637.1095 - OD BABILONII DO HISZPANII
- Jerozolima w rękach arabskich -
W czasie panowania kalifa Omara (634-644) Arabowie z wielką
szybkością opanowali Persję oraz prowincje bizantyjskie, Palestynę, Syrię
i Egipt. Stolicą nowego imperium stała się Medyna. Podbite ludy musiały
wybierać pomiędzy uznaniem Mahometa za proroka (przyjęciem Islamu)
a płaceniem haraczu.
Kalif Omar dotkliwie ograniczył swobody Żydów i chrześcijan. Jego
ograniczenia zwane "przymierzem Omara" (637 r.) obejmowały zakaz
sprawowania urzędów, sądzenia muzułmanów, jeżdżenia konno,
budowania nowych synagog i kościołów, oraz odnawiania starych.
Dodatkowo Żydzi musieli nosić odrębny strój, odróżniający ich od reszty
ludności.
W 637 r. Arabowie zdobyli Jerozolimę i zmienili nazwę miasta na al-Quds. Z
Jerozolimy wypędzono wszystkich Żydów. Zamknięto słynną żydowską szkołę w
Tyberias. Kalif Omar przeniósł swoją siedzibę do Damaszku, i ogłosił Jerozolimę
trzecim co do ważności (po Mekce i Medynie) świętym miastem muzułmanów. Na
gruzach żydowskiej Świątyni w Jerozolimie wybudowano meczet.
W 638 r. Synod Toledański VI stwierdził, że na terenie Królestwa
Wizygotów (Hiszpania) nie powinien żyć nikt poza wyznawcami
doktryny katolickiej. Decyzja synodu znalazła poparcie króla
Chintila (638-642). Kler katolicki cieszył się, że "dzięki pobożności
króla złamana wreszcie zostanie nieugięta niewiara żydowska".
Wielu Żydów opuściło wówczas Hiszpanię. Wielu
zdecydowało się na przyjęcie chrześcijaństwa. Ci, co przyjęli
chrzest, musieli uroczyście ślubować na piśmie, że nie wyprą się
nigdy wiary katolickiej i potępiają judaizm. Jednak tak naprawdę,
nowonawróceni Żydzi, w swoich sercach pozostawali wierni
Zakonowi.
W 638 r. cesarz Herakliusz z przyczyn politycznych zarządził
przymusowy chrzest Żydów w Bizancjum. W ten sposób chciał
sobie zagwarantować jedność państwa.
Podczas wojen arabskich przeciwko królom perskim, tamtejsi Żydzi
gorliwie wspierali Arabów. W nagrodę za udzieloną pomoc, kalif Omar
nadał im w 640 r. szczególne przywileje. Zwierzchnikiem politycznym i
sądowniczym gmin żydowskich w Persji został Bostanaj, potomek rodu
egzylarchów.
W latach 642-652 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)
panował król Chindaswind. Był on zagorzałym przeciwnikiem
wszechwładzy katolickiego duchowieństwa, które usiłowało
ograniczyć władzę królewską w Hiszpanii na rzecz kościoła.
Chindaswind sprzyjał Żydom i pozwolił wielu nawróconym na
chrześcijaństwo powrócić do wiary swoich przodków.
W 644 r. został zamordowany kalif Omar, a jego następca Otman zginął
podczas powstania w 656 r.
W świecie Islamu nastąpił wówczas rozłam. Spiskowcy obwołali w
Persji kalifem Aliego (656-660). Przeciwko niemu wystapił zbrojnie kalif
Moawji.
W latach 652-672 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)
panował król Receswind. Aby zjednać sobie katolickie
duchowieństwo wyraził zgodę na ograniczenie władzy
królewskiej w Hiszpanii. Dokonało się to na soborze w Toledo w
653 r. Wstępujący na tron monarcha musiał składać przysięgę,
którą zobowiązywał się do opiekowania się kościołem katolickim
i prześladowania Żydów.
Jednocześnie król wystąpił na soborze z wnioskiem surowego
traktowania wszystkich tych Żydów, którzy przedtem przyjęli
chrześcijaństwo, a póz
niej powrócili do żydostwa. Ostatecznie
pozwolono Żydom pozostać w Królestwie Wizygotów, choć
mocno ograniczono ich swobody. Ostrzej potraktowano
nawróconych Żydów, których zmuszono do pozostania w
kościele. Pod okiem kleru musieli oni spędzać święta
chrześcijańskie i żydowskie, aby jedne święcić a drugie łamać.
---------- Okres gaonów ----------
W 658 r. około 90 tysięcy babilońskich Żydów złożyło hołd kalifowi
Aliemu. Za okazaną wierność, Żydzi w Persji otrzymali szczególne
przywileje. Rektor uczelni w Surze otrzymał tytuł gaona (dostojnik).
Uprawnienia gaona były większe od egzylarchy. Od tego momentu
zaczyna się nowy okres w dziejach żydowskich - okres gaonów.
Egzylarcha (książę wygnania) sprawował władzę świecką, natomiast gaon
surański sprawował funkcje duchowe i nauczycielskie wśród Żydów.
Uprawnienia prawnicze podzielili pomiędzy siebie. Dobrze
zorganizowane kolegia akademii w Surze i Pumbadicie stanowiły
specyficzny żydowski parlament, obradujący na wiosnę i jesień przez
miesiąc czasu. Decyzje akademii były przyjmowane przez gminy
żydowskie, które podlegały władze egzylarchy i trzech naczelników.
Powoływali oni sędziów-rabinów, którzy zajmowali się objaśnianiem i
przestrzeganiem zasad Prawa na poziomie gminy. Przy synagogach
działały szkoły talmudyczne.
Tak urządzona społeczność żydowska w Babilonii tworzyła swoiste
państwo poddane muzułmańskim namiestnikom. Rozproszeni po całym
świecie Żydzi patrzyli na babilońskie akademie i na księcia wygnania, którzy
byli wyrazicielami i kontynuatorami wyidealizowanej doby
talmudycznej. Cała diaspora była poddana woli gaonów i egzylarchów
babilońskich. Wpływ Żydów babilońskich rozszerzył się na diasporę, w
miarę kolejnego przesiedlania się, docierał do Afryki Północnej, Europy
Południowej, Środkowej, Wschodniej i Hiszpanii.
Jedynie gminy palestyńskie nie podporządkowały się gaonom babilońskim.
Centrum życia żydowskiego w Palestynie wciąż znajdowało się w Tyberiadzie, w
tamtejszej uczelni talmudycznej. Uczeni z Tyberiady nie przyjęli wprowadzonych w
Babilonii znaków samogłoskowych i stworzyli własny, odrębny system znaków,
który zwano tyberiadzkim. Stopniowo wyparł on system babiloński i przez długie wieki
uchodził za jedyny w pisowni języka hebrajskiego.
Gdy w 660 r. zmarł kalif Ali, władzę nad Arabami przejął namiestnik
Syrii, emir Moawija - założyciel dynastii Omajadów. Państwo
teokratyczne przekształciło się w monarchię. Był to początek Kalifatu
Omajadów, zwanego też Damasceńskim (lata 660-750). Arabowie
stopniowo podbili całe wybrzeże Afryki Północnej (początek VIII wieku),
zajęli Półwysep Pirenejski (lata 711-714), próbowali zdobyć
Konstantynopol, a w Azji Środkowej opanowali Chiwę, Bucharę,
Afganistan i północno-zachodnią część Indii po rzekę Indus.
Kalifowie omajadzcy (660-717) nie przestrzegali ograniczeń Omara.
Żydzi cieszyli się względnie dużą wolnością wśród Arabów, dlatego
największe grupy społeczności żydowskiej mieszkały wówczas w świecie
Islamu. Żydzi bardzo szybko przyswoili sobie język arabski i częściowo
zasymilowali się z lokalną ludnością.
Wielu Żydów zafascynowało się wówczas arabską poezją.
Bezpośrednim tego skutkiem były narodziny poezji nowohebrajskiej. Istniał
tylko jeden przedmiot godny pieśni pochwalnej: Bóg i Jego rządy. I istniał
tylko jeden przedmiot godny lamentacji: sieroctwo narodu żydowskiego i
jego cierpienia. Wzorami stały się psalmy pochwalne i treny. Szereg
poetów otwierał Jose Ben-Jose Hajathom. Jannaj jako pierwszy zastosował
rym w poezji nowohebrajskiej. Pisał on głównie modlitwy rymowane.
Jednakże najsłynniejszym poetą był Eleazar Kaliri. Napisał on ponad 150
utworów liturgicznych, hymnów, modlitw pokutnych, pieśni i innych
utworów.
Poezja nowohebrajska szybko przeniknęła do liturgii gmin żydowskich
w Babilonii, Włoszech, Niemiec i Francji. Tylko Żydzi hiszpańscy nie
chcieli ich przyjąć. Przełożone w poezji nowohebrajskiej teksty Pisma
Świętego mocno oddziaływały na wszystkich Żydów i pobudziły
słuchaczy duchowo.
W latach 672-680 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)
panował król Wamba. Zaczął on łagodniej traktować
hiszpańskich Żydów, uwalniając tzw. "chrześcijan judaizujących",
czyli Żydów będących pozornymi chrześcijanami.
W latach 680-693 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)
panował król Erwig. Zniósł on wszelką wolność myśli i słowa u
Żydów. Wezwał sobór kościelny do "wytępienia z korzeniami zarazy
żydowskiej". W 680 r. sobór uchwalił 27 specjalnych
antyżydowskich paragrafów. Pozornie nawróceni Żydzi musieli
całymi rodzinami ochrzcić się, pod groz
bą konfiskaty całego
mienia, śmierci lub wygnania. Dodatkowo podlegali oni
całkowitej kontroli duchowieństwa chrześcijańskiego. Przed
Żydami zamknięto wszystkie urzędy.
W latach 693-713 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)
panował król Egik. Ograniczył on prawa zarobkowania Żydów,
doprowadzając ich na granicę ubóstwa. Zakazano Żydom
posiadania gruntów i domów, trudnienia się żeglugą i handlem.
Cały swój majątek ruchomy musieli oddać skarbowi
królewskiemu.
W 694 r. zrozpaczeni Żydzi hiszpańscy weszli w tajne
porozumienie z Żydami afrykańskimi, aby przy pomocy
mahometan obalić znienawidzone Królestwo Wizygotów. Gdy
spisek się wydał, Żydów spotkała straszna kara.
W 694 r. nastąpiło nasilenie prześladowań Żydów w Hiszpanii.
Dorośli Żydzi utracili swoją własność i wraz z rodzinami stali się
niewolnikami. Dzieci powyżej 7 lat odebrano rodzicom i oddano
na wychowanie chrześcijanom.
Gdy w 711 r. na Półwyspie Pirenejskim (Hiszpania) wylądowali
Muzułmanie, hiszpańscy Żydzi przyłączyli się w wielu miejscach
do Arabów.
Do 713 r. upadło całe Królestwo Wizygotów. Hiszpania stała
się prowincją kalifatu, nazwanego przez zwycięzców Andaluzją
(al-Andalus).
Muzułmanie traktowali Żydów hiszpańskich życzliwie, jako
sojuszników, i nadali im wolność wyznania.
W latach 715-741 nad Frankami panował majordom Karol Młot.
Zjednoczył on ziemie frankońskie i w 732 r. zatrzymał pochód
Muzułmanów na Galię.
W 716 r. kalif Suleiman utowrzył w Ramli stolicę administracyjną kraju. Wielu
Żydów babilońskich i perskich osiedlało się wówczas w Ramli.
W latach 717-720 na Arabami panował kalif Omar II. Wskrzesił on
prawa antyżydowskie zwane "przymierzem Omara". Zmuszał przemocą
Żydów i chrześcijan do przyjęcia Islamu.
Około 720 r. Serenus zaczął nauczać w żydowskich gminach w Syrii.
Podawał się za Mesjasza i obiecywał zwrócić Żydom ziemię świętą,
wypędziwszy z niej mahometan. Nawoływał do odrzucenia Talmudu i
powrotu do Pisma Świętego. Arabowie szybko ujęli i starcili Serenusa.
Żydzi, którzy za namową Serenusa przekroczyli prawa talmudyczne
mogli powrócić do swoich gmin pod warunkiem skruchy i ślubowania
wierności przepisom Talmudu.
W 750 r. z Persji wywędrował do Palestyny znany nauczyciel talmudyczny, Achaj.
Napisał on w Palestynie podręcznik do praktyki religijnej judaizmu.
W latach 741-768 nad Frankami panował król Pepin III Krótki. Z
wdzęczności za koronę królewską wyprawił się do Włoch i
pokonał Longobardów.
W 756 r. pokonawszy Longobardów, król Franków Pepin,
darował papieżowi Egzarchat Rawenny i okręg rzymski, z
którego utworzono świeckie Państwo Kościelne, obejmujące
ziemie Włoch środkowych.
W 750 r. Obadja Abu-Isa z perskiego miasta Ispahan, ogłosił że Bóg
przeznaczył go na wyzwoliciela Żydów spod jarzma pogańskich
narodów i niesprawiedliwych władców. Zgromadził przy sobie około 10
tysięcy żydowskich powstańców z którymi wzniecił bunt. Abu-Isa
nauczał judaizmu niezgodnego z Talmudem. Gdy Arabowie stłumili
powstanie, uczniowie Abu-Isy nadal żyli według nauk swojego mistrza
(do X wieku). Nazywano ich: Isawici.
W 750 r. świat Islamu został rozerwany przez walki wewnętrzne
wywołane uprzywilejowaną pozycją Arabów syryjskich w
wielonarodowościowej monarchii Omajadów. W trakcie walk
wymordowano władców, za wyjątkiem jednego, Abd-al-Ramana, który
po ucieczce do Hiszpanii ogłosił się w 756 r. niezależnym emirem. W ten
sposób powstał kalifat Abbasydów.
Kalifat Abbasydów (lata 750-1055) posiadał stolicę w Bagdadzie.
Osiągnął swoją największą potęgę za panowania kalifów: Al-Mansura
(754-775), Harun-al-Raszyda (786-809), Al-Mamuna (813-833) i Al-
Mutadida (892-902). Po śmierci tego ostatniego Kalifat zaczął się chylić ku
upadkowi.
W latach 763-766 kalif Al Mansur (754-775) rozbudował Bagdad jako
stolicę swego państwa. Plany budowy miasta stworzyli żydowski
matematyk i astronom Masha'allah i perski astronom Ab-Naubakht.
Około 765 r. w Persji zaczął działać Anan Ben-Dawid, syn egzylarchy
Salomona. Anan otwarcie potępił Talmud i zaczął nauczać potrzebę
oparcia życia religijnego na Piśmie Świętym. Wytykał talmudystom, że
sfałszowali judaizm i poczynili dodatki do Tory. Swoim uczniom Anan
wpajał zasadę: "Szukajcie pilnie w Piśmie". Od tego powrotu do Pisma, ten
ruch religijny otrzymał nazwę karaizmu, czyli wyznania Pisma. Anan
napisał komentarze do Tory i podręcznik życia religijnego opartego na
naukach biblijnych. Zniósł on tradycyjny żydowski kalendarz świąteczny i
sięgnął do praktyki obchodzenia świąt w Piśmie Świętym. Zaostrzył
przepisy szabasowe i pokarmowe, co świadczyło, że tak naprawdę Anan
stworzył nowy własny Talmud, zamiast powracać do Pisma.
W VIII wieku społeczność żydowska rozpadła się na dwa wrogie sobie
obozy. Karaimi stanowili największe wyzwanie dla tradycyjnego judaizmu
talmudycznego. Rabini obłożyli Karaimów klątwą. W odpowiedzi, Karaici
zerwali łączność z judaizmem talmudycznym i ogłosili Anana prawowitym
egzylarchą. Odpowiednikiem synagogi u Karaimów była kienesa.
Po śmierci Anana, wpływy Karaimów stopniowo rozszerzyły się na całą
wschodnią część basenu Morza Śródziemnego, a nawet dotarły do
Hiszpanii. Karaici przywrócili Biblii dawne jej prawa. Jako pierwsi
rozpoczęli uprawiać gramatykę hebrajską. Badali poprawność tekstu
świętego i starali się uchronić go od skażenia. Tych karaimskich
gramatyków biblijnych zwano masoretami.
Mniej więcej równocześnie z powstaniem karaizmu, pogański
chan Chazarów, Bulan, wraz z całym dworem (4000 magnatów)
przyjęli judaizm. Między VII a X wiekiem nawróceni na judaizm
Chazarowie tworzyli olbrzymie imperium, którego granice
opierały się o Morze Czarne, Kaukaz, Morze Aralskie, i sięgały
głęboko na północ. Przez kilkaset lat tworzyli oni silne państwo,
nie lękające się Bizancjum i Arabów. Państwo Chazarów
przestało istnieć przed XIII wiekiem.
Z czasem żydowska wiara przeniknęła z chazarskiego dworu
do ludu. Póz
niejszy chan Obadjasz zaprosił z Persji uczonych
żydowskich, którzy zaczęli zakładać w państwie Chazarów domy
modlitw i szkoły, nauczali Biblii i Talmudu. Według prawa
zasadniczego, na tronie królewskim Chazarów mogli zasiadać
wyłącznie władcy nawróceni na judaizm. W ten sposób było to
państwo żydowskie. Wówczas żydowscy kupcy ciągnęli z
zachodniej Europy na wschód - przez polskie osady, następnie
Kijów, do wybrzeża Morza Czarnego.
W latach 768-814 nad Frankami panował król Karol Wielki.
Przesunął on centrum cywilizacji europejskiej z Konstantynopola
na zachód Europy. W 800 r. Karol Wielki został koronowany
przez papieża na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
Karol Wielki wbrew wszystkim uchwałom soborów kościelnych,
popierał krajowych Żydów i korzystał z ich biegłości w handlu i
językach. Wówczas to Żydzi stali się głównymi
przedstawicielami światowego handlu.
W latach 772-795 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Hadrian I. Był on nieżyczliwy Żydom i bardzo często
upominał biskupów hiszpańskich, aby utrzymywali chrześcijan z
dala od Żydów i pogan (muzułmanów).
Po pierwszych osiedleniach w Azji Mniejszej, w Babilonii, nastąpiła
żydowska migracja do Europy. Żydzi stopniowo i prawie niezauważalnie
przemieszczali się dwoma głównymi nurtami. Pierwszy wychodził z
Mezopotamii i Egiptu przez Afrykę Północną do Hiszpanii (zwanej po
hebrajsku Sefaradem). Drugi nurt kierował się przez Turcję, Grecję i
Włochy do Europy Środkowej. Większość z nich osiedliła się na terenie
Niemiec (nazywanych po hebrajsku Aszkenas). Żydowska nauka
wychodził z Babilonii do Włoch, Hiszpanii i Europy środkowej, a
następnie wędrowała na wschód.
Około 775 r. na rozkaz kalifa, z Persji został wygnany Natronaj Ben-
Chabibaj, który wszedł w spór z Zakkajem Ben-Achunajem o urząd
egzylarchy. Wygnany Natronaj osiedlił się w Maghrebie, gdzie wzmocnił
lokalną gminę żydowską. Z pamięci spisał tekst Talmudu, którego odpisy
trafiły również do gmin hiszpańskich.
Maghreb to Maroko i Tunis z Algierią, które w VIII wieku odpadły od
Kalifatu Bagdadzkiego stając się niezależnym państwem muzułmańskim
(kalifat rodziny Fatymidów).
W 787 r. król Franków Karol Wielki sprowadził do Narbony
(Francja) rodzinę żydowskiego uczonego Kalonymosa i ofiarował
mu ziemię w tym mieście. Kalonymos otrzymał godność książęcą
i urzędowy tytuł książę (nasi). Dzielnica, w której mieszkali zwała
się "dworem króla żydowskiego".
Równocześnie Żydzi tłumnie osiedlali się w Magdeburgu,
Merseburgu i Regensburgu, a następnie wędrowali dalej na
wschód do Polski i Czech.
Początek IX wieku charakteryzował się odnową nauki na Wschodzie.
Około 800 r. Żydzi arabscy zwrócili swoją uwagę na światło nauki.
Centrami nauki stały się Bagdad (stolica Kalifatu Bagdadzkiego), Kajruan
(Afryka północna) i Merw (Turkomania). Maszallach Ibn-Atarii uprawiał
astronomię. Sahal Al-Tabari z przydomkiem Rabban, zasłynął jako lekarz
i matematyk. Odkrył on łamanie się światła.
W owym czasie miasto Fez w Maroku było silnym centrum nauki
żydowskiej. Działał tam Judah ibn Quraysh, gramatyk hebrajskiego,
aramejskiego i arabskiego.
W 807 r. Harun Al Rashid nakazał Żydom w Persji noszenie żółtej
odznaki, chrześcijanie musieli nosić niebieską odznakę.
W latach 814-840 w Świętym Cesarstwie Rzymskim panował
cesarz Ludwik Pobożny. Obsypał on Żydów nadzwyczajnymi
dowodami swojej łaski. Wziął ich pod cesarską opiekę i nie
pozwalał baronom i klerowi wyrządzać im krzywdę. Żydzi
mogli swobodnie przemieszczać się i osiedlać w cesarstwie.
Mogli zajmować się handlem i dzierżawą podatków,
przeniesiono nawet żydowskie jarmarki z soboty na niedzielę i
zezwolono Żydom na handel chrześcijańskimi niewolnikami.
Uwolniono Żydów od kary cielesnej i mianowano osobnego
urzędnika, tzw. mistrza żydowskiego, który pilnował, aby
przywileje Żydów nie doznały uszczerbku.
Na dworze cesarskim rabini mieli bezpośredni dostęp do
cesarza i bliskich mu osób. Cesarz nadał Żydom rozległe
swobody religijne. Mogli budować nowe synagogi i swobodnie
studiować Talmud. Chrześcijanie szanowali Żydów, jako
"potomków praojców, jako dzieci proroków, jako szczep
sprawiedliwych". Wielu z chrześcijańskiego kleru uczyło się u
rabinów języka hebrajskiego i poznawało wykładnię Pisma
Świętego. Na przykład opat Rhabanus Maurus napisał
komentarze biblijne korzystając z żydowskich wskazówek.
We Francji działała akademia talmudyczna w Narbonie, jednakże
ówcześni Żydzi francuscy nie mogli jeszcze pochwalić się
wysokim poziomem wiedzy.
Doba panowania cesarza Ludwika Pobożnego była dla Żydów
złotym okresem, jakiego w Europie ani przedtem, ani póz
niej, nie
znają dzieje żydowskie.
W owym czasie przeciwko żydowskim swobodom w
Cesarstwie Rzymskim wystąpił biskup Agobard z Lyonu. Na
czele stronnictwa nalegał na cesarza, aby zniesiono żydowskie
prawa. Agobard nauczał w Lyonie, we Francji.
Pod wpływem przejścia na judaizm Chazarów, w 830 r. na wiarę
mojżeszową przeszedł Alameńczyk Bodo, palatyn i diakon na
dworze frankońskiego cesarza Ludwika Pobożnego.
W 834 r. wybudowano Wielką Synagogę w Aleppo, w Syrii.
Po śmierci Ludwika Pobożnego (840 r.), rzeczywista władza w
zachodniej Europie spoczęła w rękach baronów i kleru.
Duchowieństwo nieustannie podjudzało pospólstwo do
nienawiści przeciwko Żydom. Wielokrotnie pomawiano Żydów
o odprawianie sztuk czarnoksięskich.
W 843 r. nastąpił podział Świętego Cesarstwa Rzymskiego
(państwa Franków) na trzy części. Lotar jako cesarz, otrzymał
Włochy i obszary pomiędzy Renem, Mozą i Rodanem. Karol
A
ysy jako król, otrzymał terytoria na zachód od posiadłości
Lotara (póz
niej Francja). Ludwik Niemiecki jako król, otrzymał
terytoria na wschód od Renu (póz
niej Niemcy).
W tym nowym europejskim porządku, Żydzi nadal cieszyli się
swobodami i wolnością wyznania. Mogli prowadzić handel i
posiadać majątki.
W 843 r. wysocy dostojnicy katolickiego kleru spotkali się na
konsylium w Meaux, pod Paryżem (Francja). Postanowiono
przypomnieć w Europie stare przepisy prawa kanonicznego
ograniczające prawa żydowskie.
W latach 849-856 kalif Almutawakkil wskrzesił w Persji antyżydowskie
prawa Omara. Zamknięto Żydom dostęp do urzędów, zabroniono
studiowania święte księgi, synagogi i kościoły przemianowano na meczety.
Żydzi musieli też nosić szczególną odzież: żółte chusty na płaszczach i
grube powrozy zamiast pasa. Mocno ograniczono uprawnienia
egzylarchatu.
W owym czasie wzrastało znaczenie akademii w Pumbadicie, której
rektorzy przybrali również tytuł gaona. W ten sposób w Persji działały
dwie duże akademie talmudyczne i dwóch gaonów. Mnożyły się spory
religijne, liturgiczne, prawnicze i inne.
Ówczesny gaon z akademii w Surze, Natronaj (859-869), ogłosił kacerzem
każdego, kto choćby w najmniejszym szczególe opuści liturgię paschalną.
W 855 r. cesarz Lotar zatwierdził uchwałę synodu, nakazującą
wszystkim Żydom opuścić Włocy. Uchwała ta była jednak
niewykonalna, gdyż Włochy były rozdrobnione dzielnicowo i
pogrążone w stanie całkowitego chaosu wewnętrznego.
W Bizancjum, po okresie prześladowań, Żydzi ponownie
rozsiedli się po całym państwie. Osiedlali się zwłaszcza w
miastach Azji Mniejszej i Grecji. Niektórzy z nich zajmowali się
jedwabnictwem i hodowlą drzew morwowych. Pomimo swojej
pożytecznej działalności gospodarczej, Żydzi podlegali
nieustannym licznym ograniczeniom "aby poddani byli na wzgardę
ostatnią".
W latach 867-886 w Bizancjum panował cesarz Baasilias
Macedończyk. Z wielkim zapałem przystąpił do nawracania
Żydów na chrześcijaństwo.
W 868 r. cesarz Bizancjum, Baasilias, wydał dekret "aby Żydzi
dowiedli niezbicie prawdy swej wiary lub też przyznali, że Jezus był
szczytem Zakonu i proroków". W dysputach religijnych pomiędzy
klerem a uczonymi żydowskimi, zaszczyty i godność czekały
wyłącznie na nawracających się Żydów. Wówczas wielu Żydów
bizantyjskich przeszło pozornie na chrześcijaństwo.
W latach 875-877 cesarzem frankońskim był Karol A
ysy.
Nie wyraził on zgody na ograniczenie swobód żydowskich,
jedynie podniósł Żydom wysokość podatku dochodowego do
11% (chrześcijanie płacili 10%).
W latach 877-887 cesarzem frankońskim był Karol Gruby. Po
jego detronizacji i śmierci dokonał się w 888 r. ostateczny podział
monarchii frankońskiej na Francję, Niemcy i Włochy (dynastia
Karolingów wymarła we Francji w 987 r., w Niemczech w 911 r.).
We Francji, Niemczech i Włoszech wytworzył się system lenny.
Rozpad Francji na szereg niepodległych państewek, które się
wyłamały z supremacji królewskiej, wydał Żydów na łup
fanatyzmu chrześcijańskiego duchowieństwa i tyranii drobnych
książąt.
Przez kilka wieków trwały wielkanocne pogromy Żydów w
mieście Beziers, gdzie biskupi wzywali pospólstwo, aby się
zemściło na Żydach za ukrzyżowanie Jezusa. Podobne bezprawie
panowało przez pewien czas w Tuluzie.
W owym czasie, w Egipcie działał Izaak Ben-Sulejman Israeli (845-940).
Zasłynął on jako lekarz, filozof i językoznawca. Napisał osiem ksiąg z
zakresu medycyny, które przełożono na łacinę i hiszpański. Jeżeli chodzi
o filozofię, to jego wykłady wywierały większy wpływ na słuchaczy niż
jego pisma.
Pod koniec IX wieku Żydzi odzyskali swoje prawa w Persji. Wezyr
Ubajd-Allah Ibn-Sulejman (892-902) powoływał wykształconych Żydów
na urzędy państwowe. Najwięcej korzyści odniosła wówczas gmina w
Bagdadzie, natomiast pobliska akademia w Pumbadicie została uznana za
najwyższy autorytet w Persji i wywierała silny wpływ na całą babilońską
społeczność Żydów.
W 886 r. cesarzem Bizancjum został Leon Filozof. Był on władcą
nietolerancyjnym.
W 900 r. cesarz Leon nakazał w Bizancjum wszystkich
pozornie nawróconych na chrześcijaństwo Żydów, którzy
powrócili do judaizmu, traktować jako odszczepieńców i karać
ich śmiercią.
W 917 r. gaonem w Pumbadicie (Persja) został wybrany Mar Kohen-
Cedek II Ben-Josef (917-936). Wyznaczył on sobie za cel uczynienie z
Pumbadity jedynego ogniska całego żydostwa. W tym celu zamierzał
osłabić autorytet egzylarchatu i osłabić akademię w Surze. W ten sposób
rozpoczęły się długie spory pomiędzy akademiami. Dzieki wpływom u
kalifa, gaon Kohen-Cedek doprowadził do usunięcia z urzędu egzlarchy
Ukby, który został wygnany. Zniesiono egzylarchat.
W 919 r. Ukba musiał opuścić kalifat wschodni i osiedlił się w
Kajruanie, stolicy państwa Fatymidów w Afryce północnej.
W 921 r. na stanowcze żądanie gmin żydowskich z diaspory, kolegium
akademii w Surze wybrało jako nowego egzylarchę Dawida Ben-Zakkaja.
Doszło wówczas do otwartego sporu pomiędzy nowym egzylarchą a
gaonem Kohen-Cedekiem, który trwał przez dwa lata.
Z upadkiem dynastii Karolingów, w chrześcijańskiej Europie
zgasł ostatni promień życia duchowego i zapanował mrok
średniowiecza. Kościół Rzymsko-Katolicki stał się siedliskiem
przesądów i barbarzyństwa. Kler i ogłupiałe pospólstwo
potępiali wszelkie światłe poglądy umysłowe.
W owym czasie w kręgach żydowskich zaczęło świtać światło
nauki. W judaizmie od X wieku nauczyciele zaczęli wznosić się na
wyżyny duchowe i usiłowali pociągnąć za sobą lud. Dwaj
mężowie zaszczepili naukę w żydostwie: gaon Saadjasz na
Wschodzie i mąż stanu Chasdaj na Zachodzie. Saadjasz był
ostatnim uczonym na Wschodzie, natomiast Chasdaj był
pierwszym krzewicielem kultury żydowskiej na Zachodzie. Od
nich rozpoczął się nowy okres w historii żydowskiej, który
śmiało można nazwać okresem nauki.
Lata 919-1024 w Niemczech, to okres panowania dynastii
saskiej. W owym czasie Żydzi niemieccy nie doznali żadnego
ucisku, lecz system feudalny nie pozwalał im na posiadanie
gruntów i innej własności. Wymusiło to na Żydach niemieckich
zajęcie się głównie handlem i bankierstwem. Pomimo znacznej
majętności, nie mogli się oni poszczycić oświatą. Nie posiadali
własnych uczelni i uczonych, pierwszych nauczycieli musieli
sprowadzić z francuskiej akademii talmudycznej w Narbonie.
Saadjasz Ben-Josef (892-942) pochodził z Fajum, w Górnym Egipcie.
Znajomością Talmudu przewyższał wszystkich swoich poprzedników
rabbanickich. Z całą gorliwością przeciwstawił się karaitom, którzy swoją
egzegezą Pisma zadawali kłam tradycji talmudycznej. Saadjasz napisał
obszerną gramatykę hebrajskiego i szerzył w kręgach rabbanickich
znajomość Pisma Świętego. Przełożył Pismo na język arabski i zaopatrzył je
w obszerne komentarze. W 928 r. powołano Saadjasza z Egiptu do Sury w
Persji, na urząd gaona uczelni. Wyjątkowo w dziejach akademii
babilońskich wyniesiono na najwyższą godność uczonego z zagranicy.
Jednakże w owym czasie, w Persji brakowało już wybitnych uczonych.
Saadjasz jednak najwięcej zasłynął z filozofii. Jako pierwszy usiłował
Pismo i tradycję pogodzić z rozumem, zadając tym cios ślepej wierze.
Wielu póz
niejszych gaonów i uczonych poszło za jego przykładem i
oparty na rozumie (racjonalistyczny) wykład Pisma Świętego zapanował w
żydowskich uczelniach.
Po śmierci Saadjasza (942 r.) zgasł ostatni promień wieczorny akademii
w Surze. Ostatecznie, uczelnia została zamknięta w 948 r. Punktem
centralnym w Persji została uczelnia w Pumbadicie. Działał tam wówczas
Aron Ibn-Sardżadu (943-960), który napisał komentarz do Pięcioksięgu.
Czas Babilonu jednak nieodwołalnie przemijał.
Po upadku egzylarchatu (w 940 r. został zamordowany przez Arabów
ostatni egzylarcha, Jehuda) i akademii w Surze (zamknięta w 948 r.), Azja
straciła pierwszeństwo w świecie żydowskim.
---------- Epoka żydowsko-hiszpańska ----------
W 929 r. władca Emiratu Kordobańskiego w Hiszpanii
(założonego w 756 r.) ogłosił się niezależnym kalifem.
W 941 r. żydowski uczony Abu-Jusuf Chasdaj Ben-Izaak Ibn-
Szaprut został tłumaczem i pośrednikiem dyplomatycznym
kalifa Abdul-Rahmana III (Kalifat Kordobański - Hiszpania). Za
zasługi, kalif awansował go na urząd ministra handlu i skarbu.
Chasdaj przeznaczył swoje wielkie bogactwo i wysokie
stanowisko na poprawę warunków życia Żydów w Hiszpanii.
Gminę w Kordowie (stolica kalifatu) otoczył osobistym
zwierzchnictwem sądowym i politycznym. W swoje otoczenie
ściągał wszelkie żydowskie talenty i z wielką hojnością wspierał
uczonych oraz poetów.
Nadwornym poetą Chasdaja został Menahem Ben-Saruk (910-
970). Prowadził on rozległe studia języka hebrajskiego, badał
różne jego formy i znaczenia wyrazów. W 955 r. opracował
kompletny słownik hebrajski z dodatkiem zasad gramatycznych.
Dunasz Ben-Labrat posiadał głęboką znajomość języka
hebrajskiego. Potrafił ze świętego języka wydobyć dz
więczność i
harmonię, jakich nie przeczuwano w nim. Jego poezja otrzymała
żywe tempo, a ulubionymi formami nowej poezji hebrajskiej
stały się oda i satyra.
W 948 r. z miasta Sura w Persji wyruszyło czterech młodych uczonych,
którzy roznieśli naukę Talmudu po świecie. Szemarja Ben-Elchnan osiadł
w Kairze (Egipt), Chusziel osiedlił się w Kajrunie (Afryka północna),
Natan Ben-Izaak Kohen osiedlił się w Narbonie (Francja), a Mojżesz Ben-
Chanoch osiedlił się w Kordowie (Hiszpania).
Mojżesz Ben-Chanoch został bardzo szybko uznany rabinem w
bogatej gminie w Kordowie. Kordowa w Hiszpanii stała się
siedzibą znakomitej uczelni talmudycznej. Mojżesz Ben-Chanoch
nauczał hiszpańskich Żydów wykładni Talmudu, przywiezionej z
odległej akademii w Surze (Persja). Mianował rabinów i był
najwyższą instytucją w sprawach sądowych.
Dobrobyt Kordowy (stolica Andaluzji w Hiszpanii) umożliwił
wyniesienie tej gminy żydowskiej do znaczenia ogniska ruchu
umysłowego Żydów.
W 956 r. w świecie Islamu władzę złożono w ręce wezyrów, kalifom
pozostawiono jedynie najwyższe dostojeństwo religijne. W tym okresie
książęta dzielnicowi uzyskali niezależność w swych prowincjach. Wtedy
to niezależnym państwem stał się Kalifat rodziny Fatymidów, tzw.
Maghreb obejmujący Maroko i Tunis z Algierią. Dynastia Fatymidów
(zwana od Fatimy, córki Mahometa) umacniała się na pograniczu Egiptu.
W latach 964-968 książę kijowski Swiętosław pobił Chazarów,
doprowadzając do ostatecznego upadku ich państwa.
Po upadku państwa Chazarów, część tamtejszych wyznawców
judaizmu przeniosła się na Kaukaz, inni przesiedlili się do Rusi
Kijowskiej i do Polski.
W X wieku pojawiły się pierwsze gminy żydowskie w
Czechach, Morawach i w Polsce. Społeczność żydowska w
Pradze (Czechy) już wtedy uchodziła za bardzo bogatą. Na
Morawach, jeden Żyd imieniem Podiva, wzniósł zamek
nieopodal Lundenburga na granicy Moraw i Austrii.
Początki osadnictwa żydowskiego na ziemiach polskich sięgają
przełomu IX i X wieku. Żydzi przybywający ze wschodu, z kraju
Chazarów, osiedlali się na terenach południowo-wschodniej
Polski. Żydzi przybywający z zachodu, z Niemiec, osiedlali się
głównie na Śląsku, w Wielkopolsce i na Kujawach. Pierwszą
wzmianką o obecności Żydów na terenach Polski, jest opis
Ibrahima ibn Jakuba (żydowskiego podróżnika i dyplomaty z
Tartosa w Hiszpanii), który w 965 r. odwiedził Kraków. Wielu
Żydów osiedliło się w Gniez
nie, gdzie posiadali chrześcijańskich
niewolników.
Po śmierci Mojżesza Ben-Chanocha, w 965 r. rabinem Kordowy
został jego syn, Chanoch. Jednakże najlepszym uczniem
Mojżesza Ben-Chanocha był Józef Ben-Izaak Ibn-Abitur, który
dokonał przekładu Miszny na język arabski. Obok niego działał
Abu-Zacharja Jachja Chajudż, który założył trwałe podstawy
nauki mowy hebrajskiej i uchodzi za pierwszego naukowego
badacza języka hebrajskiego. Przeprowadził on reformę w
traktowaniu języka. Rozróżnił najpierwotniejsze słoworody
wyrazów hebrajskich. Pisał rozprawy gramatyczne w języku
arabskim.
Wykształceni Żydzi hiszpańscy mówili i pisali wówczas
arabskim równie czysto i wytwornie jak najlepiej wykształceni
Arabowie. Wszechstronna wiedza przyniosła im zaszczyty i
bogactwa. Niektóre rodziny tworzyły prawdziwą arystokrację
żydowską: Ibn-Ezra, Alfacher, Ibn-Faljadż, Ibn-Giat, Benveniste,
Ibn-Migasz, Abulafia i inne. Kochali oni swoją żydowską religię z
żarem i przekonaniem. Andaluzja w Hiszpanii stała się centrum
żydostwa. Kordowa, Lucena i Grenada zajęły miejsce Tyberiady,
Pumbadity i Sury.
W latach 969-1171 Arabowie z Kalifatu Fatymidów opanowali Egipt i
utworzyli dobrze zorganizowane państwo ze stolicą w Kairze. Korzystali
oni ze znacznej pomocy żydowskich uczonych.
Za czasów Fatymidów świat żydowski przeżywał odrodzenie.
Powstały nowe i odradzały się stare gminy żydowskie. W Jerozolimie
założono uczelnię religijną. W Egipcie i Kajrunie rozwijały się ośrodki
naukowe, które pretendowały do miana jedynego reprezentanta całego
tzw. wygnania (Gola).
Ekspansja Fatymidów rozszerzała się dalej, opanowując Arabię, ze
świętymi miastami Mekką i Medyną. Abbasydzi broniąc się przed
Fatymidami, wezwali na pomoc Turków Seldżuckich, którzy ostatecznie
zagarnęli władzę dla siebie i już jako sułtanowie panowali nad światem
Islamu.
Lata 978-1108 we Francji, to okres rządów pierwszych
Kapetyngów, najbardziej rozdrobnionej monarchii feudalnej w
Europie Zachodniej. Kapetyngowie posiadali tylko niewielkie
posiadłości w okolicach Paryża i Orleanu. Pozastałe terytoria
znajdowała się pod władzą wasali królewskich. Rządzili oni
samodzielnie swoimi prowincjami i prowadzili własną politykę.
W walce o wzmocnienie władzy królewskiej, królowie francuscy
znalez
li sprzymierzeńców w przedstawicielach hierarchii
kościelnej.
Sytuacja Żydów francuskich całkowicie zależała od
nastawienia lokalnych władców. Na południu Francji Żydzi
mogli posiadać grunta, winnice, warzelnie soli i byli wybierani na
starostów. Jednakże w wielu prowincjach francuskich
traktowano Żydów jako niewolników potępionych przez Boga.
W 985 r. Jakób Ibn-Dżau został najwyższym sędzią wszystkich
gmin żydowskich w Kalifacie Andaluzyjskim (Hiszpania).
Przysługiwało mu prawo wybierania sędziów i rabinów,
ustanawiania podatków i inne. Jez
dził paradną karetą. Jego brat
Józef, dostarczał dla dworu kalifa drogocenne jedwabie i
sztandary z misternie wyhaftowanymi tekstami arabskimi i
ornamentami.
W owym czasie działał jeszcze w Persji gaon Szerir (930-1000). Uważał
on Talmud za z
ródło wszelkiej mądrości, a jakichkolwiek idei naukowych
nie tolerował. Zasłynął z napisania kroniki, która stanowi główne z
ródło
historii talmudycznej, potalmudycznej i gaońskiej. Jemu zawdzięcza
historia żydowska ciągłość swego pasma.
W 998 r. rektorem uczelni w Pumbadicie został gaon Haj. Odznaczał się
on doskonałą znajomością Talmudu. Jego erudycja i prawy charakter
zjednały mu szeroką popularność. Rabbi Haj i jego ojciec Szerir zostali
nazwani przez potomnych mianem "ojców i mistrzów Izraela".
W 996 r. zmarł król Francji, Hugo Kapet. Jego osobistym
medykiem był Żyd. Oskarżono wówczas Żydów francuskich o
spisek i zamordowanie króla.
---------- okres środkowo-europejski ----------
Od IX wieku zaczął się kształtować drugi ośrodek judaizmu w
Europie - Niemcy, Włochy i Francja. Jako pierwsi, z początkiem
IX wieku, wielką pracę rozwinęli talmudyści z południa Włoch.
Jednak bardzo szybko przewaga badań skupiła się na terytorium
Francji i Niemiec. Żydzi niemieccy i francuscy okazywali jednak
coraz mniejszą samodzielność w stusunku do Talmudu.
Objaśnianie Talmudu zaczęło teraz ustępować miejsca
porównywaniu różnych pojedyńczych ustępów, które na
pierwszy rzut oka nie miały z sobą nic wspólnego. W wyniku
tych porównań wyciągano wnioski prawne, których wcześniej
nie dostrzegano w Talmudzie.
Pierwszym niemieckim uczonym Talmudu był rabbi Gerszom
(960-1028). Budził on takie uwielbienie wśród Żydów
niemieckich, że nazwano go "pochodnią rozproszonych". Rabbi
Gerszom w sposób jasny i przystępny wykładał Talmud.
Napisany przez niego w języku hebrajskim komentarz do
Talmudu umożliwił każdemu uczniowi samodzielne studiowanie
świętych ksiąg. Bardzo szybko gminy niemieckie, a póz
niej
francuskie i włoskie uznały go za powagę rabiniczną.
Do roku 1000 większość Żydów żyjących pod panowaniem Islamu
mówiła i pisała po arabsku. Arabski stał się dla wielu językiem
żydowskim.
W 1001 r. rabin Natan Ben-Jechiel z Rzymu napisał słownik
talmudyczny "Aruch". Był on jedynym ówczesnym uczonym
talmudystą we Włoszech.
W latach 1002-1024 w Niemczech panował cesarz Henryk II
(ostatni z dynasti saskiej). Był on całkowicie prowadzony przez
kler i popierał interesy kościoła w Niemczech.
W 1007 r. założono akademię talmudyczną w Rzymie (Włochy).
Fundatorem był gaon Jakub.
Do 1020 r. w Egipcie panował kalif Hakim, który uważał siebie za
wcielenie boskiej potęgi i za rzeczywistego namiestnika Boga.
Prześladował wszystkich, którzy nie uznawali jego boskości. Nieludzkie
prześladowania spadły na Żydów egipskich.
W 1008 r. kalif Hakim nakazał, aby wszyscy Żydzi w Egipcie nie
wyznający Islamu szyickiego, nosili na szyi wizerunek cielęcia, na
pamiątkę złotego cielca ich przodków na pustyni. Dodatkowo nosili żółte
husty, jako ich odróżnienie w wyglądzie zewnętrznym od innych.
Nieposłusznych czekała konfiskata majątku i wygnanie.
W 1010 r. kalif Hakim nakazał, aby Żydzi egipscy nosili na szyi
sześciofuntową kłodę, a na szatach dzwoneczki, obwieszczające z daleka
zbliżanie się niewiernych.
W 1010 r. kalif Hakim zburzył w Jerozolimie chrześcijański Kościół Grobu Pańskiego.
Francuski chrześcijański historyk Raoul Glaber o zburzenie
Kościoła Grobu Pańskiego w Jerozolimie obwinił Żydów. Jako
rezultat, wypędzono Żydów z licznych miast we Francji.
W 1012 r. cesarz Henryk II nakazał Żydom opuścić miasto
Moguncję, w Niemczech.
W owym czasie w Moguncji działał rabbi Szymon Ben-Izaak
Ben-Abun. Ten uczony talmudysta usiłował gorliwością i cennymi
podarunkami przejednać cesarza Henryka II i uzyskał
pozwolenie ponownego osiedlenia się Żydów w Moguncji.
Rabbi Gerszom założył w Moguncji uczelnię talmudyczną, która
stała się kagankiem oświaty dla gmin niemieckich, francuskich i
włoskich.
W 1012 r. wybudowano synagogę w Kolonii (Niemcy).
Około 1013 r. ambicja arabskich namiestników (emirów)
poszarpała założone przez kalifów omejjadzkich mocarstwo
andaluzyjsko-mahometańskie (Hiszpania) na szereg drobnych
królestw.
W 1013 r. wódz berberyjski Sulejman, w walce z Arabami
doprowadził do upadku Kordowę w Hiszpanii. Została ona
spustoszona i częściowo zburzona. Żydzi uciekli z Kordowy do
Grenady, Toleda i Saragossy.
W Maladze osiedlił się rabbi Samuel Ibn-Nagdil (993-1055),
który stanął na czele andaluzyjskich gmin. Był on sekretarzem
wezyra Habusa (póz
niejszego króla Grenady). W 1027 r. Samuel
został wyniesiony do zaszczytu kanclerza (katiba) i powierzono
mu kierownictwa nad dyplomacją.
W Saragossie osiedlił się Jon Marinus, który zagłębiał się w
tajniki mowy hebrajskiej i badał słowa Pisma Świętego. Wszystkie
swoje wnioski zebrał i opublikował w książce. Jednakże
biblistykę podniósł do godności samodzielnej nauki dopiero
Jonasz Ibn-Dżanach.
W 1014 r. kalif Hakim nakazał w Egipcie zburzyć kościoły i synagogi.
Wypędzono też z kraju wszystkich Żydów i chrześcijan. Państwo
Fatymidów obejmowało wówczas Egipt, Afrykę północną, Palestynę i
Syrię. W zaprzyjaz
nionym kalifacie bagdadzkim wprowadzono w życie
podobne antyżydowskie prawo. W obliczu tych prześladowań, wielu
Żydów przyjęło Islam.
W 1020 r. Muzułmanie założyli w Hiszpanii Królestwo
Grenady. W jej skład wchodziła również Malaga. W Grenadzie
mieszkała liczna ludność żydowska.
W 1020 r. w niemieckim mieście Regensburg utoworzono
najstarszy kwartał miejski dla Żydów w Niemczech.
W latach 1024-1039 w Niemczech panował cesarz Konrad II
(pierwszy z dynastii frankońsko-salickiej).
W 1032 r. arabski buntownik Abul Kamal Tumin zdobył miasto Fez w
Maroku. W prześladowaniach zginęło wówczas 600 Żydów.
W 1034 r. w Wormacji (Niemcy) wybudowano wspaniałą
synagogę w stylu bizantyńskim z kolumnami i kaplicami.
Fundatorami byli Jakub ben Dawid i jego żona Rachel.
W owym czasie uczelnie talmudyczne w Wormacji i Moguncji
wykładały Talmud bezkrytycznie, według przestarzałych metod,
które zaszczepił u nich jeszcze rabin Gerszom. Ze szkoły
Gerszoma wyszli między innymi: rabbi Izaak Halevi (działający
w Wormacji), rabbi Jakób Ben-Jakar (działający w Moguncji) i
rabbi Izaak Ben-Jehuda (działający w Wormacji, a póz
niej w
Moguncji). Zajmowali się oni ustnym i pisemnym wykładem
Talmudu, a dodatkowo objaśniali Pismo Święte metodą agadyczną.
Lotaryngia w Niemczech stała się klasycznym krajem studiów
talmudycznych, a "mędrcy lotaryńscy" uchodzili za miarodajne
powagi.
W 1037 r. nowy król Królestwa Grenady, Badis, nadał wezyrowi
żydowskiemu tę samą władzę nad gminami andaluzyjskimi, jaką
posiadał przedtem. Samuel otrzymał tytuł nagida (zwierzchnik).
Był on jednocześnie rabinem i stał na czele uczelni w Grenadzie,
w której wykładał Talmud i wydawał orzeczenia religijne oraz
cywilno-prawne. Rabin Samuel pisał rozprawy, komentarze do
Talmudu i podręcznik metodyczny do Talmudu. Mówiono, że "za
czasów Samuela dz
wignęło się z poniżenia królestwo nauki i zabłysły
gwiazdy poznania".
W latach 1039-1056 w Niemczech panował cesarz Henryk III.
W 1048 r. w Jerozolimie powstał włoski zakon joannitów albo szpitalników w celu
opieki nad pielgrzymami i chorymi. Póz
niej, w pierwszej połowie XII wieku joannici
stali się zakonem rycerskim.
Około 1050 r. w hiszpańskiej Andaluzji, żydowski filozof Bachja
Ben-Josef Ibn-Pakuda stworzył oryginalną teologię moralną
judaizmu. Jego dzieło "Obowiązki serca" (hebr. "Chovot Halevavot")
zwróciło uwagę na wewnętrzne obowiązki, które nam dyktuje
sumienie. Była to pierwsza moralna i etyczna książka żydowska.
Bachja dzielił judaizm na dwie części: religijno-moralno-prawną
oraz rytualno-religijną. Uważał za ważniejszą część pierwszą.
Bachja w przesadnej konsekwencji doszedł do ustanowienia
surowych praktyk pokutnych, które wydawały się jemu
współczesnym w najwyższym stopniu mądrością życiową.
Największym ówczesnym poetą i myślicielem był Salomon
Ben-Jehuda Ibn-Gebirol (1021-1070). Opracował on pełną
gramatykę języka hebrajskiego. Pisał liczną poezję i filozofię
moralną. Jego dzieło filozoficzne "o materii powszechnej i formie
powszechnej", czyli "o przyczynach" znalazło duże zainteresowanie
wśród Żydów, Arabów i scholastyków chrześcijańskich.
W 1054 r. Ahimaaz ben Paltiel skompletował w Capui (Włochy)
dzieło historyczne prezentujące dzieje Żydów "Zwój genealogii"
(hebr. "Migilat Yuchasin"), lepiej znane jako "Kroniki Ahimaaza".
W 1055 r. Turcy Seldżuccy opanowali Babilonię i zajęli Bagdad.
Tugrul-bek ogłosił się sułtanem. Kalifom pozostawiono
wyłącznie władzę religijną. Pod rządami Seldżuków znacznie
pogorszyła się sytuacja Żydów. Tamtejsze żydowskie uczelnie w
Surze i Pompadycji upadły.
W 1055 r. żydowskim wezyrem w Grenadzie (muzułmańska
Hiszpania) został rabin Abu Hussajn-Józef (1031-1066). Był on
zwierzchnikiem wszystkich gmin w Andaluzji (Hiszpania).
Pełniąc wyniośle urząd ministra zciągnął na siebie nienawiść
Berberów, którzy go zabili i razem z nim 1500 rodzin żydowskich
Grenady. Było to pierwsze prześladowanie Żydów w Hiszpanii
od czasów panowania Islamu.
W owym czasie w większości muzułmańskich państewek w
Hiszpanii, Żydzi zajmowali liczne ważne urzędy państwowe,
między innymi sekretarzy, wezyrów i inne. Przykład dworów
muzułmańskich oddziaływał na państwa chrześcijańskie. I tam
doceniono dobrze wykształconych Żydów i zaczęto powoływać
ich na ważne urzędy państwowe. Ich talent, zdolność i wierność
przyczyniły się niemało do wzrostu potęgi tych chrześcijańskich
krajów Europy.
W latach 1056-1106 w Niemczech panował cesarz Henryk IV.
Był on przychylnie usposobiony do Żydów. Żydzi niemieccy
mogli nabywać grunty, budynki, ogrody i winnice, oraz posiadali
swobodę w handlu. Nadano im osobną jurysdykcję, w której
rabini posiadali kompetencje rozstrzygania procesów sądowych
pomiędzy Żydami.
W latach 1065-1109 w chrześcijańskim Królestwie Kastylii
(północna część Hiszpanii) panował król Alfons VI. Prowadził on
walki z Muzułmanami i starał się wyzwolić wszystkie
hiszpańskie ziemie.
Król Alfons VI korzystał z usług żydowskich dyplomatów,
powierzając im częste misje dyplomatyczne na dwory
mahometańskie w Toledo, Sewilli i Grenadzie. Król wysoko
oceniał żydowską biegłość w języku arabskim i znajomość
ówczesnych stosunków politycznych. Osobistym doradcą króla
był Żyd, Cidellus. Medykiem przybocznym i jednym z
dyplomatów był Amram Ben-Izaak Ibn-Szalbib. Żydzi w
Królestwie Kastylii cieszyli się swobodami obywatelskimi.
Postępy oręża chrześcijańskiego i postępujący rozpad
muzułmańskich państewek w Hiszpanii, nie nadwyrężył z
początku pomyślności Żydów hiszpańskich.
Do XI wieku Żydzi europejscy trudnili się głównie takimi
działami gospodarczej działalności, jak dzierżawa i lichwa. Do
takich zawodów zepchnęła ich społeczność chrześcijańska, gdyż
dla niej takie prace wydawały się "nieczyste" ze względów
religijnych. Jednak chrześcijanie dość szybko uświadomili sobie,
jak duże zyski czerpią z tej działalności Żydzi, dlatego od XI
wieku w Europie mnożą się zakazy ograniczające sfery
działalności Żydów.
W latach 1073-1085 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Grzegorz VII. Rozpoczął on nową papieską politykę
rządzenia i wdał się w otwarty spór z cesarzem Henrykiem IV.
Papież wystąpił z żądaniem przywrócenia w Europie
antyżydowskich kodeksów prawnych. Papiescy legaci i
interdykty wywoływały w całej chrześcijańskiej Europie ferment
i rozłamy.
Książęta i kler, miasta i wsie włoskie oraz niemieckie, z
podpuszczenia papieża, wypowiedziały posłuszeństwo
cesarzowi, który wcześniej nadał Żydom korzystne przywileje.
W 1077 r. cesarz Henryk IV musiał upokorzyć się przed
papieżem we włoskim zamku Canossa (w Toskanii).
W 1078 r. papież Grzegorz VII na soborze rzymskim ogłosił
prawo kanoniczne zakazujące Żydom sprawowania
jakichkolwiek urzędów. Ta uchwała kanoniczna była
wymierzona szczególnie przeciwko królowi Kastylii (w
Hiszpanii).
W 1080 r. papież Grzegorz VII narzucił królowi Kastylii,
Alfonsowi, zagranicznych biskupów i wystosował do niego pismo:
"Upominamy Waszą Miłość, byś nie pozwolił nadal Żydom panować i
przewodzić nad chrześcijanami. Albowiem poddawać chrześcijan
władzy i wyrokom żydowskim jest to jedno, co Kościół Boży uciskać, a
wywyższać Synagogę szatana."
Król Kastylii, Alfons, jednak w dalszym ciągu korzystał z
usług żydowskich doradców i dyplomatów.
W 1085 r. chrześcijańskie wojska Kastylii zdobyły
muzułmańskie miasto Toledo w Hiszpanii.
Chrześcijaństwo i Islam zbroiły się na ziemi hiszpańskiej do
walki na śmierć i życie. Po obydwu stronach służyli władcom i
walczyli Żydzi. W samej tylko armii muzułmańskiej służyło
około 40 tysięcy Żydów. Miało to rozstrzygnąć o przyszłych
losach Żydów w Hiszpanii.
W owym czasie żydowscy urzędnicy w Hiszpanii na równi z
rabinami studiowali Talmud. Wykład Talmudu zerwał wówczas z
metodą tradycyjną i oparł się na wynikach samodzielnych i
krytycznych poszukiwań.
Pierwszym wybitnym żydowskim uczonym Zachodu był rabin
Izaak Alfasi - Rif (1013-1103). Założył w Lucenie słynną akademię
talmudyczną. Jego największym dziełem jest "Księga Praw" (hebr.
Sefer Hahalachot), pierwszy podstawowy kodeks żydowskiego
prawa. W zakresie biblistyki i języka hebrajskiego działali
Mojżesz Ibn-Dżekatilla i Jehuda Ibn-Balam.
W owym czasie z uczelni talmudycznych w Moguncji i Wormacji
wyszła pierwsza wielka postać, którą Francja wydała na świat,
był to rabin Salomon Icchaki, znany pod imieniem Raszi (1030-
1105). Po studiach na niemieckich uczelniach, Raszi osiadł w
mieście Troyes, w Szampanii (Francja). Zajmował się tam
produkcją wina, ale przede wszystkim prowadził akademię
talmudyczną. Talmud nie miał dla niego żadnych tajemnic. Napisał
on objaśnienia znacznej części traktatów talmudycznych pod
tytułem "Konteros" (Komentarz). Jego zasługi w dziedzinie
wykładu Pisma Świętego zjednały mu zaszczyt Parszandata
(objaśniacz Zakonu).
Dzięki Rasziemu i jego akademii talmudycznej w Troyes,
Szampania we Francji stała się ojczyzną Talmudu i nadawała w tej
dziedzinie ton całej Europie. Talmudystów francuskich
poszukiwano we wszystkich gminach i wynagradzano hojnie za
wykłady.
Hiszpania pozostawała nadal krajem klasycznym poezji
hebrajskiej, studiów językowych, literalnej egzegezy Pisma
Świętego i filozofii.
W 1091 r. Turcy Seldżuccy zdobyli Palestynę. Rozpoczęli oni srogie prześladowania
lokalnej społeczności żydowskiej. Fanatyczni Seldżucy, w odróżnieniu od
tolerancyjnych Arabów, nie dopuszczali chrześcijańskich pielgrzymek do miejsc
świętych w Palestynie, co doprowadziło do licznych zatargów i krwawych walk.
Wieści o prześladowaniach i okrucieństwie Turków podsycały nienawiść
Europejczyków do muzułmanów. Wywołało to wielkie poruszenie w chrześcijańskiej
Europie.
W 1094 r. ogłoszono raporty o prześladowaniach pielgrzymów
w ziemi świętej. Pobudziło to do walki zachodnie
chrześcijaństwo.
W 1095 r. cesarz Henryk IV wydał korzystne dla Żydów
niemieckich artykuły. Nikomu pod groz
bą kary nie wolno było
zmuszać Żydów do chrztu. W procesie pomiędzy Żydami a
chrześcijanami, postępowanie i składanie przysięgi miało
odbywać się zgodnie z wymogami prawa żydowskiego.
W owym czasie, pewien żydowski mistyk niemiecki obliczył, że
Mesjasz ukaże się pod koniec 256-tego cyklu księżycowego, czyli
pomiędzy rokiem 1096-1104, i zgromadzi rozproszonego Izraela
w Ziemi Obiecanej. W ten ruch mesjański zaangażowali się liczni
Żydzi francuscy i niemieccy.
--------------------------------------------------
Materiały opracowywane na podstawie: patrz Bibliografia.