NIEZGODNOÅšCI RECEPTUROWE
- INCOMPATIBILITATES
Podstawowe określenia
Niezgodnością recepturową nazywamy niezamierzony efekt w działaniu,
własnościach lub wyglądzie leku, w wyniku niewłaściwego zapisania recepty
lub jej sporzÄ…dzania.
Przyczyną niezgodności recepturowych może być np. niewłaściwy dobór w
jednym przepisie rozpuszczalników niemieszających się ze sobą, zestawienie
substancji leczniczych, które wzajemnie wchodzą w reakcję chemiczną,
adsorpcja, strÄ…canie
koloidu, itp. Powstałe niezamierzone zmiany mogą być niewidoczne, a mimo
to wpływać na aktywność farmakologiczną np.: adsorpcja alkaloidów na
węglu medycznym lub widoczne, takie jak wytrącanie osadu, wydzielanie się
gazu, zmiana zabarwienia, otrzymywanie rozpływających się proszków.
Specjalną grupę tworzą niezgodności tzw.
"ukryte", występujące dopiero po pewnym czasie, w trakcie stosowania leku
przez
pacjenta, np. wytrącanie się niektórych alkaloidów, bądz
reakcje podwójnej
wymiany.
Najważniejszym problemem obok stwierdzenia niezgodności recepturowej
jest
jej rozwiązanie. Należy zawsze brać pod uwagę zabezpieczenie
wymaganego efektu
terapeutycznego z uwzględnieniem odpowiednich metod sporządzania,
środków pomocniczych oraz czynników biofarmaceutycznych.
Istnieją trzy możliwości postępowania z receptami zawierającymi
niezgodności:
- recepta wymaga drobnych zmian, niewpływających na istotny skład
leku. PoprawÄ™
dokonuje siÄ™ bez porozumienia z lekarzem, zaznaczajÄ…c wprowadzone
zmiany na
recepcie.
- recepta wymaga wprowadzenia istotnych poprawek w celu usunięcia
niezgodności.
W tym przypadku należy się porozumieć z lekarzem.
- składniki recepty po zmieszaniu ulegają rozkładowi lub nie dają się
uformować
w określoną postać. Lekarz zobowiązany jest zapisać inną, poprawną
receptÄ™.
Niezgodności recepturowe należy korygować zgodnie z rozporządzeniem
Ministra Zdrowia z dnia 18 paz
dziernika 2002 r. ż 3.1. Przy realizacji recepty na
lek
recepturowy pracownik obowiązany jest dokonać korekty składu leku
recepturowego, jeżeli podany w recepcie skład może tworzyć niezgodność
chemiczną lub fizyczną, mogącą zmienić działanie leku lub jego wygląd
przez: dodanie surowca farmaceutycznego ułatwiającego prawidłowe
przygotowanie postaci leku lub pozwalajÄ…ce na uzyskanie jednolitego
dawkowania, prawidłowy dobór surowców farmaceutycznych,
zapewniajÄ…cy rozpuszczenie
wszystkich składników leku w celu uzyskania właściwej jego postaci, zmianę
postaci surowca farmaceutycznego z rozpuszczalnej na nierozpuszczalnÄ… lub
odwrotnie z uwzględnieniem koniecznej różnicy w ilości surowca.
Farmaceuta może dokonać:
- częściowej zmiany rozpuszczalnika przez dodanie etanolu, glicerolu,
solubilizatora, oleju rycynowego w najmniejszej ilości koniecznej do ułatwienia
rozpuszczenia
składników,
- zmiany stężenia etanolu: jego zwiększenie lub zmniejszenie, zmiany formy
nierozpuszczalnej na rozpuszczalną lub odwrotnie z uwzględnieniem
różnic w masie cząsteczkowej, np. zmiana fenobarbitalu sodu na fenobarbital
kwas,
- wymiany składnika niezgodnego na zgodny o tym samym działaniu np.
wprowadzenie bromku sodu zamiast bromku amonu, również można
zmieniać
niezgodny środek pomocniczy na inny o podobnym działaniu np. gumę
arabskÄ… na metylocelulozÄ™,
- dodawanie substancji pomocniczych ułatwiających prawidłowe
przygotowanie leku
lub jednolitość dawkowania" np. substancji zwiększających lepkość (guma
arabska, metyloceluloza) w celu zawieszenia nierozpuszczalnych składników,
emulgatorów w
celu wytworzenia emulsji z cieczy niemieszajÄ…cych siÄ™ ze sobÄ… substancji
wypełniających lub rozcieńczających (skrobia, laktoza), w celu uniknięcia
interakcji
w proszkach, zastosowanie odpowiedniej techniki sporzÄ…dzania np.
odpowiednia kolejność
mieszania składników.
Innym problemem do rozwiązania w niezgodnościach recepturowych jest
powstawanie osadu w postaciach płynnych. Jeżeli w osadzie znajdują się
substancje
obojętne, niemające działania leczniczego ani niespełniające funkcji
pomocniczych -
osad należy odsączyć. Można natomiast pozostawić osad, jeżeli w jego
składzie są
substancje słabo działające wykazujące odpowiednie działanie
farmakologiczne. Nie
można wydać leku, zawierającego w osadzie substancje silnie działające.
Rozwiązanie niektórych niezgodności wymaga rozdzielenia składników i
sporządzenia dwóch odrębnych teków. Należy jednak poinformować
pacjenta o kolejności
stosowania obu preparatów.
Niezgodności występujące w fazie farmaceutycznej można podzielić na:
fizyczne i chemiczne.
Przykłady niezgodności fizycznych
Przekroczona rozpuszczalność substancji leczniczej.
W przypadku, gdy substancja lecznicza nie rozpuszcza siÄ™ w przepisanej
ilości
rozpuszczalnika, niezgodność można poprawić przez dodatek niewielkiej ilości
innego
rozpuszczalnika mieszajÄ…cego siÄ™ t przepisanym przez lekarza, albo w
przypadku etanolu, podwyższyć lub obniżyć jego stężenie.
1. Rp.
Mentholi 0.1
Glyceroli 10,0
M. f. sol.
D.S. Zewnętrznie
Rozpuszczalność mentolu w glicerynie jest przekroczona. Mentol należy
rozpuścić w 1, 0 g etanolu i otrzymany roztwór połączyć z glicerolem.
2. Rp.
Acidi borici 10.0
Aquae ad 100,0
M. f. sol.
D.S. Zewnętrznie - do celów weterynaryjnych
Kwas borowy rozpuszcza siÄ™ w wodzie w stosunku 1:25. w wodzie wrzÄ…cej 1:3.
Dobrze rozpuszcza siÄ™ w glicerolu.
Roztwory 4 i 5% można sporządzić przez rozpuszczenie kwasu borowego w
wodzie wrzącej. Wyższe stężenia wymagają, dodatku innego rozpuszczalnika
- glicerolu.
3. Rp.
Mentholi 1, 0
Acidi salicylici 2,0
3% Sol. Acidi borici
Ethanoli 40° aa ad 100,0
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie
Mentol i kwas salicylowy bardzo dobrze rozpuszczajÄ… siÄ™ w etanolu 95°.
natomiast prawie nierozpuszczalne sÄ… w wodzie (kwas salicylowy 1: 600,
mentol - 1:2.500) Zapisany przez lekarza rozcieńczony etanol 40", dodatkowo
w obecności dużej ilości wodnego roztworu kwasu bornego, powoduje
wytrÄ…cenie siÄ™ osadu kwasu salicylowego i mentolu.
Poprawienie recepty polega na zamianie etanolu 40° na 80°.
4. Rp.
Hydrocortisoni 0,25
Acidi borici 0,3
Ethanoli 70° ad 10,0
M .f. sol.
D.S. Zewnętrznie
Hydrokortyzon rozpuszcza siÄ™ w etanolu 95° w stosunku 1:40. W etanolu 70°
zwiÄ…zek ten siÄ™ nic rozpuszcza. Należy zamienić etanol 70° na 95°.
5. Rp.
Neomycini sulfatis 0,1
Ethanoli 70° ad 10,0
M.f sol.
D.S. Krople do ucha
Siarczan neomycyny nie rozpuszcza siÄ™ w etanolu, dobrze rozpuszcza siÄ™ w
wodzie. Jeżeli siarczan neomycyny rozpuści się w wodzie potrzebnej do
rozcieńczenia
etanolu 95° i doda do etanolu, to wytrÄ…ca siÄ™ wolna zasada neomycyny w
postaci cieczy
oleistej mocno przywierającej do dna naczynia. Niezgodność tą można
poprawić przez
obniżenie stężenia etanolu - do 20°
Åšrodek leczniczy nie rozpuszcza siÄ™ w przepisanym rozpuszczalniku
Jeżeli substancja lecznicza nie rozpuszcza sic w przepisanym przez lekarza
rozpuszczalniku, to niezgodność można rozwiązać przez:
- dodanie niewielkiej ilości innego rozpuszczalnika mieszającego się z
przepisanym
przez lekarza,
- zastosowanie pośrednika rozpuszczania, emulgatora lub dyspergatora,
- zamianę rozpuszczalnika (tylko za zgodą lekarza). Każda zmiana musi być
zaznaczona na recepcie
6. Rp.
Natrii bicarbonatis 0.5
Paraffini liq. 10.0
M.f. gtt.
D.S. Krople do ucha
Wodorowęglan sodu, jako substancja polarna nie rozpuszcza się w
rozpuszczalniku niepolarnym (parafina płynna). Parafinę należy zamienić na
glicerol. Można
też osobno wydać parafinę płynną, gdyż zarówno wodorowęglan sodu jak i
parafina
stosowane są do zmiękczenia woszczyny w uchu.
7. Rp.
Camphorae 0,5
Acidi borici 3,0
Glycerini ad 50,0
M. f. sol.
D.S. Zewnętrznie
Kamfora nie rozpuszcza siÄ™ w glicerolu, bardzo Å‚atwo rozpuszcza siÄ™ w
etanolu. KamforÄ™ należy rozpuÅ›cić w 5 g etanolu 95° i poÅ‚Ä…czyć z roztworem
glicerynowym kwasu bornego. Gliceryny należy dodać 5 g mniej, żeby
zachować przepisane przez
lekarza stężenie substancji leczniczej.
8. Rp
Anaesthesini 1,0
Natrii tetraboratis 4,0
Glycerini ad 50,0
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie
W trakcie sporzÄ…dzania zmienia siÄ™ konsystencja preparatu, spowodowana
hydrolizą anestezyny w środowisku zasadowym. Należy rozdzielić składniki i
sporządzić dwa preparaty. Anestezyna nic rozpuszcza się w glicerolu, należy
wiec sporządzić
zawiesinÄ™, tetraboran sodu rozpuszcza siÄ™ na gorÄ…co w glicerolu.
Przy wydawaniu preparatów trzeba poinformować pacjenta o kolejności
stosowania: jamę ustną należy pędzlować zawiesiną anestezyny, a po 2
godz. roztworem boraksu.
W recepcie oprócz niezgodności fizycznej (nierozpuszczalnie anestezyny w
glicerynie) występuje niezgodność chemiczna (hydroliza).
9. Rp.
Codeini phosphatis 0,7
Spir. Ammonii anisati 20,0
M.f. gtt.
D.S. 3 x dziennie 10 kropli
Fosforan kodeiny nie rozpuści się całkowicie w kroplach anyżowych. Należy
zamienić fosforan kodeiny na kodeinę zasadę rozpuszczalną w roztworze
spirytusowym. Zamieniając składniki, należy uwzględnić różnice w masach
częsteczkowych i użyć odpowiednią ilość kodeiny:
10. Rp.
10% Sol. lchtyoli spirituosa 30.0
M. f. sol.
D.S. Zewnętrznie
Ichtiol rozpuszcza siÄ™ dobrze w wodzie, nie rozpuszcza siÄ™ w etanolu i dlatego
należy sporządzić roztwór wodny.
11. Rp.
Luminali 1.0
Aquae Menthae pip. ad 200,0
M. f. sol.
D.S. Na noc łyżeczkę do herbaty
Luminal postać kwasowa nic rozpuszcza się w wodzie. Poprawienie
niezgodności polega na zmianie na sól sodową luminalu. Ilość luminalu sodu
należy obliczyć przez porównanie mas cząsteczkowych.
12. Rp.
Acidi salicylici 2,0
Rapae ol. (Lini ol.) ad 100,0
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie
Kwas salicylowy rozpuszcza siÄ™ w oleju rycynowym w stosunku 1 : 10, w
oliwkowym 1 : 80, w oleju lnianym i rzepakowym praktycznie siÄ™ nie
rozpuszcza.
Poprawienie niezgodności polega na rozpuszczeniu kwasu salicylowego (2, 0)
w 20 g oleju rycynowego w Å‚az
ni wodnej i dodaniu oleju rzepakowego lub
lnianego do
100 g.
13. Rp.
Acidi salicylici 5,0
Rapae ol. (Lini ol.) ad 100,0
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie
W przypadku lej recepty (na podstawie badan) wystarczy użyć zamiast 50 g
tylko 25 g oleju rycynowego, rozpuszczajÄ…c kwas salicylowy na gorÄ…co w
mieszaninie
oleju rycynowego z olejem rzepakowym lub lnianym.
14. Rp.
Camphorae 0,5
Aquae ad 50,0
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie
15. Rp.
1% Sol. Acidi salicylici 50,0
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie
16. Rp.
0,5% Sol Iodi aquosae 30.0
M.f sol.
D.S. Zewnętrznie
17. Rp.
Mentholi 0,25
Aquae ad 50,0
M.f sol.
D.S. Wiadomo
Wykonanie Rp. 14-17. Kamfora, kwas salicylowy, jod i mentol nie rozpuszczajÄ…
się w wodzie. Należy rozpuścić wyżej wymienione substancje przy użyciu
pośrednika rozpuszczania (solubilizaiora). Można w tym przypadku użyć
polisorbatu, którego ilość oblicza się ze wzoru.
Faktory
Acidum salicylicum: b = 0,199
dla P 20 m = 0,103
dla P 60 m = 0,115
dla P S0 m = 0,l21
Mentholum: b= 0
dla P 20 m= 0,096
dla P 60 m= 0,133
dla P S0 m= 0,145
Camphora: b= 0
dla P 20 m= 0,101
dla P 60 m= 0,098
dla P S0 m= 0,120
Iodum: b= 0
dla P 20 m = 0,225
dla P 40 m = 0,075
dla P 60 m = 0,175
dla P S0 m = 0,315
Do wytarowanej butelki wsypać odważoną substancję leczniczą, dodać
obliczoną ilość odpowiedniego polisorbatu i postawić się na łaz
ni wodnej do
rozpuszczenia
leku. Równocześnie podgrzewać wodę oczyszczoną. Po rozpuszczeniu leku,
dodać porcjami podgrzaną wodę do przepisanej ilości.
Można również otrzymany roztwór substancji leczniczej w polisorbacie
ochłodzić do temp. pokojowej i dodawać porcjami wodę o rej samej
temperaturze.
Składniki niemieszające się ze sobą
Recepty zawierające tego typu niezgodność można wykonać stosując
odpowiednio dobrane emulgatory, dyspergatory lub wprowadzajÄ…c
dodatkowÄ… substancjÄ™ pomocniczÄ….
18. Rp.
2% Sol. Acidi borici 50,0
Spir. Camphorati 10,0
M.D.S. Zewnętrznie
Po zmieszaniu składników wytrąca się kamfora. Poprawienie niezgodności
polega na wytworzeniu trwałej dyspersji oraz zastosowaniu 0,15% dodatku
polisorbatu 80 i 0,2% metylocelulozy.
19. Rp.
Acidi salicylici 1.0
Capsici tinct. 10.0
Riciniolci 15,0
8% Sol. Chloralhydrati 200,0
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie
Olej rycynowy nie miesza siÄ™ z wodnym roztworem chloralhydratu. Jako
emulgatora można użyć mieszaninę polisorbatu 80 z metyloceluloza.
20. Rp.
Acidi salicylici 2,0
Sulfuris ppt.
Arnicae tincturae
Capsici tincturae aa 5,0
Ricini olei 3,0
Ethanoli 70° ad 100.0
M.D.S. Zewnętrznie
W recepcie tej niezgodność polega na niemieszaniu się oleju rycynowego z
etanolem 70°. Olej rycynowy miesza sie z etanolem 90°, którym należy
zastÄ…pić przepisany 70°.
21. Rp.
Phenobarbitali natrici 0,3
Sal. Erlenmayeri 10,0
Mcnthovali 3,0
Neospasmini 100.0
Aquae ad 200,0
M.f. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową
Mentowal jest 25 - 30% roztworem mentolu w estrze metylowym kwasu
walerianowego. Ester ten nie rozpuszcza siÄ™ w wodzie, natomiast bardzo
dobrze rozpuszcza
siÄ™ w etanolu 95°.
Powyższą receptę należy wykonać w następujący sposób: mentowal
rozpuścić
w 20 g spirytusu 95° (10% w stosunku do caÅ‚oÅ›ci mieszanki), dodać
neospasminÄ™ i
wstrząsnąć. Pozostałe składniki: bromki, fosforan kodeiny oraz sól sodową
luminalu
rozpuścić oddzielnie w niewielkich ilościach wody i przecedzić do uprzednio
sporządzonej mieszaniny. Całość uzupełnić woda do 200,0.
22. Rp.
Menthovali 3,0
Adonidis vera tinct.
Craiaegi tinct. aa 10.0
M. f. gtt
D.S. 3 x dziennie 10 kropli
23. Rp.
Phenobarbitali natrici 0,15
Validoli 2,5
Adonidis vern. tinct
Convallariae mai. tinct.
Valerianae tinct. aa 10 0
M. f. gtt.
D.S. 3 x dziennie 10 kropli
24. Rp.
Menthovali 3,0
Cardiamidi liq 7,0
Adonidis vern. tinct
Convallariae mai. tinct
Valerianae tinct. aa 10,0
M.fgtt.
D.S. Wiadomo
Uwaga do Rp. 22,23,24.
Mentowal nic miesza siÄ™ z etanolem 70°. na którym sÄ… sporzÄ…dzone nalewki
Należy go zmieszać z etanolem 95° w iloÅ›ci 20% w stosunku do caÅ‚oÅ›ci leku.
25. Rp.
Sulfuris ppt 1,0
Balsami peruviani 2,0
Adipi suilli 10.0
M.f. ung.
D.S. Zewnętrznie
Balsam peruwiański zawiera 40% płynnego benzoesanu benzylu, do 20%
cynamonianu benzylu, inne estry kwasu cynamonowego, wolne kwasy:
cynamonowy i benzoesowy, seskwiterpeny, fernezol, wanilinÄ™. Skomplikowany
skład balsamu peruwiańskiego jest przyczyną występowania licznych
niezgodności recepturowych.
W powyższej recepcie niektóre składniki balsamu peruwiańskiego nie
mieszają się ze smalcem. W celu nadania maści właściwej konsystencji należy
balsam peruwiański zmieszać w równych ilościach z olejem rycynowym i
dodać 8 g smalcu.
26 Rp
Hydrocortisoni
Neomycini sulfatis aa 1,2
Balsami peruviani 7,2
Paraffini liq.
Eucerini
3% Sol. Acidi borci aa ad 120,0
M.f ung
D.S Zewnętrznie
Balsam peruwiański nie miesza się z parafiną płynną. Ponadto może wystąpić
niezgodność miedzy kwasem borowym i balsamem peruwiańskim, efektem
czego może być powstanie osadu. Stosując odpowiednia, technikę
przyrządzania można uniknąć wymienionych niezgodności.
Wykonanie: należy wymieszać balsam peruwiański z olejem rycynowym w
stosunku 1:1. Do odpowiednio sproszkowanych w moz
dzierzu hydrokortyzonu i
siarczanu neomycyny dodać sporządzoną mieszaninę z balsamem, następnie
porcjami eucerynę i na końcu roztwór kwasu bornego.
Ze składu recepty należy wycofać parafinę płynną, zastępując ją olejem
rycynowym w ilości równej ilości balsamu peruwiańskiego, a pozostałą ilość
parafiny zastąpić podłożem - euceryna bezwodną.
27. Rp.
Ung Kocha 10.0
D. S Zewnętrznie
Skład.
Balsami peruviani
Paraffini liq. aa 1,0
Vaselini albi ad 80,0
28. Rp
Balsami peruviani
Gryceroli aa 1,0
Vaselini flavi ad 50.0
M.f. ung
D.S. Zewnętrznie
W receptach 27 i 28 balsam peruwiański nie miesza się ani z parafiną płynną,
ani z glicerolem i dlatego nie można łączyć bezpośrednio ze sobą tych
składników. W
pierwszej kolejności należy podłoże maściowe połączyć z parafiną płynną lub
glicerolem i dodać balsam peruwiański zmieszany w równych ilościach z
olejem rycynowym.
29. Rp.
Camphora
Ichtyoli
Balsami peruviani aa 3.0
Lanolini anhydrici
Vaselini flavi aa ad 30,0
M.f ung.
D.S Zewnętrznie
W nieodpowiednio sporządzonej maści może wystąpić czarny, kłaczkowaty
osad. Przyczyną jest niezgodność pomiędzy ichtiolem a składnikami balsamu
peruwiańskiego Występujące w balsamie peruwiańskim aromatyczne kwasy
benzoesowy i
cynamonowy, powodują wytrącenie czarnej żywicowatej masy. Poprawnie
receptę wykonuje się w następujący sposób kamforę rozpuszcza się w około
2/3 stopionego podłoża, po czym całość ostudzić. Ichtiol rozciera się na
zimno z 1/3 podłoża, a balsam peruwiański miesza się i olejem rycynowym w
stosunku 1: 1. Otrzymane trzy części łączy się ze sobą.
30. Rp.
Zinci oxidi
I anolini
Vaselini flavi
Glycerin i
Aquae aa 10.0
M. f. ung.
D S. Zewnętrznie
W równym stosunku gliceryna nie miesza się z wazeliną i maść rozwarstwia
się. Niezgodność poprawia się następująco: połowę ilości wazeliny należy
zamienić na
bezwodną lanolinę lub można dodać 2% polisorbatu, który ułatwia dyspersję
glicerolu z
wazelinÄ….
Wysolenie
Wysoleniu podlegajÄ… przede wszystkim koloidowe preparaty srebra:
proteinian
srebra (Protargol), srebro koloidowe (Collargol) i targezyna. Preparaty te
zawierajÄ…
koloid ochronny - produkt częściowej hydrolizy białka. Srebro znajduje się
częściowo
w postaci elementarnej rozproszonej w koloidzie, częściowo tworzy
połączenia z białkami. Układ ten stabilizują następujące czynniki: ładunek
elektryczny fazy rozproszonej, hydratacja względnie solwatacja oraz
hydrofilowe białko (koloid ochronny).
Koloidy pod wpływem różnych czynników mogą ulegać koagualcji:
całkowitej
lub częściowej. Koagulacja częściowa powoduje znaczne obniżenie
aktywności przeciwbakteryjnej preparatów srebra, całkowita - zupełnie
eliminuje ich działanie.
Jednym z rodzajów koagulacji jest wysolenie, które polega na wydzielaniu się
fazy rozproszonej pod wpływem elektrolitów w zależności od odczynu i
zdolności
wysalającej. Jony wielo wartościowe są aktywniejsze niż jednowartościowe.
Wysolenie
może wystąpić od razu po dodaniu elektrolitu, albo dopiero po kilku dniach.
Najsilniej
wysala siarczan cynku. Powoduje on we wszystkich roztworach srebra
koloidowego
zmętnienie przechodzące szybko w zbity osad.
Niezgodne z roztworami koloidowymi srebra sÄ…; chlorek sodu, kwas solny, sole
alkaloidów szczególnie chlorowodorek morfiny i kokainy, chlorowodorek
efedryny
i chlorowodorek epinefryny, natomiast zgodny jest azotan potasu.
Wysolenie preparatów srebra przebiega we wszystkich stężeniach
przepisywanych przez lekarzy- z wyraz
nymi różnicami w poszczególnych
zwiÄ…zkach. Najsilniej
ulegają wysoleniu roztwory koloidowe protargolu, gdyż najsłabiej chroni je
koloid
ochronny - w przeciwieństwie do roztworu targezyny.
Koloidowe roztwory srebra występują przede wszystkim w kroplach do oczu i
do nosa.
31. Rp.
Argenti proteinici 0,1
0.9% Sol. Natrii chloridi ad 10,0
M.f. gtt.
D.S. Krople do nosa
Poprawa niezgodności polega na zamianie 0,9% roztworu chlorku sodu na 5%
roztwór glukozy.
32. Rp.
Protargoli 0,2
1,9% Sol. Acidi borici ad 10,0
M.f. gtt.
D.S. Krople do oczu
Zamiast niezgodnego 1,9% roztworu kwasu borowego należy użyć 1,6%
roztwór azotanu potasu.
33. Rp.
Zinci sulfatis 0,02
Targesini 0,3
Aquae pro injectione ad 10.0
M.f. gn.
D.S. Krople do oczu
Należy rozdzielić składniki, sporządzić roztwór siarczanu cynku i osobno
roztwór targezyny używając substancje pomocnicze podane w monografii FP
V  Guttae ophthalmicae".
34. Rp.
Ephedrini hydrochloridi 0,15
Protargoli
Glycerini aa 0,3
Aquae ad 15,0
M.f. gtt.
D.S. Krople do nosa
Podobnie jak w Rp. 33 sporzÄ…dza siÄ™ 2 roztwory, jeden z chlorowodorkiem
efedryny, a drugi z protargolem i glicerynÄ….
Adsorpcja
Niezgodności tego typu występują w proszkach. Mechanizm adsorpcji
należy do oddziaływań powierzchniowych i polega na wiązaniu substancji
leczniczej z adsorbentem siłami adhezji Van der Waalasa. Wskutek
adsorbowania substancji leczniczej, obniża się lub znosi jej działanie
farmakologiczne.
Przykładem jest wiązanie soli metali ciężkich z polietylenoglikolami lub
adsorpcja
alkaloidów na węglu leczniczym.
35. Rp.
Atropini sulfatis 0,001
Carbonis medicinalis 0,5
M. f. pulv. D. t. d. No X
D.S. 2 x dziennie 1 proszek
36. Rp.
Papaverini hydrochloridi 0,04
Carbonis medicinalis 0,5
M.f. pulv. D. t. d. No X
D.S. 3 x dziennie I proszek
Należy przygotować oddzielnie proszki z siarczanem atropiny (Rp. 35) lub
chlorowodorkiem papaweryny (Rp. 36) i oddzielnie z węglem.
Pacjent najpierw powinien przyjąć proszek z solą alkaloidu (siarczan atropiny
lub chlorowodorek papaweryny), a po godzinie proszek z węglem, aby nie
dopuścić do
wystąpienia niezgodności po spożyciu leków.
Mieszaniny eutektyczne
Charakterystyczną właściwością każdego związku chemicznego jest
jego temperatura topnienia. Zmieszanie dwóch substancji leczniczych
powoduje wzajemne obniżenie temp. topnienia. W zależności od rodzaju
substancji i ich ilości może nastąpić tak duże obniżenie tej temperatury, że
mieszanina wilgotnieje, topi się lub rozpływa.
Zjawisko to nosi nazwÄ™ euteksji, a mieszaninÄ™ nazywamy eutektycznÄ….
Tworzenie mieszanin eutektycznych nie zależy od stopnia wilgotności
powietrza, zależy natomiast od procentowego składu mieszaniny
Zjawisko euteksji jest często spotykane w praktyce aptecznej, ponieważ wiele
substancji leczniczych tworzy lego rodzaju niezgodność, np. kwas
acetylosalicylowy z wodorowęglanem sodu, metenaminą, aminofenazonem,
antypirynÄ…; salol z kamforÄ…,
wodzianem chloralu. mentolem, fenazonem, uretanem.
Jeżeli w recepcie występują dwa składniki, to należy je rozdzielić. Przy
mieszaninach wieloskładnikowych można unikać tej niezgodności poprzez
zastosowanie
odpowiedniej kolejności mieszania składników.
37. Rp.
Methenamini
Phenylis salicylatis aa 0,1
M.f. pulv. D.t.d. No XX
D.S. 3 x dziennie proszek
38. Rp.
Chlorali hydraii 0,1
Phenylis salicylatis 0,2
M.f. pulv. D.Ld. No XX
D.S. 3 x dziennie proszek
W powyższych receptach należy rozdzielić składniki i osobno sporządzić
proszki z zapisanymi substancjami leczniczymi.
39. Rp.
Thymoli 1,0
Mentholi 1,5
Acidi borici 10,0
Talci
Zinci oxidi aa 30,0
M.f pulvis
D.S. Przysypka
Mieszanina tymolu i mentolu upłynnia się w temp. Pokojowej. Przysypkę
należy wykonać w następujący sposób: tymol rozetrzeć z talkiem, mentol z
tlenkiem
cynku i kwasem borowym, na końcu obie mieszaniny połączyć.
40. Rp.
Belladonnae extr. sicci 0.02
Methyleni coerulei 0,05
Methenamini
Phenylis salicylatis aa 0,5
M.f. pulvis D.t. d. No XX
D.S. 3 x dziennie 1 proszek
Należy zmieszać trzy pierwsze składniki i na końcu dodać salicylan fenylu.
Higroskopijność
Występujący w recepcie składnik higroskopijny może spowodować
zmianÄ™
konsystencji proszku (zwilgotnienie), zmiana ta występuje wskutek
pochłaniania wilgoci z powietrza. Ilość pochłoniętej łub zaadsorbowanej
wody zależy od właściwości składnika higroskopijnego oraz od wilgotności
względnej powietrza.
Do substancji szczególnie higroskopijnych należą: kwas acetylosalicylowy,
metenamina, bromki i suche wyciągi roślinne.
Niezgodność tego typu rozwiązuje się w praktyce aptecznej w następujący
sposób: wykonuje się proszki z każdym składnikiem oddzielnie, lub wydziela się
substancję odpowiedzialną za higroskopijność i wydaje się ją osobno w
postaci proszku.
Innym rozwiązaniem jest dodanie substancji obojętnej niehigroskopijnej np.
laktozy lub
skrobi. Proszki zawierające składniki higroskopijne należy wydać w szczelnie
zamkniętym opakowaniu.
41. Rp.
Papaverini hydrochloridi 0,03
Methylcni coerulei 0,05
Phenylis salicy latu 0,5
Ml pulvis D.t.d. No XX
D.S. 3 x dziennie I proszek
Po wykonaniu proszki należy wydać w szczelnie zamkniętym słoiku
42. Rp.
Belladonnae cxtr. sieci 0.02
Acidi acetylsalicylici 0,3
Methenamini 0,5
M.f. pulv. D.t.d. No XX
D.S. 2 x dziennie proszek
Metenamina w obecności niewielkiej ilości wody, jaka znajduje się w wyciągu
daje alkaliczny odczyn, w którym następuje hydroliza kwasu
acetylosalicylowego
Powstaje higroskopijny kwas octowy i cały proszek wilgotnieje. Rozwiązaniem
nie-
zgodności jest rozdzielenie składników. Osobno wykonuje się: proszki z
metenamina i
proszki z wyciÄ…giem suchym z pokrzyku i kwasem acetylosalicylowym.
Przykłady niezgodności chemicznych
Niezgodności chemiczne powstają głównie w roztworach, mieszankach,
pudrach płynnych i maściach, wskutek reakcji zachodzących między
składnikami leku.
W wyniku licznych możliwych reakcji takich jak: utlenianie, redukcja,
podwójna wymiana, zmydlanie, estryfikacja - powstają nowe związki, które
mogą być nieaktywne farmakologicznie lub trujące. W niektórych
przypadkach zachodzÄ… widoczne zmiany wypadanie osadu, zmiana
zabarwienia, w innych powstałe związki są rozpuszczalne i bezbarwne
Powyższe zjawiska mogą występować od razu lub stopniowo, dlatego też
należy uwzględnić nie tylko zmiany powstałe w chwili sporządzania leku, ale i
możliwe ewentualne zmiany po pewnym czasie.
Wytrącanie słabych kwasów
Słabe kwasy np. fenobarbital, rozpuszczają się dobrze w środowisku
alkalicznym, a wytrącają się w kwaśnym. Wskutek zmieszania w jednym
preparacie (roztwory, mieszanki, krople) kilku substancji leczniczych może
nastąpić zmiana i wytrącenie substancji w postaci osadu.
Wystąpienie powyższej niezgodności zależy od ilościowego stosunku
składników o charakterze alkalicznym i kwasowym, od odczynu. Poza tym na
powstawanie
osadu ma wpływ rozpuszczalność wytrąconych substancji.
W obecnie przepisywanych receptach spotyka się najczęściej niezgodności z
fenobarbitalem sodowym, diuretyną i aminofiliną. W środowisku kwaśnym
wytrÄ…ca siÄ™ nierozpuszczalny fenobarbital, z diuretyny - teobromina i z
aminofiliny - teofilina.
Fenobarbital sodowy powoduje zawsze niezgodność z: chlorowodorkiem
papaweryny, chlorowodorkiem morfiny, syropami owocowymi, kwasem
solnym. Poza tym w zależności od stężenia z bromkiem i chlorkiem amonu i z
fosforanem kodeiny, natomiast jest
zawsze zgodny z siarczanem atropiny i chlorowodorkiem efedryny.
Jeżeli stężenie fenobarbitalu sodowego w leku przekracza 1% zawsze
występuje niezgodność z bromkiem lub chlorkiem amonu oraz z fosforanem
kodeiny. Roztwory diuretyny reagujÄ… nawet na nieznaczne zakwaszenie. DajÄ…
zmętnienie lub osad z odwarami, kwaśnymi wyciągami, syropami i
nalewkami.
43. Rp.
Phenobarbitali natrici 1,0
Ammonii bromidi 5,0
Neospasmini 10,0
Aquae ad 100,0
M.f. mixt.
D.S. 2 x dziennie łyżkę stołową
Bromek amonu zakwasza środowisko i wytrąca się fenobarbital. W celu
wyeliminowania niezgodności należy zastąpić bromek amonu obojętnie
reagujÄ…cym bromkiem sodu. BiorÄ…c pod uwagÄ™ masy czÄ…steczkowe
bromków należy dodać równoważną ilość bromku sodu.
44. Rp.
Diuretini 4,5
Ephedrini hydrochloridi 0.2
Valerianae tinct. 30,0
Sir. simpl. 20,0
Aquae ad 150,0
M.f. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową
W kwaśnym odczynie mieszanki wytrąca się teobromina. Należy wyłączyć ze
składu recepty diuretynę i sporządzić roztwór lub proszki dzielone.
Uwzględniając, że
150 g mikstury przyjmowanej łyżkami stołowymi po 15 g daje 10 dawek, trzeba
wykonać 10 proszków po 0,45 g diuretyny.
45. Rp.
Mac. rad. Althaeae 80,0
Phenobarbitali natrici 0,3
Euphyllini 0,5
Natrii benzoatis 1,0
Thymi sirupi comp. ad 100,0
M.f. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową
Pod wpływem lekko kwaśnego środowiska maceratu z korzenia prawoślazu
(pH - 6,5) następuje wytrącenie formy kwasowej fenobarbitalu i teofiliny.
Kwaśny odczyn maceratu z korzenia prawoślazu spowodowany jest składem
chemicznym śluzu głównie zawartością kwasu galakturonowego (25%).
W celu poprawy tej niezgodności należy wykonać mieszankę rezygnując z
maceratu z korzenia prawoślazu lub sporządzić roztwór z fenobarbitalu sodu i
eufiliny
i osobno mieszankę zawierającą macerat z korzenia prawoślazu, benzoesan
sodu i syrop tymiankowy.
46. Rp.
Euphyllini 1,0
Spir. Vini 70° 10.0
Pini sirupi 40,0
Aquae ad 100,0
M.f. mixt.
D.S. W razie duszności łyżkę stołową
Syrop sosnowy (pH 4,5) zakwasza środowisko powodując wytrącenie osadu
teofiliny Kwaśne środowisko powoduje zniesienie solubilizującego działania
etylenodwuaminy i następuje wytrącenie trudno rozpuszczalnej w wodzie
teofiliny. RozwiÄ…zaniem recepty jest zastÄ…pienie syropu sosnowego syropem
tymiankowym.
Wytrącanie słabych zasad
Roztwory soli słabych zasad np. sole alkaloidów i sole środków
miejscowo
znieczulających, mogą wydzielać w środowisku zasadowym trudno
rozpuszczalne zasady. Niezgodność la występuje w zależności od odczynu
roztworu, od stężenia i rodzaju wyżej wymienionych substancji leczniczych.
Niektóre alkaloidy (zasady) są nierozpuszczalne w wodzie: papaweryna,
atropina i wytracajÄ… siÄ™ w postaci osadu w roztworach alkalicznych, a
niektóre tworzą niezgodność "pozorną": kodeina, efedryna, ze względu na
rozpuszczalność w wodzie.
47. Rp.
Papavcerini hydrochloridi 0,2
Diuretini 5,0
Phenobarbitali natrici 0,3
Aquae ad 100,0
M. f. sol.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową
Fenobaibital sodowy i diuretyna alkalizują środowisko i wytrąca się
papaweryna. Niezgodność można skorygować poprzez wydzielenie i
sporzÄ…dzenie osobnego
roztworu chlorowodorku papaweryny lub wydanie jej w postaci proszków
dzielonych
(6 proszków po 0,03 g).
48.
Rp.
Natrii bromidi
Adonidis vrrn. tinct.
Convallariae tincturae titr.
Crataegi tincturae
Ammi visnagae tinct.
Visci albi intr. aa 10,0
Phenobarbitali natrici
Papaverini hydrochloridi aa 0,8
Neospasmini 100,0
Aquae ad 200,0
M.f. mixt
D.S. 3 x dziennie łyżkę deserową
Pod wpływem alkalicznego odczynu, wytrąca się zasada papaweryny (mimo
obecności nalewek). Chlorowodorek papaweryny należy wydać oddzielnie
albo w postaci roztworu o stężeniu 0,8 / 200,0 lub w ilości 20 proszków (po 0,04
g).
49. Rp.
Papaverini hydrochloridi 0,2
Natrii benzoatis 2,0
Aquae ad 100,0
M.f. sol.
D.S. 3 x dziennie łyżeczkę do herbaty
50. Rp.
Papaverini hydrochloridi 0,4
Phenobarbitali natrici 0,3
Aquae ad 100,0
M.f. sol.
D.S. 2 x dziennie łyżeczkę do herbaty
W receptach 49 i 50 wskutek alkalizacji roztworów, wytrąca się papaweryna
Poprawienie niezgodności polega na rozdzieleniu składników i sporządzeniu
dwóch
oddzielnych roztworów.
Reakcją podwójnej wymiany
Reakcja podwójnej wymiany zachodzi pomiędzy dwoma elektrolitami i
może
spowodować wytrącenie nierozpuszczalnej soli. Ten rodzaj niezgodności
najczęściej
występuje w przypadku obecności soli wapnia, cynku, magnezu i srebra.
51. Rp.
Codeini phosphatis 0,2
Natrii bromidi 1,0
Glucosi 40.0
10% Sol. Calcii chloridi 200,0
M.f. sol.
D.S. 3 x dziennie łyżeczkę do herbaty
Wytrąca się osad fosforanu wapnia Niezgodność koryguje zamiana fosforanu
kodeiny na kodeinę zasadę lub można wydać osobno fosforan kodeiny w
postaci proszków.
52. Rp
Calcii chloridi 5,0
Natrii salicylatis 3,0
Aquae 50,0
M.f. sol.
D.S. 3 x dziennie łyżeczkę
Powstaje salicylan wapnia. Rozwiązanie niezgodności polega na rozdzieleniu
składnikowi wykonaniu dwóch osobnych roztworów.
53. Rp.
Ephedrini hydrochloridi 0,4
Kalii iodidi 2.0
Aquae ad 100,0
M.f. sol.
D.S. 2 x dziennie łyżeczkę do herbaty
54. Rp.
Papaverini hydrochloridi 0,4
Kalii bromidi 5,0
Neospasmini 20.0
Aquae ad 100,0
M. f. sol.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową
WytrÄ…ca siÄ™ bromek papaweryny.
W receptach 53 i 54 należy rozdzielić składniki i wykonać dwa roztwory.
55. Rp.
Calcii chloridi 20,0
Coffeini et Natrii benzoatis 1,0
Codeini phosphatis 0,3
Ephedrini hydrochloridi 0,4
Thymi sir. 100.0
Aquae ad 200,0
M.f. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową
Wytrąca się fosforan wapnia. Ze względu na małą dość osadu substancji
słabo działającej (fosforan wapnia) można wykonać receptę bez zmian,
dodając nalepkę "zmieszać przed użyciem" lub wydzielić ze składu chlorek
wapnia i sporządzić oddzielny roztwór. Tak samo należy wykonać dwie
podane niżej recepty.
56. Rp.
Codeini phosphatis 0.4
Natrii salicylatis
Natrii benzoatis aa 5,0
Calcii chloridi 10,0
Str. Thymi comp. 50.0
Aquae 200,0
M.f. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową
57. Rp.
Codeini phosphatis
Ephedrini hydrochloridi aa 0,2
Calcii chloridi
Natrii benzoatis aa 3,0
Sir. Thymi comp. 30,0
Aquae ad 200,0
M.f. mixt
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową
Tworzenie się połączeń kompleksowych
Połączenia kompleksowe mogą się tworzyć pomiędzy substancjami
leczniczymi i pomocniczymi. Kompleksy tworzÄ… garbniki z alkaloidami, z
białkiem i żelatyną.
Problem tworzenia związków kompleksowych występuje również w recepturze
kropli ocznych. Obecnie stosuje się przy sporządzaniu tych preparatów szereg
substancji pomocniczych doprowadzajÄ…cych do izotonii, konserwujÄ…cych i
zwiększających
lepkość. Zwiększenie lepkości wodnych roztworów jest coraz częściej
stosowane ze
względu na lepszą zwilżalność gałki ocznej i przedłużenie czasu kontaktu leku
z rogówką. Najczęściej jako środki zwiększające lepkość kropli ocznych używa
się metyloceluloza lub sól sodową karboksymetylocelulozy. Związki te dają
jednak szereg niezgodności zarówno ze środkami konserwującymi jak i
substancjami leczniczymi. Sól sodowa karboksymetylocelulozy tworzy
kompleks z boranem fenylortęciowym, z
bromkiem benzalkoniowym.
Reakcje utleniania i redukcji
Reakcje utleniania i redukcji zachodzÄ…, gdy w sporzÄ…dzonym wg
recepty leku
znajdują się substancje o właściwościach utleniających i redukujących.
Mogą one być
katalizowane przez światło, odczyn i sole metali ciężkich. Do silnych środków
utleniajÄ…cych zalicza siÄ™: jod, nadtlenek wodoru, nadmanganian potasu. Do
silnych reduktorów należą: sole żelazowe, kwas askorbinowy, dwufenyle,
rezorcyna.
58. Rp.
Natrii tetraboratis 0.1
0,1% Sol Epinephrini gtt. V
Aquae ad 10.0
M. f. gtt.
D.S. Krople do oczu
Występuje utlenianie epinefryny w środowisku alkalicznym
Rozwiązanie niezgodności podanych wyżej recept polega na zamianie
czteroboranu sodu na równoważną ilość kwasu borowego.
Hydroliza
Zjawisko hydrolizy zachodzi w wodnych roztworach alkaloidów (zwłaszcza
tropinowych), antybiotyków i glikozydów nasercowych. Rozkład tych
związków wskutek hydrolizy powoduje inaktywację leku. Z antybiotyków
hydrolizie ulegajÄ…: penicylina, detreomycyna, tetracyklina. Penicylina ulega
rozkładowi zarówno w środowisku
kwaśnym jak i zasadowym Hydrolizę penicyliny powodują związki alkalizujące
takie
jak: protargol, sulfacetamid sodowy, oraz zakwaszajÄ…ce - chlorowodorek
efedryny, chlorowodorek kokainy, i chlorowodorek polokainy. Z tego względu
nie można stosować w kroplach ocznych mieszanin tych substancji.
HydrolizÄ™ detreomycyny i tetracyklin powoduje woda wapienna. Woda
wapienna powoduje też rozkład kortykosterydów, a szczególnie
hydrokortyzonu.
60. Rp.
Hydrocortisoni 0,1
Talci i veneti
Zinci oxydi
Glycerini aa 10,0
Aq. Calcis ad 100.0
M.f. susp
D.S. Zewnętrznie
61. Rp.
Hydrocortisoni 0,5
Aq. Calcis 5,0
Eucerini ad 50,0
M.f. ung.
D.S. Zewnętrznie
62. Rp.
Mentholi
Hydrocortisoni aa 1.0
Aquae Calcis 15,0
Lanolini anhydrici
Vaselini flavi aa ad 100.0
M.f. ung.
D.S. Zewnętrznie
W receptach 60. 61. 62 następuje hydroliza hydrokortyzonu pod wpływem
wody wapiennej. Rozwiązaniem niezgodności jest zamiana wody wapiennej
na wodÄ™
oczyszczonÄ….
63. Rp.
Acidi salicylici 2,5
Sulfuris ppt 5,0
Sapo Kalini 10,0
Vaselini flavi ad 50,0
M.f. ung.
D.S. Zewnętrznie
Wskutek obecności kwasu salicylowego zachodzi hydroliza mydła potasowe-
go. Niezgodność ta uwidacznia się rozwarstwieniem maści.
Stosując odpowiednią kolejność dodawania składników, można uniknąć tej
niezgodności. Podłoże należy podzielić no dwie równe części. W moz
dzierzu
sproszkować kwas salicylowy i siarkę strąconą i dodać połowę podłoża.
Drugą połowę wazeliny stopić na łaz
ni wodnej wraz z mydłem potasowym,
dokładnie wymieszać i połączyć z pierwszą częścią.
64. Rp.
Acidi salicylici 2.5
Sulfuris ppt 3.5
Sapo Kalini 10,0
Pastae Zinci ad 50,0
M.f. ung.
D.S Zewnętrznie
W tej recepcie występuje kilka niezgodności. Hydroliza mydła potasowego w
obecności kwasu salicylowego. Składnik pasty cynkowej - tlenek cynku
reaguje z siarkÄ…
i z kwasem salicylowym.
Wykonanie tej recepty należy skonsultować z lekarzem w celu zamiany
podłoża - pasty cynkowej na wazelinę.
Przykładem hydrolizy jest inaktywacja pepsyny pod wpływem kwasu solnego i
etanolu.
65. Rp.
Pepsini 1,0
Acidi hydrochloridi dil.. 5,0
M.f. sol.
D.S. 20 kropli na 1/2 szklanki wody przed jedzeniem
Dopuszczalne stężenie kwasu niewywołujące hydrolizy wynosi 0,5%. W
przypadku tej recepty należy dodać wodę do 100 g.
66. Rp.
Pepsini 1,0
Chinae tinct. 5,0
M.f. sol
D.S. Pól godziny przed jedzeniem - 20 kropli w 1/2 szklanki wody
Zachodzi denaturacja białka (pepsyny) pod wpływem etanolu i garbników
zawartych w nalewce chinowej. Rozwiązaniem niezgodności jest
sporzÄ…dzenie roztworu pepsyny i osobne wydanie nalewki z kory chinowej.