55. Samuel ze Skrzypny Twardowski, Nadobna Paskwalina, oprac. J. Okoń, Wrocław 1980 (BN I, 87) lub oprac. J. Ślaski, Warszawa 1983 , oprac. Sylwia Koprowska
Opracowanie Jana Okonia
Nadobna Paskwalina (dalej po prostu NP.) należy do „czysto literackiego” gatunku romansów.
Powstała w okresie dojrzałego baroku - ważki okres rozwoju literatury polskiej i jest jej typowym przedstawicielem. Charakterystyczne cechy, które zawiera:
ziemiańska ideologia złotej mierności
orientalna egzotyka
sarmacki przepych obrazowania
bogactwo środków stylistycznych
Jest dla badaczy utworem tajemniczym, nie da się go bowiem jak na razie całkiem zbadać i zinterpretować.
Biografia autora:
biografia nie jest do końca znana, trudno więc połączyć NP. z biografią Samuela Twardowskiego. Wiadomo jednak, że utwór opiera się na fikcji, nie łączy się z żadnymi faktami spoza niego, czy z życia autora.
S. Twardowski urodził się ok. 1595r. w Kaliskiem. Uczył się w jezuickim Kolegium Karnkowskiego w Kaliszu.
Uczestniczył w życiu politycznym i publicznym (występował jako najemca i rewizor w sprawach sądowych).
Mieszkał na zmianę na Wielkopolsce i na Ukrainie. Jednak ostatecznie ostatnią część życia spędził na Wielkopolsce (tam się urodził), raz musiał wyjeżdżać z Ukrainy przez nieuregulowane sprawy majątkowe, innym razem uciekał przed Kozakami.
Prawdopodobnie brał czynny udział w walkach z Kozakami, bardzo dokładna relacja z tych wojen była bowiem w Wojnie domowej jego autorstwa.
NP. tworzył Samuel u schyłku życia w latach „potopu”, prawdopodobnie jesienią 1653r. (jednocześnie powstawała wojna domowa).
To co zapoczątkował S. Twardowski w NP. stanie się później niezwykle popularne w romansach barokowych, zwłaszcza w początkach XVIIIw. czyli:
pseudohistoryzm
erotyzm
wątki fantastyczne
wątki przygodowe
alegoryzm
wątki moralizatorskie
Dzieje romansu do poł. XVIIw. (wtedy powstała NP.):
romans: prozaiczno-fabularny gatunek antyczny, spopularyzowany w późnym średniowieczu, w Polsce rozpoczął się w pocz. XVIw.
romans błazeński: Marchołt, Żywot Ezopa Fryga, Sowizrzał
inne przykłady romansów: Dekameron, Sąd o zbroję Achillową, Lidia i Syloret Potockiego.
NP. to pierwszy romans nawiązujący do literatury hiszpańskiej.
Jest romansem duchowym
W XVII w. romanse wierszowane mają przewagę liczebną nad prozą.
NP. wykraczała poza tradycje romansu
kompozycja wewnętrzna, narracja i styl były właściwe powieści poetyckiej i epice bohaterskiej.
Geneza NP.
Podstawowym źródłem był hiszpański utwór „O nadobnej Paskwalinie, jako prze gładkość swą od Wenusa wiele ucierpieć miała” (bliżej jest nieznany)
między tymi dwoma utworami były jednak różnice: system stylistyczno-językowy, ale też jest pseudohistoryczna (apoteoza Filipa II, okres ekspansji Hiszpanii). Twardowski korzystał z tego utworu także pisząc Pałac Leszczyński ( porównywalny jest opis pałacu Wenery), ale także w Dafnis drzewem bobkowym wykorzystywał ten utwór. To właśnie miało wpływ na ukształtowanie NP .
Utwór powstawał około 10 lat (1643-1653), pomiędzy punktami ( z nich się składa Nadobna Paskwalina) jest duża luka czasowa.
Objętościowo znacznie przerasta oryginał, utwór Twardowskiego jest bogatszy w formę i treść. Zawiera natomiast całość fabuły „O nadobnej Paskwalinie (…)” nawet z kolejnością i funkcją w utworze. Główny wątek (powtarzający się w oryginale):
uroki Lizbony
opis pałacu Wenery
piękno Paskwaliny
Fabuła (powtarzająca się pierwowzorze): Paskwalina grzeszy pychą gdy godzi się z wyższością swej urody nad Wenerą, zostaje ukarana nieodwzajemnioną miłością do Oliwiera, a wykonawcą wyroku jest Kupido. Paskwalina za namową swej opiekunki Stelli udaje się po radę do świątyni Minerwy. Trafia na złotą łąkę, gdzie mści się na Kupidynie, łamie jego łuk i strzały, on ją związuje a Satyr uwalnia i przyprowadza dziewczynę na miejsce gdzie spotyka pawia Junony. Ksieni Beliza dokonuje oczyszczenia Paskwaliny, ta zwycięsko wraca do Lizbony, a Wenus jako przegrana musi z niej uchodzić.
Świat przedstawiony zostaje w kręgu mitologii (Wenera, Kupidyn, świątynie Minerwy i Junony, Cyklop, Apollo)
Utwór jest w bliskiej konfrontacji z Dafnis.
Pierwsza idea utworu to myśl renesansowej „poczciwej sławy”
Tradycyjna topika poezji miłosnej - wewnętrzne rozdarcie, rozbicie jaźni Paskwaliny na afekt i rozum.
Wejście do zakonu Paskwaliny, jej śluby - stylizacja na pokutny i prymicyjny obrzęd chrześcijański.
Druga idea utworu to ukazanie w utworze świeckiej konwencji, Paskwaliny nawracającej się do proponowanego jej wzoru życia aktywnego i ideałów kultury sarmacko - ziemiańskiej (odniesienie do przemiany duchowej).
prawda o moralnym doskonaleniu się; per aspera ad astra - przez cierpienie do gwiazd
Narracja
narrator jest abstrakcyjny, narrator bard - opowiada tylko wydarzenia.
w inwokacji zapowiada ogólnie temat, potem znika i istotna staje się jedynie fabuła pozbawiona ingerencji autorskiej.
Eksponowane są przytoczenia (55% przytoczeń przy 45% narracji)
Twardowski tworzy pogłębiony psychologicznie portret postaci.
pełni rolę medium w ramach fabuły.
Paskwalina wykonuje zlecenia kolejnych preceptorów (Stelli, Felicji i Apollina, Diany, Belizy, pośrednio nawet rybaka i pasterzy). Oni ją uczą i wyposażają w postawy ideowe.
Psychologizacja wywodzi się z konwencji retorycznych (Kwintylian).
Wersyfikacja:
trzynastozgłoskowiec stychiczny (struktura ustalona przez Kochanowskiego)
Nacisk języka potocznego, rymy pozornie niedokładne. Wprowadził około 70 przysłów, w większości ogólne i potoczne, rzadziej klasyczne, pochodzenia łacińskiego.
Instrumentacja głoskowa dobitniej oddaje zasadniczą treść, buduje ukryte sensy.
Paskwalina - imię oznacza pasterkę lub pasącą wzrok - pochodzenie imienia nie jest do końca jasne.
Podtytuł „W polski przemieniona ubiór” oznacza, że jest to przekład (tj. z j. hiszpańskiego) .
STRESZCZENIE UTWORU
Akcja rozgrywa się w Lizbonie, pod koniec XVI w. Utwór rozpoczyna się opisem pałacu Wenery:
„Prospektów pospolitych nie ludzkiego dzieła
Ani ręki śmiertelnej pałac postawiła,
Pałac, kształtu którego, i fozy wspaniałej
Oczy dotąd pod niebem żadne nie widziały”,
naprzeciwko którego mieszka Paskwalina:
„ Miała też tam swój pałac Wenerze przeciwny
Niejaka Paskwalina, białogłowa dziwnej
Niesłychanie gładkości, Paskwalina, która
Nie chcąc być tym przymiotem od nikogo wtóra,
Zaraz się niepomału tym poturbowała,
Że na jej prowincyją Wenus najachała”,
piękna dziewczyna, piękniejsza od Wenery, co budzi między nimi konflikt. Wygląd Paskwaliny autor opisuje mniej więcej tak: każda część jej ciała była uwielbiana, długie, spływające po ramionach, bursztynowe włosy, wraz ze słońcem blask tych włosów był taki, że aż budziły się płomienie, alabastrowe czoło (więc i cera), brwi przyrównane do niebieskich łuków, oczy wielkie i krucze, dociągniony nos, policzki wymieszane z krwią i mlekiem - rumieniły się, usta słodkie i krwawsze nad koral, białe, a pełne piersi wydobywające się na zewnątrz, porównane zostały z owocem granatu. Wenera w związku z zazdrością zleciła Kupidowi (w zamian za odrobinę siebie) aby wywołał w niej swoją strzałą uczucie do Oliwiera, Oliwer zaś miał tego uczucia nieodwzajemnić. Biedna Paskwalina zastanawiała się czy napisać list do Oliwiera, w końcu zrobiła to, opisała ogromną moc swojego uczucia, jednak on był związany z Kornelią i nie chciał jej odsuwać od siebie dla Paskwaliny, uznał, że Paswalina tak jak inne dziewczęta zapewne jest zmienna w uczuciach. Załamana żałowała tego listu. Dalej przedstawiona jest jej pielgrzymka do klasztoru Junony, podczas której rafia na złotą łąkę, gdzie mści się na Kupidynie, łamie jego łuk i strzały, on ją związuje a Satyr uwalnia i przyprowadza dziewczynę na miejsce gdzie spotyka pawia Junony.
„Poszukując wzoru życia wolnego od cierpień, napotyka w swej barwnej podróży szereg postaci przedstawiających różne poglądy na szczęście; dopiero jednak w pokucie i kontemplacji doznaje rozkoszy i odradza się moralnie; powraca do Lizbony i swój wspaniały pałac zamienia na klasztor, zostając jego ksienią” (czyli przełożoną). - fragment z Literatury polskiej Hernasa i Krzyżanowskiego.
Paskwalina wybiera więc życie cnotliwe i kontemplacyjne. Ksieni Beliza dokonuje oczyszczenia Paskwaliny, ta zwycięsko wraca do Lizbony, a Wenus jako przegrana musi z niej uchodzić.
Dodam jeszcze cytat z Pollaka, przeczytany wprawdzie na Klp.pl , ale jest bardzo trafny:
Mieszają się (...) w tym utworze pojęcia i wyobrażenia świata starożytnego z wyobrażeniami z doby kontrreformacji. Od anachronizmów aż się roi. Wenus rezyduje w lizbońskim pałacu, Mars podkłada miny pod oblężone miasto amerykańskie, pomagając Portugalczykom. Cyklopy straszą ludzi po lasach, po którym w pogoni za zwierzyną ugania się Apollo i Diana. W „klasztorze” Minerwy śluby zakonne zupełnie takie, jak gdzieś u sądeckich Klarysek. I to wszakże nie kaprys tylko, ale objaw charakterystyczny we współczesnej sztuce. Postaci mitologiczne nie są tu już zewnętrzną tylko okrasą używaną w porównaniach i obrazach alegorycznych, ale biorą bezpośredni udział w akcji, są jej rzeczywistymi aktorami. (Pollak, s. 236)