).
oczyszczeniu ranę należy ocenić pod Absolutnie niewskazane jest moczenie stóp
względem wielkości, głębokości oraz w nadmanganianie potasu, szarym mydle,
obecności cech infekcji (zaczerwienienie korze dębowej itp.
wokół rany lub w pewnej odległości od Jeżeli obecne są wspomniane wyżej ce-
owrzodzenia, obrzęk, zwiększone ucie- chy infekcji, konieczne jest wdrożenie ogól-
plenie, naciek zapalny). Zakażenie noustrojowej antybiotykoterapii (w więk-
stwierdza się na podstawie obecności tre- szości przypadków nie zaleca się wyłącznie
ści ropnej w ranie lub 2 z wymienionych miejscowego leczenia infekcji).
wyżej objawów. Zakażenia ran ostrych, które niedawno
2. Pobranie materiału do badania mikro- powstały, u pacjentów do tej pory nieleczo-
biologicznego (najlepiej aspirat, frag- nych antybiotykami najczęściej są spowo-
ment tkanek, ponieważ powierzchowne dowane przez bakterie Gram-dodatnie. Są
wymazy są mało wartościowe)  zawsze to głównie tlenowe ziarniaki  Staphylo-
po oczyszczeniu rany. Dodatni wynik coccus aureus i Streptococcus b-hemolitycz-
badania bakteriologicznego nie jest rów- ny. W takich przypadkach empiryczną an-
noznaczny z rozpoznaniem zakażenia tybiotykoterapię można ograniczyć do an-
 zawsze decyduje obraz kliniczny. Trze- tybiotyków o węższym spektrum działania.
ba jednak mieć na uwadze fakt, że niektó- Z ran przewlekłych zazwyczaj hoduje się
re drobnoustroje, które są komensalami patogeny zarówno Gram-dodatnie, jak
lub stanowią prawidłową florę skóry i Gram-ujemne (Enterococcus, Enterobac-
(takie jak: Citrobacter, Serratia, Pseudomo- teriacae, Pseudomonas aeruginosa) oraz
nas, Acinetobacter), mogą być przyczyną bakterie beztlenowe  konieczne jest
znacznego uszkodzenia tkanek [12]. wówczas zastosowanie antybiotyków o sze-
3. Odciążenie kończyny  to najważniej- rokim spektrum działania. Do antybioty-
szy, a jednocześnie najtrudniejszy do re- ków, które można stosować w łagodnych in-
alizacji w polskich warunkach element fekcjach, należą: klindamycyna, amoksycy-
leczenia. Na świecie stosuje się opatrun- lina z kwasem klawulonowym, zaś w infek-
ki gipsowe oraz specjalne czasowe obu- cjach umiarkowanych podaje siÄ™: amoksy-
wie odciążające przodostopie lub piętę, cylinę z klawulanianem, ceftriakson, line-
237
Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 3, 234 241
WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
Tabela 1
Klasyfikacja infekcji stopy cukrzycowej według Infectious Disease Society of America [13]
Infekcja Å‚agodna
Obecne co najmniej 2 objawy infekcji, ale zaczerwienienie wokół rany nie przekracza średnicy 2 cm
Infekcja jest ograniczona do skóry lub powierzchownej tkanki podskórnej
Nie ma ogólnych objawów infekcji
Infekcja umiarkowana
Jak wyżej, plus co najmniej jedna z poniższych cech:
" zaczerwienienie przekracza średnicę 2 cm wokół rany
" rana penetruje poniżej powięzi
" ropień tkanek głębokich
" zgorzel
" zajęcie mięśni, ścięgien, kości lub stawów
Infekcja ciężka
Pacjent z ogólnymi objawami infekcji: gorączka, dreszcze, tachykardia, niskie ciśnienie tętnicze, hiper-
glikemia, kwasica
zolid, ertapenem, cefuroksym z metronida-
U 50% chorych na
zolem, ciprofloksacynÄ™ z klindamycynÄ…, na-
cukrzycę nie występują tomiast w poważnych infekcjach w terapii
takie objawy, jak wzrost dożylnej stosuje się cefalosporyny o szero-
kim spektrum działania, ciprofloksacynę
wartości OB czy
z klindamycynÄ… oraz wankomycynÄ™ z cefta-
leukocytoza, a niektóre
zydymem i metronidazolem. Zawsze jednak
kliniczne cechy infekcji
wskazane jest pobranie materiału do bada-
mogą być stłumione na
nia mikrobiologicznego i ewentualne skory-
skutek współistniejącej
gowanie leczenia po uzyskaniu wyników
neuropatii
Rycina 5. Zapalenie kości w przebiegu owrzodzenia
wrażliwości drobnoustrojów [13].
w zespole stopy cukrzycowej
Oceniając nasilenie infekcji, należy pa-
miętać, że u 50% chorych na cukrzycę nie
występują takie objawy, jak wzrost wartości w przypadku owrzodzeń trwających dłużej
OB czy leukocytoza, a także o tym, że niektó- niż kilka tygodni oraz znajdujących się nad
re kliniczne cechy infekcji (np. zaczerwienie- wyniosłościami kostnymi (zapalenie kości
nie) mogą być stłumione na skutek współist- u chorych z owrzodzeniami stóp szerzy się
niejącej neuropatii.  przez ciągłość ) [14]. Dlatego w każdym przy-
Klasyfikację infekcji według Infectious padku owrzodzenia z cechami infekcji należy
Disease Socjety of America [13] przedstawio- wykonać badanie radiologiczne (ryc. 5) i po-
no w tabeli 1. wtórzyć je po kilku tygodniach, ponieważ
W każdym przypadku
Infekcje łagodne i umiarkowane można cechy zapalenia kości na zdjęciu rentgenow-
owrzodzenia z cechami
leczyć antybiotykami doustnymi, a infekcje skim w początkowej fazie mogą być niewi-
infekcji należy wykonać
poważne, przynajmniej w pierwszym okre- doczne. Niebezpieczeństwo współistnienia
badanie radiologiczne
sie, wymagają hospitalizacji i terapii paren- zapalenia kości należy brać pod uwagę
i powtórzyć je po kilku
teralnej. szczególnie w sytuacji, gdy przy penetracji
tygodniach
Trzeba również pamiętać o możliwości rany jałowym zgłębnikiem w dnie owrzodze-
wystąpienia zapalenia kości, zwłaszcza nia wyczuwa się kość. Według niektórych
238
www.fmr.viamedica.pl
Anna Korzon-Burakowska
Zespół stopy cukrzycowej
 patogeneza i praktyczne
aspekty postępowania
autorów jest to równoznaczne z rozpozna- Tabela 2
niem [15]. Czynniki ryzyka owrzodzenia i amputacji
kończyny u chorych na cukrzycę
Nie ma zgodności wśród ekspertów co do
sposobu terapii zapalenia kości (leczenie t Neuropatia czuciowa  brak czucia bólu
t Niedokrwienie kończyn dolnych
zachowawcze czy chirurgiczne). Jeżeli stan
t Deformacje stóp, obrzęki
pacjenta na to pozwala, można próbować
t Modzele
leczenia zachowawczego  wówczas zaleca
t Suchość skóry będąca wynikiem
się długotrwałą antybiotykoterapię, trwa-
neuropatii autonomicznej
jącą ponad 6 tygodni, a według niektórych
t Przewlekła hiperglikemia
autorów nawet 3 6 miesięcy [16 18]. t Zaburzenia widzenia
t y
le dobrane obuwie
Do najbardziej obiecujÄ…cych terapii
t Przebyte owrzodzenie
wspomagających leczenie owrzodzeń stóp
t Owrzodzenie stopy lub amputacja
w cukrzycy należą: płytkowe czynniki wzro-
kończyny dolnej w wywiadzie
stu, substytuty ludzkiej skóry oraz stosowa-
na z powodzeniem w naszym ośrodku (we
współpracy z Ośrodkiem Medycyny Hiperba- neuropatii oraz innych czynników ryzyka
rycznej Akademickiego Centrum Medycyny owrzodzeń i amputacji (tab. 2). Stwierdze-
Tropikalnej Akademii Medycznej w Gdań- nie cech uszkodzenia włókien nerwowych
sku) terapia tlenem hiperbarycznym. powoduje, że pacjent taki znajduje się w gru-
Leczenie owrzodzeń u chorych z zespo- pie ryzyka rozwoju owrzodzenia i powinien
łem stopy cukrzycowej to postępowanie zło- zostać przeszkolony w zakresie zasad postę-
żone, wymagające zaangażowania specjali- powania (codzienne oglądanie stóp przez
stów z wielu dziedzin, dlatego powinno być samego chorego lub jego opiekuna, nosze-
prowadzone w poradniach wielodyscypli- nie właściwego obuwia, unikanie chodzenia
narnych. boso oraz ogrzewania stóp o piece, kalory-
Znaczenie i rolę wielodyscyplinarnych fery itp.). Wczesne wykrycie i właściwe lecze-
poradni stopy cukrzycowej w zmniejszaniu nie owrzodzeń pozwala zmniejszyć częstość
liczby amputacji udowodniono w badaniach amputacji o 85% [23].
prowadzonych w wielu krajach [19 21]. Od Edukacja musi również obejmować per-
czasu stworzenia w King s College Hospital sonel medyczny, który powinien zdawać so-
w Londynie (gdzie zespół autorki uczył się bie sprawę z zagrożenia dla chorego, jakie
podstaw opieki nad chorymi z tym powikła- niesie ze sobą neuropatia, a także z faktu, że
niem) takiej poradni na początku lat 80. skuteczność leczenia ran u pacjentów z cu-
ubiegłego stulecia częstość dużych amputa- krzycą oraz obniżenie ryzyka amputacji za-
cji udało się obniżyć o 50% [22]. leży od wczesnej interwencji. Każdy chory,
u którego doszło do rozwoju owrzodzenia,
PREWENCJA znajduje siÄ™ w grupie ryzyka powstawania
Zasadniczą rolę w prewencji owrzodzeń stóp kolejnych ran. Działania profilaktyczne
Wczesne wykrycie
i amputacji u chorych na cukrzycę odgrywa obejmują również regularne usuwanie ob-
i właściwe leczenie
edukacja, która powinna się rozpoczynać już szarów hiperkeratozy (modzeli) za pomocą
owrzodzeń pozwala
na poziomie podstawowej opieki zdrowot- skalpela. Dane z randomizowanych badań
zmniejszyć częstość
nej i obejmować zarówno samych pacjen- klinicznych sugerują, że takie postępowanie
tów, jak i personel medyczny. w ramach pierwotnej i wtórnej profilaktyki amputacji o 85%
Podstawową zasadą (jakże często zanie- przyczynia się do redukcji ryzyka powstawa-
dbywaną) jest regularna kontrola stóp cho- nia owrzodzeń [24, 25]. Bardzo ważną rolę
rego na cukrzycę oraz badanie w kierunku w prewencji odgrywa dążenie do dobrego
239
Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 3, 234 241
WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
wyrównania cukrzycy od pierwszych chwil zrozumienia roli, jaką odgrywa zanik czucia
po jej rozpoznaniu. bólu w rozwoju owrzodzeń, a także szczegól-
Doceniając potrzebę właściwej organi- nego podłoża patogenetycznego ran stopy
zacji opieki nad chorym z zespołem stopy u chorych na cukrzycę, jak również lekcewa-
cukrzycowej, 9 lat temu grono ekspertów żenie wczesnych zmian, które od samego po-
powołało do życia Międzynarodową Grupę czątku wymagają intensywnego leczenia.
Roboczą ds. Stopy Cukrzycowej (Interna- W ciągu ostatnich 20 lat na świecie nastą-
tional Working Group on Diabetic Foot), pił znaczny postęp w terapii zespołu stopy
która sformułowała zalecenia dotyczące cukrzycowej. Zmniejszenie liczby amputacji
postępowania w tym powikłaniu; zalecenia u pacjentów leczonych w wielodyscyplinar-
te sÄ… co kilka lat aktualizowane (najnowsze nych poradniach stopy cukrzycowej wynika
zostaną opublikowane w bieżącym roku). z polepszenia opieki nad chorymi z neuro-
Również w Polsce przy Polskim Towarzy- patyczną i niedokrwienną stopą cukrzycową
stwie Diabetologicznym działa Sekcja Sto- oraz z coraz lepszej terapii infekcji. Popra-
py Cukrzycowej, a od kilku lat coroczne za- wa widoczna jest też w Polsce. Nadal jednak
lecenia Towarzystwa obejmują postępowa- istnieje pilna potrzeba organizowania kolej-
nie w zespole stopy cukrzycowej. Zgodnie nych wielodyscyplinarnych poradni stopy
z wytycznymi Towarzystwa wielodyscyplinar- cukrzycowej, które mogłyby objąć specjali-
ne poradnie powinny się znajdować w każ- styczną opieką pacjentów z owrzodzeniem
dym województwie. w przebiegu zespołu stopy cukrzycowej w jak
Główną barierę w skutecznym leczeniu najszybszym czasie od chwili pojawienia się
zespołu stopy cukrzycowej jest najczęściej brak owrzodzenia.
PI ÅšMI ENNI CTWO
1. Singh N., Armstrong D.G., Lipsky B.A. Preventing 8. Gibbons G., Eliopoulos G.M. Infection of the dia-
foot ulcers in patients with diabetes JAMA 2005; betic foot. W: Kozak G.P. i wsp. (red.). Manage-
293: 217 228. ment of diabetic foot problems. Saunders, Phila-
2. Lavery L.A., Ashry H.R., van Houtum W. i wsp. delphia 1984: 97 102.
Variation in the incidence and proportion of dia- 9. Geerlings S.E., Hoepelman A.I. Immune dysfunc-
betes related amputations in minorities. Diabetes tion in patients with diabetes mellitus. FEMS Im-
Care 1996; 19: 48 52. munol. Med. Microbiol. 1999; 26: 259 265.
3. Lavery L.A., van Houtum W., Astry H.R. i wsp. Dia- 10. Delamaire M., Maugendre D. Moreno M. i wsp.
betes related lower extremity amputations di- Impaired leukocyte functions in diabetic patients.
sproportionately affect blacks and Mexican Ame- Diabet. Med. 1997; 14: 29 34.
ricans. South Med. J. 1999; 92: 593 599. 11. Blakytny R., Jude E. The molecular biology of
4. Siitonen O.I., Niskanen L.K., Laakso M. i wsp. Lo- chronic wounds and delayed healing in diabetes.
wer extremity amputations in diabetic and non Diabet. Med. 2006; 23: 594 608.
diabetic patients. Diabetes Care 1983; 16: 16 12. Edmonds M., Foster A.V.M. The use of antibiotics
 20. in the diabetic foot. Am. J. Surg. 2004; 187 (supl.):
5. Most R.S., Sinnock P. The epidemiology o flower 25S 28S.
extremity amputations in diabetic individuals. 13. Lipsky B.A., Berendt A.R., Gunner Deery H. i wsp.
Diabetes Care 1983; 6: 87 91. Diagnosis and treatment of diabetic foot infec-
6. Pecoraro R.E. Chronology and determinant sof tions. Guidelines of Infectious Diseases Society
tissu repair in diabetic lower extremity ulcers. Dia- of America. Clin. Infect. Dis. 2004; 39: 885 896.
betes 1991; 40: 1305 1313. 14. Lipsky B.A. A report from the international con-
7. Pecoraro R.E., Reiber G.E., Burgess E.M. Path- sensus on diagnosing and treating the infected
ways to to diabetic limb amputations: basis for diabetic foot. Diabet. Metab. Res. Rev. 2004;
prevention. Diabetes Care 1990; 13: 513 521. 20 (supl.): S68 S77.
240
www.fmr.viamedica.pl
Anna Korzon-Burakowska
Zespół stopy cukrzycowej
 patogeneza i praktyczne
aspekty postępowania
15. Grayson M.L., Gibbons G.W., Balogh K. i wsp. 21. Faglia E., Favales F., Aldeghi A. i wsp. Change in
Probing to bone in infected pedal ulcers. A clini- major amputation rate in a center dedicated to
cal sign od underlying osteomielitis in diabetic diabetic foot care during the 1980 s: prognostic
patients. JAMA 1995; 273: 721 723. determinants for major amputation. J. Diabet.
16. Bamberger D.M., Duas G.P., Gerding D.N. Oste- Complications 1998; 12: 96 102.
omielitis in the feet of diabetic patients. Am. 22. Edmonds M.E., Blundell M.P., Morris M.E. i wsp.
J. Med. 1987; 83: 653 659. Related articles, improved survival of the diabetic
17. Peterson L.R., Lissack L.M., Canter K. i wsp. The- foot: the role of a specialized foot clinic. Q. J. Med.
rapy of lower extremity infections with ciprofloxa- 1986; 60: 763 771.
cin in patients with diabetes mellitus, peripheral 23. Edmonds M.E. Experience in a multidisciplinary
vascular disease or both. Am. J. Med. 1987; diabetic foot clinic. W: Connor H., Boulton A.J.,
82 (supl.): 146 215. Ward J.D. (red.). The foot in diabetes: proce-
18. Lipsky B.A. Osteomielitis of the foot in diabetic edings of the 1st National Conference on the Dia-
patients. Clin. Infect. Dis. 1997; 25: 1328 1326. betic Foot, Malvern, May 1986. Wiley, Chichester,
19. Larsson J., Apelqvist J., Agardh C.D. i wsp. De- NY 1987: 121 131.
creasing incidence of major amputations in dia- 24. Plank J., Haas W., Rakovac I. i wsp. Evaluation of
betic patients; a consequence of a multidiscipli- the impact of chiropodist care in the secondary
nary foot care team approach? Diabet. Med. prevention of foot ulcerations in diabetic sub-
1995; 12: 770 776. jects. Diabetes Care 2003; 26: 1691 1695.
20. Holstein P., Ellitsgaard N., Olesn B.B. i wsp. De- 25. Ronnemaa T., Hamalainen H., Toikka T. i wsp.
creasing incidence of major amputations in pe- Evaluation of the impact of podiatrist care in the
ople with diabetes. Diabetologia 2000; 43: 844 primary prevention of foot problems in diabetic
 847. subjects. Diabetes Care 1997; 20: 1833 1837.
241
Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 3, 234 241