Futuryzm (łac. futurus) przyszły - prąd w kulturze (zwłaszcza w literaturze), który narodził się we Włoszech na początku XX w. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”, odrzucanie przeszłości i tradycji.

Powstanie futuryzmu

Koniec wieku XIX i początek XX to czasy rewolucji technicznej - gwałtownego rozwoju przemysłu i transportu. Rozbudowywała się sieć kolei, skonstruowany został samolot i samochód. Powstał szereg wynalazków, takich jak elektryczność, telefon i film. Świat dynamizował się i przekształcał w tempie dotychczas niespotykanym. Pojawił się kult nauki i techniki, pełne optymizmu przekonanie o ogromnych możliwościach człowieka oraz idealistyczna wiara w rozwój ludzkości i jej wspaniałą przyszłość.

Futuryzm narodził się we Włoszech jako awangardowy i antytradycyjny kierunek w literacki, nacechowany bezkompromisowością w głoszeniu rewolucji artystycznej. Termin „futuryzm” miał wskazywać, że uczestnicy tego ruchu kierują myśli ku przyszłości, odrzucając wszelkie relikty przeszłości jako balast hamujący rozwój.

Gwałtowny atak futurystów na tradycję, muzea i antyk był historycznie i psychologicznie zrozumiały. Włochy już od paru stuleci nie liczyły się w sztuce. Dominującą pozycję straciły w końcu XVII wieku na rzecz Francji.

Na początku XX wieku Włochy mogły świecić jedynie blaskiem dawniej chwały niczym gigantyczne, wymarłe Pompeje. W takiej sytuacji młodzi artyści postanowili przezwyciężyć marazm, stworzyć nowe wartości, wyjść z cienia historii.

Manifest buntu

W 1909 roku poeta Filippo Tommaso Marinetti i malarz Umberto Boccioni ogłosili pierwszy Manifest Futurystyczny w paryskim dzienniku Le Figaro, w którym sformułowali główne założenia. Po I wojnie światowej szał futurystyczny wyczerpał się, ich założenia poszły w stronę faszyzmu. Z Włoch futuryzm przerzucił się do innych krajów.

Działalność futurystów skupiała się wokół czasopism: Poesia (Mediolan), Lacerba i La Voce (Florencja).

Do ugrupowania należeli m.in.: A. Soffici, A. Palazzeschi, G. Papini.

• Włoscy futuryści solidaryzowali się z przewrotem faszystowskim B. Mussoliniego (F.T. Marinetti - Futurismo e fascismo 1924).

• W Rosji powstał tzw. egofuturyzm (I. Siewierianin, W.G. Szerszeniewicz, R. Iwniew), dość luźno związany z założeniami Marinettiego. Oryginalnym wkładem w rozwój tego kierunku stała się działalność grupy artystycznej Hilea, założonej w Moskwie 1911 (m.in. D.D. Burluk, W. Chlebnikow, A.J. Kruczonych, W.W. Majakowski), propagującej - w przeciwieństwie do zwolenników Marinettiego - skrajny indywidualizm. 1918 grupa rosyjskich futurystów założyła pismo Iskusstwo Kommuny, stanowiące zalążek późniejszego LEF-u.

• Antymieszczaństwo

• powrót do natury

1912 r. w Rosji I wiersz pozarozumowy Kruczonycha (Swobodny, alogiczny, pozbawiony pojęć, ogólnych zamysłów, zbitki słowne, prymitywne dźwięki.

Chlebnikow Wielemir, właściwie Wiktor Władimirowicz Chlebnikow (1885-1922), rosyjski poeta. Czołowy przedstawiciel futuryzmu, teoretyk kubofuturyzmu, współautor (z D.D. Burlukiem, A.J. Kruczonychem i W.W. Majakowskim) futurystycznych manifestów poetyckich (1910-1913).

Fascynacje Rusią pogańską, Słowiańszczyzną i Azją łączył z wizją gruntownej przebudowy świata (Lebiedija buduszczego 1918).

• Polsce ruch futurystyczny rozwijał się głównie w latach 1917-1922, zgrupowany w klubach Katarynka i Gałka Muszkatołowa w Krakowie (T. Czyżewski, B. Jasieński, S. Młodożeniec, J. Jankowski) i w Warszawie (A. Stern, A. Wat - autorzy pierwszego almanachu futurystycznego Gga 1920). W 1920 obie grupy rozpoczęły współpracę, organizując wspólne imprezy i wydając kilka "manifestów futuryzmu polskiego" (1921) oraz almanach Nuż w bżuhu (1922). Z futuryzmem były związane czasopisma: Nowa Sztuka (1921-1922), Zwrotnica (1922-1923), Almanach Nowej Sztuki (1924-1925). Jego twórcy atakowali tradycję (głównie romantyczną i młodopolską), nie stroniąc od atmosfery sensacji obyczajowej.

Założenia futuryzmu

Futuryści agresywnie atakowali dziedzictwo kulturowe.

Traktowali tradycje jako „nienawistny hamulec”, który krępuje swobodę twórczą.

W swych agresywnych wystąpieniach futuryści włoscy porównywali przeszłość i tradycję do dwóch spluwaczek. Uważali, że trzeba niszczyć zabytki, bo są „bardziej zaraźliwe niż cholera”. Futuryści zachęcali do niszczenia bibliotek, muzeów, pamiątek. Polscy futuryści głosili:„cywilizacja i kultura jest chorobliwością na śmietnik, wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech”; „ogłaszamy wielką wyprzedaż starych rupieci, sprzedajemy za pół ceny świeże mumie Mickiewiczów i Słowackich”.

Cechą futuryzmu była

• gwałtowność

• agresywność

• kult przemocy, wojny: „chcemy sławić wojnę, jedyną higienę świata”.

• Futuryzm cechował aktywizm

• rozpęd działania.

CELE:

• Przezwyciężenie bierności dotychczasowej literatury.

• Pochwała przygody, odwagi, buntu.

• Marinetti mówił: „Ryczący samochód (...) piękniejszy od Nike z Samotraki”.

• 
  Czas aktualności dzieła oceniali na 24 godziny - jutro dzieło będzie antykiem, a więc trzeba szybko tworzyć.

• Odrzucali dziedzictwo romantyzmu, psychologizm, antropoceptyzm: precz z psychologicznym, metafizycznym niepokojem.

• 
  Wprowadzali materię jako jedyny motyw godny poezji - Marinetti pisał: „gorąco kawałka drzewa lub żelaza roznamiętnia nas bardziej niż uśmiech i łzy kobiety”; ból ludzi jest tak samo interesujący jak ból lamp.

• Tytus Czyżewski zalecał kochać maszyny elektryczne, nie kobiety.

• Kryterium futuryzmu było dążenie do oryginalności, odrzucenie tradycji.

• Wypowiedzieli wojnę fantazji i marzycielstwu.

• Sztuce wysunięto postulat oryginalności.

• 
  Chciano stworzyć nowy język poetycki, wyzwolony z ograniczeń regułami.

• Chciano stworzyć język pozarozumowy. Żądano uwolnienia słowa z niewoli rozumu „Należy uwolnić słowa udręczone i storturowane tyranią myśli, należy stworzyć uniwersalny język pozarozumowy, w którym nie myśl rządziłaby słowami, lecz słowo - dźwięk objąłby nieznaną i rewelacyjną treść”.

• 
  W nowym języku odrzucano przyimki, spójniki, a głównie znaki interpunkcyjne.

• 
  Stosowano m.in. nowy sposób obrazowania polegający na wzajemnym przenikaniu się słów i obrazów w celu oddania dynamiczności; ekstrawagancję w zakresie formy typograficznej, na przykład kombinacje małych i wielkich liter, różne kolory farby do druku, czcionkę łamaną w różne figury geometryczne

Mimo, że futuryzm był przede wszystkim ruchem włoskim, odegrał ogromna rolę w rozwoju sztuki XX wieku. W Polsce wpłynął na formistów. Idee futurystyczne w znaczący sposób wpłynęły na sztukę filmową. Okres najbardziej ożywionej działalności futuryzmu zakończył się w czasie I wojny światowej, kiedy grupa się rozpadła. Większość artystów odeszła od tego kierunku, zajmując się w latach dwudziestych i trzydziestych sztuką bardziej statyczną, abstrakcyjną, a nawet klasycyzującą.

---