W stęp
Istnieją trzy rodzaje nauk (czy tekstów) związanych z badaniem
przeszłości. Jest to historia właściwa, czyli konstruowanie przez hi-
storyków, z pomocą źródeł i wiedzy pozaźródłowej, obrazów prze-
szłości zawartych w ich narracjach (książkach, artykułach, recen-
zjach, polemikach itd.), metodologia (filozofia) historii będąca
refleksją nad metodami pracy historyków i jej rezultatami (ową narra-
cją) oraz historia historiografii, czyli historia pracy historyków (badań
historycznych), która - dodajmy -jest częścią historii właściwej.
Na co dzień spotykamy się przede wszystkim z książkami (czy
innymi tekstami) opisującymi to, co zdaniem autorów tych prac się
kiedyś działo, czyli opisującymi dzieje, a więc z pracami dotyczącymi
owej historii właściwej; natomiast metodologia historii i historia hi-
storiografii pozostaje przedmiotem zainteresowań znacznie węższego
grona czytelników, głównie tych, którzy studiują historię. Dodajmy,
że w ostatnich dziesięcioleciach dokonało się bardzo silne zbliżenie
między historią historiografii a metodologią historii, a to dlatego, że
ta ostatnia zaczęła interesować się sposobami konstruowania narracji,
a tym samym konkretnymi dziełami historyków.
Historiografia, czyli obwarowane różnymi rygorami pisanie o prze-
szłości, jest tylko jedną z form takiego pisania. Jest bowiem zdawaniem
sprawy ze stosunku człowieka do przeszłości także literatura piękna
(w szczególności epos), dramatopisarstwo, pamiętnikarstwo itd., a poza
tym, jeśli wyjdziemy poza świat tekstów, nasz stosunek do historii wyra-
ża się poprzez malarstwo, film, fotografię i jeszcze inne formy. Historio-
grafia jednak, podobnie zresztą jak i niektóre inne formy wyrażania sto-
sunku człowieka (ludzi) do przeszłości, zaczęła bardzo szybko
pretendować do miejsca szczególnego wśród tych form, miejsca, które
miał zapewnić jej nakaz dążenia do prawdy. Miejsce to nazwane zostało
5
nauką historyczną. Nakaz prawdy zrodził krytykę źródeł, które uznane
zostały za niezbędną podstawę narracji historycznej.
Owo pretendowanie pisania o przeszłości do miana nauki, uświa-
domione w ten właśnie sposób dopiero od czasów oświecenia, bardzo
silnie ograniczyło pole widzenia historyków historiografii. Zaczęli oni
je utożsamiać z procesem "unaukowiania" narracji historycznej.
W ten sposób dzieje te stały się serią opisów rozpatrywanych jako
ewolucyjny ciąg etapów rozwojowych, zmierzających do poziomu
możliwie jak najbardziej "ścisłej" nauki. Takie podejście pozostawiło
w cieniu wiele spraw, które w owym dążeniu do "naukowości" kon-
struowania (w mniemaniu przeważającej liczby historyków - rekon-
struowania) wydawały się mało ważne bądź zgoła nieważne.
W interpretacji proponowanej czytelnikowi tej książki staram się
nie kontynuować tej linii postępowania, tzn. staram się wyzwolić spod
presji myślenia o historiografii jako wspomnianego ewoluującego ku
wyższym formom pisarstwa historycznego ciągu. Dodać muszę, że
me rozważania dotyczą dziejów historiografii europejskiego kręgu
kulturowego (a także amerykańskiego, australijskiego itd.), wywodzą-
cego się ze świata starożytnego (Bliskiego Wschodu, Grecji i Rzymu).
Nie będę oczywiście narzucał swych ocen, a tylko obrazował różne
cechy historiografii w kolejnych okresach, tzn. dostarczał przesłanek
do dokonywania ocen w ogóle.
W mym ujęciu nie będę nagromadzał informacji o historykach
i ich dziełach, które znaleźć można w razie potrzeby w innych pra-
cach, skoncentruję się natomiast na głównych jej cechach, przy czym
punktem odniesienia jest dla mnie historiografia współczesna, potra-
ktowana jednak nie jako punkt dojścia, lecz jako jeden z kolejnych
etapów dziejów pisarstwa historycznego.
Zapewne zdziwienie może budzić tytuł tej książki. O tym, że
Achilles był bohaterem homeryckiego eposu (przyjmując, że Homer
był jego autorem), na ogół się wie dość powszechnie. Natomiast po-
stać Beatrice de Planissoles może wydawać się zagadkowa. Lektura
książki przyniesie rozwiązanie tej zagadki.
Książka jest skróconym zapisem mego wykładu z historii histo-
riografii prowadzonego wiele lat w Uniwersytecie im. Adama Mickie-
wicza w Poznaniu i jest przeznaczona przede wszystkim dla studen-
tów historii jako pomoc w opanowaniu tego przedmiotu.