Mierniki gospodarowania

Makroekonomię można zdefiniować jako dział ekonomii zajmujący się badaniem zjawisk i procesów gospodarczych zachodzących w skali całej gospodarki.

Wśród podstawowych zagadnień będących jej przedmiotem są m.in. produkcja, zatrudnienie, inwestycje, konsumpcja, popyt globalny, ogólny poziom cen, inflacja, bezrobocie, eksport i import . Można więc sądzić, że makroekonomia bada zachowanie się gospodarki w ujęciu globalnym oraz występujące zależności między poszczególnymi rynkami. W szczególności próbuje określić czynniki decydujące o poziomie i zmianach czynników w makroskali oraz wyjaśnić mechanizmy dotyczące wzajemnych powiązań między nimi.

Do najważniejszych problemów znajdujących się w centrum zainteresowań współczesnej makroekonomii należy zaliczyć:

1. czynniki określające poziom i wzrost ogólnej produkcji w gospodarce krótkim i długim okresie,

2. cykliczność rozwoju gospodarki, a zwłaszcza przyczyny cyklu koniunkturalnego i antycyklicznej działalności państwa,

3) bezrobocie i zatrudnienie, a zwłaszcza determinanty i sposoby ich modyfikacji,

4) ogólny poziom cen, i tendencje inflacyjne i ich przyczyny oraz politykę antyinflacyjną

państwa,

5. powiązania gospodarki z zagranicą, bilans płatniczy kraju oraz kursy walutowe i ich wpływ na gospodarkę,

6. rolę polityki gospodarczej państwa w procesach gospodarczych, a zwłaszcza znaczenie polityki fiskalnej i pieniężnej

Do ustalania rezultatu gospodarowania w makroukładzie służy metoda MPS oraz metoda SNA.

Metoda MPS - Material Product System (metoda produkcji naturalnej) - przemysł budownictwo, rolnictwo, leśnictwo, transport, łączność, handel, gospodarka komunalna i mieszkaniowa , pomija resztę usług.

Metoda SNA - System of National Accounts (rachunki narodowe) - obejmuje wszystkie pozostałe usługi: oświata, kultura, administracja, ochrona, plus pozostałe zdarzenia z metody MPS.

Do podstawowych kategorii makroekonomicznych należy produkt krajowy brutto (PKB). Jest pewną miarą wielkości produkcji finalnej wytworzonej w gospodarce w określonym przedziale czasu (zazwyczaj jednego roku) na terenie danego kraju bez względu na to kto jest właścicielem czynników wytwórczych.

W celu lepszego zrozumienia istoty i metod obliczania PKB pomocne będzie przedstawienie ruchu okrężnego w gospodarce.

1. Rozpatrujemy gospodarkę zamkniętą (bez eksportu i importu), w której nie funkcjonuje państwo.

2. Gospodarstwa domowe przeznaczają całe swoje dochody na bieżące wydatki.

3. Przedsiębiorstwa przeznaczają swoje dochody na zakupy czynników produkcji.

Rysunek IX.1 pokazuje kierunki przepływów strumieni rzeczowych i pieniężnych między przedsiębiorstwami a gospodarstwami domowymi w naszej uprosz­czonej gospodarce. Gospodarstwa domowe są właścicielami czynników produkcji (pracy, kapitału, ziemi). Te czynniki produkcji są potrzebne przedsiębiorstwom do uruchomienia procesu produkcji. Przedsiębiorstwa zgłaszają więc zapotrzebowanie na czynniki produkcji, gospodarstwa domowe zaś udostępniają je, świadcząc określone usługi. Za usługi czynników produkcji, przedsiębior­stwa wypłacają gospodarstwom domowym wynagrodzenia (płace, zyski, renty, czynsze dzierżawne), jako dochody czynników produkcji. Dzięki tym dochodom, gospodarstwa domowe mogą kupować produkty i usługi, wytwarzane przez przedsiębiorstwa. Strumień produktów i usług przepływa więc od przedsiębiorstw do gospodarstw domowych (górny, wewnętrzny strumień na rysunku), a strumień wydatków na produkty i usługi przepływa od gospodarstw domowych do przedsiębiorstw (górny, zewnętrzny strumień).

Wydatki gospodarstw domowych tworzą dochody przedsiębiorstw, dzięki czemu mogą one płacić gospodarstwom domowym za usługi czynników produkcji.

Rozmiary działalności można mierzyć w różny sposób:

• poprzez mierzenie strumieni pieniężnych występujących w gospodarce (tj. strumieni wydatków na produkty i usługi oraz strumieni dochodów czynników produkcji),

• poprzez mierzenie strumieni rzeczowych (w tym przypadku strumienia wytwarzanych, produktów i usług)

Można więc mówić o trzech sposobach pomiaru działalności gospodarczej (tj. mierzenie strumieni wydatków, dochodów i produkcji).

Przedstawiony model ruchu okrężnego jest dużym uproszczeniem rzeczywistości gospodarczej, albowiem: (1) nie uwzględnia państwa, (2) nie bierze pod wymiany handlowej z zagranicą oraz (3) pomija to, że gospodarstwa domowe nie muszą całości swych dochodów przeznaczać na zakupy produktów i usług, a przedsiębiorstwa na zakupy usług czynników produkcji.

Uwzględnienie tych czynników w analizie sprawia, że trzeba do wcześniejszego modelu wprowadzić dwie zmiany dotyczące ruchu okrężnego strumieni pieniężnych. Po pierwsze należy wziąć pod uwagę odpływy z dotychczasowego ruchu okrężnego i dopływy do dotychczasowych strumieni pieniężnych między gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwami i państwem (Rys. IX.2).

Odpływami z ruchu okrężnego są te części wypłat przedsiębiorstw na rzecz gospodarstw domowych, które nie powracają automatycznie do przedsiębiorstw jako wydatki gospodarstw domowych na produkty przedsiębiorstw, tzn. oszczędności, podatki bezpośrednie i pośrednie, pomniejszone o subsydia.

Dopływami do obiegu są te źródła przychodów przedsiębiorstw, które nie pochodzą z wydatków gospodarstw domowych, tj. inwestycje, wydatki państwa na dobra i usługi oraz eksport netto.

W wyniku przyjętego sposobu liczenia dochodu narodowego, suma odpływów musi być równa sumie dopływów.

Produkt krajowy brutto (PKB), stano­wi miarę działalności gospodarczej, którą można obliczać trzema metodami:

• metodą sumowania produktów,

• metodą sumowania dochodów,

• metodą sumowania wydatków.

Metoda sumowania produktów polega na sumowaniu wartości produktów i usług wytworzonych w danej gospodarce w ciągu roku. Przy obliczaniu PKB metodą sumowania produktów trzeba uważać na to, aby nie dodawać wielokrotnie tych samych elementów. Takie wielokrotne liczenie wystąpiłoby wówczas, gdybyś­my dodawali do siebie wartość wszystkich produktów i usług wytworzonych w gospodarce w ciągu roku. Wynika to z tego, że niektóre produkty wytwarzane w danym roku są w całości zużywane przy wytwarzaniu innych produktów w tym samym roku. Przy obliczaniu PKB należy liczyć wyprodukowane produkty i usługi tylko jeden raz.

Są dwa sposoby uniknięcia wielokrotnego liczenia tych samych elementów.

• Pierwszy polega na sumowaniu wartości tzw. dóbr finalnych,

• Drugi zaś na sumowaniu tzw. wartości dodanej.

Dobra finalne to dobra (czyli produkty i usługi) nabywane przez ostatecznego użytkownika. W ich skład wchodzą produkty i usługi konsumpcyjne nabywane przez gospodarstwa domowe oraz produkty i usługi inwestycyjne (np. maszyny) nabywane przez przedsiębiorstwa. Charakterystyczną cechą dóbr inwestycyjnych jest to, że nie zużywają się one w całości w jednym cyklu wytwórczym.

Dobra pośrednie są to dobra, które w całości zużywane przez przedsiębiorstwa przy wytwarzaniu innych produktów.

Wartość dodana jest to przyrost wartości dóbr, będący rezultatem procesu produkcji. Oblicza się ją przez odjęcie od wartości dóbr wytwarzanych w danym przedsiębiorstwie sumy kosztów rzeczowych czynników zużytych przy wytwarzaniu tych dóbr.

Na dochody czynników produkcji składają się: płace, renty, procenty i zyski.

Obliczanie PKB metodą sumowania dochodów - polega na sumowaniu tych dochodów, powstających w procesie wytwarzania produktów i usług w danym roku . Suma tych dochodów musi być równa ogólnej sumie wartości dodanej, albowiem wartość dodana składa się z dochodów osiąganych przez uczestników procesu produkcji.

Można więc zapisać że:

PKB = ∑ wartości dodanych = ∑ dochodów czynników produkcji.

Przy obliczaniu PKB metodą sumowania dochodów należy pamiętać o tym, aby uwzględniać jedynie te dochody, które powstają w związku z wytwarzaniem produktów i usług. Podobnie wygląda sprawa z tzw. płatnościami transferowymi, tj. emeryturami, rentami, różnego rodzaju zasiłkami, stypendiami i innymi płatnościami z budżetu. Płatności te nie wiążą się z koniecznością świadczenia w zamian jakiejś usługi, nie są dochodami z tytułu udziału w procesie produkcji. Z tego powodu nie powinny być uwzględnione w rachunku PKB.

Obliczanie PKB metoda sumowania wydatków polega na sumowaniu wydatków na dobra finalne wytworzone przez przedsiębiorstwa krajowe.

Wydatki te obejmują:

• Wydatki na dobra konsumpcyjne wytwarzane w kraju ( Ck ) ,

• Wydatki na krajowe dobra inwestycyjne ( Ik ) ,

• Wydatki rządowe na wytwarzane w kraju finalne produkty i usługi , z wyłączeniem płatności transferowych ( Gk ) ,

• Wydatki zagranicy na krajowe dobra eksportowe ( Exk ).

Można więc zapisać:

PKB = Ck + Ik + Gk + Exk,

Gdzie subskrypty k przy poszczególnych symbolach oznaczają, że bierzemy pod uwagę tylko wydatki na dobra krajowe, pomijamy w rachunku wszelkie produkty i usługi z importu (Im) . Taki sam rezultat otrzymamy, gdy będziemy dodawać poszczególne wydatki na dobra krajowe i importowane, a następnie odejmiemy wielkość łącznego importu (Im). Mamy więc:

PKB = C + I + G + Ex - Im,

Gdzie C, I, G i Ex zawierają również komponenty z importu. Ta metoda rachunku wykorzystywana jest w praktyce statystycznej. Gdy różnicę między eksportem i importem (tj. eksport netto) oznaczymy przez X, wówczas równanie będzie miało postać:

PKB = C + I + G + X

Podsumowanie PKB - w makroskali obliczony jest zgodnie z metodą rachunków narodowych (SNA), odzwierciedla łączny zazwyczaj, roczny, wynik jaki powstał na terenie danego kraju wskutek działalności prowadzonej przez produkcyjne, usługowe przedsiębiorstwa bez względu na przynależność państwową właścicieli angażowanych w tym celu czynników wytwórczych. Wynik ten może być przedstawiony pod postacią rzeczową, wartościową i dochodową. Od strony rzeczowej PKB można potraktować jako ogół dóbr ekonomicznych o charakterze finalnym, wytworzonych w ciągu roku wyrobów materialnych i wyświadczonych usług służących bezpośrednio do zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych (są to dobra konsumpcyjne), oraz do wyposażenia przedsiębiorstw w środki używane do produkcji i świadczenia usług (są to głównie trwałe dobra kapitałowe - inwestycyjne).

W tym aspekcie PKB obliczyć można jako sumę dóbr finalnych przy wykorzystaniu cen rynkowych, po jakich dobra te nabywają ich ostateczni użytkownicy (jest to PKB w cenach rynkowych) lub tych cen pomniejszonych o podatki pośrednie oraz powiększonych o subwencje (jest to PKB w cenach czynników produkcji). Metoda ta nosi nazwę wydatkowej.

W aspekcie wartościowym należy wziąć pod uwagę, że w każdej fazie powstawania dóbr (zarówno pośrednich jak też finalnych) do wartości przenoszonej z wykorzystywanych dóbr pośrednich (tj. surowców, materiałów i im potrzebnych przedmiotów pracy) dołączona jest wartość nowa - tzw. wartość dodana. Wartość dodana może być ujmowana wraz z amortyzacją i jest wówczas wartością dodaną brutto. Zatem od strony wartościowej PKB obliczyć można jako sumę wartości dodanej brutto powstałej w ciągu roku , a każdej fazie wytwarzania wyrobów i świadczenia usług (co odpowiada wielkości PKB w cenach czynników produkcji) powiększonej o podatki pośrednie i pomniejszonej o subwencje (co odpowiada wielkości PKB w cenach rynkowych) .

Od strony dochodowej z kolei uwzględnić należy fakt, iż uczestniczący w działalności produkcyjnej i usługowej właściciele czynników wytwórczych otrzymują z tego tytułu dochody zwane pierwotnymi (są to wynagrodzenia pracowników najemnych, zyski przedsiębiorców wraz z amortyzacją, procent właścicieli kapitału i renta gruntowa właściciela ziemi). Zatem w aspekcie dochodowym PKB jest suma dochodów pierwotnych otrzymywany w ciągu roku przez właścicieli czynników produkcji, które zostały użyte przy wytwarzaniu wyrobów i świadczeniu usług zarówno pośrednich jak i finalnych (co odpowiada wielkości PKB w cenach czynników produkcji) powiększoną o podatki i pomniejszoną o subwencje ( co odpowiada PKB w cenach rynkowych). Ten sposób wyznaczania PKB nosi nazwę metody zasobowo - dochodowej.

Za jeden z głównych mierników uznawany jest produkt narodowy brutto (PNB) - zwany w Polsce dochodem narodowym brutto (koryguje PKB o dochody netto z własności za granicą) jest miarą łącznych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą. Dochody netto należy rozumieć jako nadwyżkę napływu dochodów z tytułu świadczenia usług czynników produkcji za granicą nad odpływem dochodów powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników produkcji w kraju.

Dochód narodowy - jest to produkt narodowy netto (PNN) w cenach czynników produkcji . Jest to inaczej PNB pomniejszony o amortyzację posiadanego kapitału trwałego w danym okresie. W większości przypadków ocenę sytuacji gospodarczej dokonuje się na podstawie poziomu PNB, ponieważ dokładny pomiar wielkości amortyzacji nie należy do rzeczy łatwych, a ponadto sposób podejścia do tego zjawiska różni się zarówno w czasie, jak i w przestrzeni.

Amortyzacja - zwana inaczej spożyciem kapitału trwałego, jest miarą szybkości zmniejszenia się wartości istniejącego zasobu kapitału w danym okresie, będącego wynikiem jego fizycznego lub ekonomicznego zużycia.

Dochód narodowy stanowi różnicę pomiędzy PNB w cenach czynników produkcji, a amortyzacją.

PNN w cenach czynników produkcji (dochód narodowy) = PNB w cenach czynników produkcji - amortyzacja

Nominalny PNB - jest miarą produkcji w cenach bieżących. Z kolei realny PNB mierzy produkcję w cenach stałych, czyli w cenach z określonego roku bazowego. Realny PNB nie uwzględnia zatem zmian ogólnego poziomu cen będących wynikiem inflacji. Wskaźnik ogólnego poziomu cen, stosowany do wprowadzenia korekty z tytułu inflacji, jest określany mianem deflatora PNB .

Deflator PNB jest to stosunek nominalnego PNB (w cenach bieżących) do PNB w ujęciu realnym (w cenach stałych), wyrażony w postaci wskaźnika.

Realny PNB jest prostym miernikiem fizycznych rozmiarów produkcji wytworzonej w gospodarce, a roczna zmiana procentowa jego poziomu informuje o tempie wzrostu gospodarczego.

.

Realny PNB na 1 mieszkańca (realny PNB per capita) jest to globalny PNB podzielony przez liczbę ludności kraju. Jest on najbardziej wiarygodnym wskaźnikiem ilości dóbr i usług przypadających na osobę w gospodarce. Ma jednak niewielką wadę, gdyż jest wskaźnikiem pokazującym pewną wielkość przeciętną. Ilość dóbr i usług dostępna dla konkretnych ludzi zależy ponadto od sposobu podziału wytworzonego w gospodarce dochodu. Może się okazać, iż w pewnym kraju istnieje wysoki realny PNB per capita, jednak skoncentrowany jest on wokół niewielkiej liczby ludzi. Powoduje to, iż kraj jako całość należy do grupy społeczeństw biednych, o niskich dochodach.

Realny PNB i realny PNB na 1 mieszkańca są tylko bardzo przybliżonymi i niedoskonałymi miernikami poziomu dobrobytu kraju i poszczególnych jednostek. PNB nie uwzględnia działalności o charakterze nierynkowym, dóbr uciążliwych dla życia („plag”), takich jak zanieczyszczenie środowiska, oraz działalności tworzącej wartość, takiej jak prace w gospodarstwie domowym, Nie uwzględnia on także produkcji i usług nie rejestrowanych w celu uniknięcia podatków. Wreszcie pomija wartość czasu wolnego.

W. Nordhaus i J. Tobin podjęli próbę skonstruowania nowego miernika w gospodarce - wskaźnika dobrobytu ekonomicznego netto (DEN). Do obliczonego tradycyjnie produktu narodowego netto dodali szacunkowe wielkości wyrażające równowartość czasu wolnego, produkcji nierejestrowanej, infrastruktury publicznej (dróg, parków) oraz prywatnych dóbr trwałego użytku (mebli, biżuterii),a także odjęli szacunkowe wartości związane z zanieczyszczeniem środowiska oraz z wydatkami na obronę narodową i dojazdy do pracy. Otrzymali w rezultacie tzw. miarę dobrobytu ekonomicznego , którą później zaczęto określać jako wskaźnik dobrobytu ekonomicznego netto. Wskaźnik ten był dwukrotnie wyższy od wskaźnika PNB. Szacowanie poszczególnych elementów wskaźnika dobrobytu jest bardzo kosztowne i pracochłonne, toteż kategorie PKB, PNB i dochodu narodowego nadal pozostają powszechnie stosowanymi miarami poziomu rozwoju gospodarczego.

Bibliografia

1. Begg D. , Fischer S., Dornbusch R. , Ekonomia 2, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1992.

2. Nasiłowski M. , System rynkowy - Podstawy mikro i makroekonomii, Warszawa 1998.

3. Samuelson P. A. , Nordhaus W.D. , Ekonomia 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.

4. Milewski R. , Elementarne zagadnienia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

---