Przedsiębiorstwo państwowe
Konstrukcja formy prawno  organizacyjnej przedsiębiorstwa państwowego wywodzi się z dwóch
aktów prawnych:
- ustawy o przedsiębiorstwach państwowych z 25 września 1981r. i
- ustawy o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego również z 25 września 1981 roku.
Przedsiębiorstwo państwowe funckjonuje w oparciu o trzy cechy (tzw. 3 S):
1. Samodzielność,
2. Samofinansowanie,
3. Samorządność.
Ad.1.
Samodzielność oznacza uprawnienie organów przedsiębiorstwa do podejmowania decyzji oraz
organizowania działalności we wszystkich dziedzinach. Jednoczesnym ograniczono uprawnienia
organów państwowych sprawujących nadzór nad przedsiębiorstwem (organ założycielski) do
podejmowania decyzji w zakresie jego działalnościtylko do przypadków przewidzianych
przepisami ustawowymi.
Ad.2.
Samofinansowanie p-stwa polega na pokrywaniu wszelkich wydatków związanych z jego
działalnością i rozwojem z przychodów uzyskiwanych ze sprzedaży wyprodukowanych wyrobów,
czy świadczonych usług.
Te dwie cechy powodowały, że funkcjonowaniue przedsiębiorstw państwowych stało się zbliżone do
p-stw prywatnych. Wcześniej ograniczone uprawnienia w zakresie podejmowania decyzji z uwagi
na występowaniu planu centralnego oraz istnienie scentralizowanego systemu ustalania cen,
funkcjonowanie dotacji, co uniemożliwiało samodzielne kreowanie sprzedaży.
Ad.3.
Samorządność jest główną cechą odróżniającą p-stwa państwowe od prywatnych. Polega ona na
funkcjonowaniu w p.państwowych organów samorządu załogi, do których należy podejmowanie
decyzji w zakresie najważniejszych spraw dotyczących działalności przedsiębiorstwa.
Wyróżniamy:
a) ogólne zebranie pracowników (delegatów),
b) rada pracowniczą.
ad.a) Główne zadania ogólnego zebrania pracowników, to:
- uchwalanie statutu przedsiębiorstwa,
- uchwalanie planów strategicznych,
- podział zysku w części przeznaczonej dla załogi.
Ad.b) Główne zadania rady pracowniczej, to:
- uchwalanie rocznego planu działalności gospodarczej,
- decydowanie w sprawie podejmowanych inwestycji,
- podział dochodu,
- powoływanie i odwoływanie dyrektora,
- wyrażanie zgody na łączenie i podział przedsiebiorstwa oraz dysponowanie jego składnikami
majątkowymi (sprzedaż, dzierżawa i wniesienie do spółki).
Czyli w rezultacie zarządzaniem firmą zajmują się nie właściciele (bo właściwie kto?), ale
pracownicy. Kompetencje zarządcze wynikają więc nie ze stosunku własności, ale stosunku pracy i
w tym należy upatrywać trudności p-stw państwowych z przystosowaniem się do funkcjonowania
w warunkach polskich.
Można to poprawić poprzez:
- prywatyzację lub
- wzmocnienie pozycji właściciela (Skarbu Państwa) i władzy wykonawczej (dyrektora).
W niektórych przedsiębiorstwach państwowych, takich jak przedsiębiorstwa użyteczności
publicznej zasada samofinansowania prawktycznie nie obowiązuje. Mają one zaspokajać potrzeby
ludności i poddawane są większej kontroli ze strony organu założycielskiego ze względu na
większe dotowanie ich działalności.
Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych
Prywatyzacji dokonuje się w oparciu o ustawę z 30 sierpnia 1996 roku o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.
W oparciu o przepisy tej ustawy wyróżniamy:
- prywatyzację pośrednią, czyli prywatyzację polegającą na zbyciu należących do Skarbu
Państwa akcji lub udziałów spółki powstałej w wyniku komercjalizacji (zwykle dotyczy p-stw
dużych i średnich)
- prywatyzację bezpośrednią, która polega na rozporządzaniu wszystkimi składnikami
materialnymi i niematerialnymi majątku p-stwa państwowego lub spółki powstałej w wyniku
komercjalizacji przez jego sprzedaż, wniesienie do spółki lub oddanie do odpłatnego
korzystania (dotyczy p-stw średnich i małych).
Prywatyzacja pośrednia
- czyli przekształcenie p-stwa państwowego w
Komercjalizacja
jednoosobową spółkę Skarbu Państwa
(spółkę kapitałową)
- czyli zbycie przez Skarb Państwa akcji lub
Prywatyzacja
udziałów spółki powstałej w wyniku
komercjalizacji
Przedsiębiorstwo powstałe
Przedsiębiorstwo
w wyniku komercjalizacji -
państwowe
Sp. z o.o. lub S.A.
Dyrektor i organy samorządu Zarząd, rada nadzorcza,
załogi walne zgromadzenie
Fundusze własne Kapitał akcyjny i zapasowy
Komercjalizacji dokonuje się na wniosek:
- organu założycielskiego przedsiębiorstwa,
- dyrektora i rady pracowniczej,
- organu uprawnionego do komercjalizacji, czyli Ministerstwa Skarbu.
Następstwem komercjalizacji jest zmiana formy organizacyjno prawnej (na jednoosobową spółkę
Skarbu Państwa) i związana z tym zmiana w sferze zarządzania. Następuje również zanik funduszy
własnych na rzecz kapitałów nowej spółki (rysunek 2).
W wyniku komercjalizacji pracownicy nie zostają jednak całkowicie pozbawieni prawa
decydowania o sposobie prowadzenia działalności przedsiębiorstwa, ponieważ:
- Przedstawiciele pracowników wchodzą do rady nadzorczej nowej spółki (decydowanie
zastąpione współdecydowaniem). Uprawnienia tego nie są pozbawieni nawet po zbyciu przez
Skarb Państwa ponad połowy należących do niego akcji lub udziałów;
- W spółkach zatrudniających ponad 500 osób, pracownicy mają prawo wyboru jednego członka
zarządu.
Przed prywatyzacją jednosobowej spółki Skarbu Państwa dokonuje się analizy mającej na celu:
- ustalenie sytuacji prawnej majątku spółki,
- stanu i perspektyw jej rozwoju,
- oszacowanie wartości przedsiębiorstwa oraz
- ocenę realizacji obowiązków, wynikających z tytułu wymagań ochrony środowiska.
Szczególnie ważne jest ustalenie wartości przedsiębiorstwa, ponieważ jest to podstawa do ustalenia
ceny po jakiej Skarb Państwa będzie sprzedawać akcje lub udziały inwestorom.
Poza wyceną wartości przedsiębiorstwa ustalonej w wyniku zastosowania kilku metod do ustalenia
ceny akcji lub udziałów bierze się również pod uwagę:
- chłonność rynku kapitałowego (sytuacja na giełdzie papierów wartościowych),
- tendencje tego rynku (wzrostowe, spadkowe),
- zakładane tempo prywatyzacji (tempo sprzedaży akcji) itp.
Pracownikom prywatyzowanego przedsiębiorstwa przysługują preferencyjne warunki. Mają oni
prawo do nieodpłatnego nabycia do 15% akcji. Preferencje przysługują również rolnikom i
rybakom powiązanym gospodarczo z taką spółką. Tak nabyte akcje lub udziały nie mogą być
jednak sprzedane przez dwa lata.
Pełna prywatyzacja następuje wówczas, gdy wszystkie akcje lub udziały należą już do właścicieli
prywatnych (osób fizycznych lub prawnych).
Prywatyzacja bezpośrednia
Następuje poprzez:
1. sprzedaż p-stwa,
2. wniesienie p-stwa do spółki,
3. oddanie p-stwa do odpłatnego korzystania.
4. lub kombincję powyższych sposobów.
Prywatyzacja bezpośrednia rozpoczyna się od powołania pełnomocnika do spraw prywatyzacji,
który przeprowadza czynności przygotowawcze. Jego podstawowym zadaniem jest zarządzanie
firmą (zastępuje dotychczasowe organy) oraz dokonanie analizy sytuacji p-stwa (analogicznie jak w
przypadku prywatyzacji pośredniej). Wycena wartości firmy ma jednak na celu nie ustalenie
wartości akcji czy udziału, ale określenie ceny majątku prywatyzowanego przedsiębiorstwa.
Ad1. Sprzedaż p-stwa
Jest najszybszym i najbardziej radykalnym sposobem prywatyzacji bezpośredniej. Oznacza ona
jednorazową zmianę formy własności i formy prawnej p-stwa. Przedsiębiorstwo można kupić na
raty, ale i tak wymaga to zaangażowania znacznego kapitału, co jest podstawową barierą tego
sposobu prywatyzacji. W pewnym sensie pracownicy posiadają również preferencyjne warunki,
ponieważ do 15% ceny przedsiębiorstwa jest przekazywane na zasilenie zakładowego funduszu
świadczeń socjalnych.
Ad2. Wniesienie p-stwa do spółki
które jest podobne do prywatyzacji pośredniej. Polega na założeniu spółki Skarbu Państwa wraz z
podmiotem krajowym i/lub zagranicznym (lub podmiotami krajowymi i/lub zagranicznymi), a
następnie na zbyciu akcji lub udziałów należących do Skarbu Państwa. Turaj również pracownicy
mają prawo do nieodpłątnego nabycia do 15% akcji/udziałów Skarbu Państwa. Możliwe jest także
zakłądanie spółek Skarbu Państwa i pracowników, którzy są wspólnikami w spółce i którzy w
miarę upływu czasu przejmują akcje należące do Skarbu Państwa.
Ad3. Oddanie do odpłatnego korzystania
Dotyczy wyłącznie spółek, w których:
- uczestniczy ponad połowa pracowników przedsiębiorstwa (jest wspólnikami)
- wspólnikami są wyłącznie osoby fizyczne zamieszkałe w Polsce,
- wysokość opłaconego kapitału jest nie niższa niż 20% łącznej wysokości funduszu
założycielskiego i funduszu przedsiębiorstwa,
- co najmniej 20% akcji jest w posiadaniu osób nie będących pracownikami prywatyzowanej
spółki, co ma zapobiec zainteresowaniu jedynie utrzymaniem miejsc pracy, a sprzyjać
zainteresowaniu efektywnością ekonomiczną spółki.
Z uwagi na duży udział pracowników w posiadaniu akcji/udziałów firmy, spółki dzierżawiące
nazywane są często spółkami pracowniczymi.
Następuje na podstawie umowy i może przebiegać w dwóch formach:
- dzierżawy z opcją sprzedaży,
- dzierżawy z opcją leasingu, czyli dzierżawy ze stopniowym wykupem.
a) Polega na tym, że przejmujący przedsiębiorstwo uzyskuje prawo do jego nabycia po upływie
okresu, na który umowa została zawarta, po uzgodnionej w momencie sprzedaży cenie. W
czasie obowiązywania umowy przejmujący jest zobowiązany do wnoszenia na rzecz Skarbu
Państwa opłat, naliczanych od uzdgodnionej wartości przedsiębiorstwa.
b) Polega na przeniesieniu praw własności przedsiębiorstwa, po upływie okresu na jaki została
zawarta umowa i spełnieniu określonychwarunków. Głównym warunkiem jest spłacana w
ratach należność odpowiadająca uzgodnionej w drodze umowy wartości przedsiębiorstwa oraz
uiszczanie zmiennych opłat (zmniejszających się w miarę spłaty rat) (są to zobowiązania
finansowe wobec Skarbu Państwa).
W obydwu przypadkach opłaty mają charakter czynszu dzierżawnego.
Inne sposoby prywatyzacji
Program Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (NFI)  oparty o zasady obowiązujące w
przypadku prywatyzacji pośredniej. Akcje spółek powstałych w procesie komercjalizacji były
wnoszone do NFI. Spółki te były następnie prywatyzowane przy zastosowaniu tzw. świadectw
udziałowych. (np. Kowary).