Kultura Grecka:
DIMINI KULTURA, archeol. kultura późnego neolitu i wczesnego eneolitu Grecji (Tesalia); charakterystyczne osady obronne — w Dimini kilkadziesiąt domów typu megaron skoncentrowanych dookoła centrum placu otaczało kilka pierścieni obwałowań kam. umieszczonych na glinie; naczynia malowane trójbarwnie (początkowo farbą różową i brunatnoczarną, oraz białą lub kremową i czarnobrun., w fazie klas. na czerwonym lub malinowym tle elementy kompozycyjne czarne, białe lub brunatne) z motywami spiralno-meandrowymi, szachownicy i kratki, zygzakami; nazwa od miejscowości Dimini położonej ok. 6,5 km na zach. od Wolos.
HELLADZKA KULTURA, kultura kręgu egejskiego, rozwijająca się ok. 2900-ok. 1100 p.n.e. na terenie późniejszej Grecji; w okresie końcowym (1580-1100) zw. mykeńską.
KRETEŃSKA KULTURA, kultura minojska, kultura rozwijająca się na Krecie w epoce brązu (3000-1100 p.n.e.). Pierwszy okres jej rozkwitu przypada na ok. 2000-1700, kiedy powstały kompleksy pałacowe, stanowiące siedziby władców, w Knossos, Fajstos, Malii i Kato Zakros. Następującemu w tym czasie rozwojowi gosp. (rzemiosło) towarzyszyło postępujące rozwarstwienie społeczne. Około 1700 obcy najazd lub trzęsienie ziemi zniszczyło pałace, na których miejscu wzniesiono nowe, znacznie okazalsze. W 2 następnych wiekach Kreta przeżyła okres swego największego rozkwitu, widocznego w architekturze, ceramice, malarstwie. Załamanie nastąpiło w XV w. najpierw w wyniku kataklizmu naturalnego (skutki wybuchu wulkanu na wyspie Thira), a następnie — podboju Krety przez przybyłych z Grecji Achajów. Obrócone w ruinę pałace nie zostały odbudowane. Cywilizacja kreteńska wywarła znaczny wpływ na kulturę Grecji mykeńskiej. Oryginalnym osiągnięciem kultury kreteńskiej było pismo (wcześniejsze, nie odczytane dotąd, linearne A), którego późniejszą wersję (linearne B, odczytane 1952) przejęli Achajowie. Odkrywcą kultury kreteńskiej był A. Evans, który u schyłku XIX w. odsłonił ruiny pałacu w Knossos. Dzieje kultury kreteńskiej dzieli się na 3 okresy: wczesnominojski (3000-2000), średniominojski (2000-1600) i późnominojski (1600-1100); ich nazwy pochodzą od imienia legendarnego władcy Krety — Minosa (stąd również kultura kreteńska jest zw. minojską).
SESKLO KULTURA, archeol. kultura wczesnego neolitu ceram., występująca w Tesalii (Grecja), datowana od połowy VI do schyłku V tysiąclecia p.n.e.; nazwa pochodzi od miejscowości Sesklo k. Wolos, gdzie odkryto wielowarstwową osadę; wydzielono 3 stadia rozwojowe, traktowane często jako osobne kultury — protosesklo, presesklo i Sesklo; poza wyraźną ewolucją wytworów kultury materialnej i budownictwa, poszczególne stadia charakteryzują się odmiennym malowaniem naczyń; we wszystkich stadiach k.S. występują gliniane figurki kobiet i sporadycznie mężczyzn, kościane noże, haczyki do wędek, szydła, niekiedy gliniane kule do proc, wyroby z importowanego obsydianu; uprawa pszenicy i chów zwierząt (owca, koza, bydło); domostwa czworokątne na fundamencie kam. o ścianach z cegły suszonej i dachu wspierającym się na 4 słupach, albo budynki o plecionkowych ścianach, wylepianych gliną, ustawione bezpośrednio na gruncie; u schyłku k.S. w osadzie Otzaki-Magula pojawił się prototyp → megaronu.
Sztuka Grecka:
ARABSKA SZTUKA. Mało zaawansowany stan badań nad sztuką arab. okresu przed muzułmańskiego pozwala jedynie na stwierdzenie ciągłości jej przejawów od czasów prahist.; położenie Arabii na szlaku lądowym łączącym Afrykę z Eurazją powodowało oddziaływanie na sztukę arab. kultur Egiptu, Mezopotamii, Krety, Grecji i Rzymu. Zabytki sztuki przedmuzułm. są zgrupowane w 3 rejonach Płw. Arabskiego: pn.-zach. (wzdłuż szlaku Mekka-Medyna-Morze Śródziemne), pd.-zach. (Jemen, Aden, Hadramaut) i wsch. (Al-Hasa, Bahrajn). Pierwszy z nich obejmuje zabytki rzymsko-nabatejskie, nawiązujące do sztuki hellenistycznej, egip. i mezopotamskiej: Petra (zespół grobowców i świątyń), ruiny świątyń (Dżabal Ramm, poł. II w., Ar-Rawwafa, 2 połowie II w.) i grobowce skalne (nekropole w Midjan i Hatra, I w.); rzeźbę reprezentują pełno plast. posągi królów i reliefy figuralne. Najbogatszy w zabytki obszar pd.-zach. Arabii skupia gł. liczne relikty arch. (najwcześniejsze z okresu sabejskiego, VIII-VII w. p.n.e.). Były to budowle kam. odznaczające się doskonałą konstrukcją i techniką (m.in. konstrukcje drewn.-kam., znane w etiopskiej sztuce) z filarami wykonywanymi często z bloków monolitycznych, z kapitelami kostkowymi lub o formie odwróconej piramidy schodkowej z motywami ząbków. Ściany pokrywano stiukiem, polichromią i brązowymi blachami. Pałace, z fasadami rozczłonkowanymi ryzalitami, były wielopiętrowe. Świątynie zakładano na planie prostokąta z apsydą (Sirwah, pocz. VIII w. p.n.e.), prostokąta (Main, VI w. p.n.e.), kwadratu (Ghajbun) i elipsy (Marib). Rzeźba wykazywała dużą zależność od wpływów obcych (gł. importowane rzeźby egejskie i gr., od III w. p.n.e. przewaga wpływów hellenistycznych). W rzeźb. twórczości rodzimej, oprócz dzieł wybitnych (alabastrowa głowa kobieca z nekropoli Timna, I w. p.n.e.), są znane gł. rzeźby o ciężkich, prymitywnych formach (maski grobowe, statuetki przodków). Rzemiosło artystyczne jest znane gł. z wyrobów złotniczych i metalowych. Sztukę wsch. Arabii, będącej w zasięgu wpływów mezopotamsko-pers., reprezentują nieliczne przykłady rzeźby kamiennej i terakoty. Arabska kultura przedmuzułm. wywarła decydujący wpływ na sztukę etiopską, a wiele jej elementów utrwaliło się w sztuce islamu.
BIZANTYŃSKA SZTUKA, sztuka bizantyjska, sztuka cesarstwa bizantyńskiego. Wyrosła z połączenia tradycji sztuki hellenistycznej (szczególnie elementów aleksandryjskich, małoazjat. i syr.), sztuki schyłku cesarstwa rzym. i wczesnochrześcijańskiej. Ukształtowała się w IV w., rozwijała do momentu upadku cesarstwa bizant. (połowa XV w.). Swym zasięgiem objęła początkowo Grecję, Bułgarię, Serbię, Macedonię, następnie Italię, pn. Afrykę, Armenię, Gruzję i Ruś. Tradycje sztuki bizantyjskiej przetrwały w sztuce Rosji i Bałkanów do XIX w. Ślady jej oddziaływania można znaleźć także w Polsce. Dzieje sztuki bizantyjskiej dzielą się na 3 okresy: 1) 324 założenie Konstantynopola-843 upadek ikonoklazmu, 2) 867 początek panowania dyn. maced.-1204 zajęcie Konstantynopola przez krzyżowców, 3) 1261 restauracja cesarstwa-1453 zajęcie Konstantynopola przez Turków. Szczególny rozkwit sztuki bizantyjskiej przeżywała za panowania Justyniana I Wielkiego, dyn. Komnenów i Angelosów (tzw. renesans maced., IX-XIII w.), oraz Paleologów (tzw. renesans Paleologów, XIII-XV w.). Najpełniej przejawiła się w architekturze, malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artyst. (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii). Architekturę charakteryzowało łączenie planu centr. z podłużnym, wysoki poziom konstrukcji kopuł, użycie cegły jako materiału bud., brak zewn. dekoracji. Najczęstsze typy sakralnych budowli bizant. to bazyliki kopułowe (kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu, 532-37) i krzyżowo-kopułowe (kościół Św. Apostołów w Konstantynopolu, 536-46); we wnętrzach od VI w. sanktuarium oddzielone od nawy gł. ikonostasem . Malarstwo bizant. początkowo nawiązywało do sztuki hellenistycznej przez tworzenie iluzji rzeczywistości (mozaiki w kościele Św. Demetriusza w Salonikach, VII w.); po okresie ikonoklazmu (IX w.) opierało się na kanonach ikonograficznych oraz koloryst. ściśle podporządkowanych teologii i liturgii, znanych dzięki Hermenei (mozaiki w S. Vitale i S. Apollinare Nuovo z VI w. w Rawennie i w Dafni z XI w.). Malarstwo znamionowały: brak głębi przestrzeni, hieratyczność i monumentalizm ujęć, koloryst. przepych i dekoracyjność. Najbardziej typową dziedzinę twórczości mal. stanowiła ikona (Matka Boska Włodzimierska XII w.). Rzeźba bizant. (gł. ornamentalna, rzadko figuralna), wykorzystująca przeważnie motywy roślinne, zoomorficzne i geom., była związana niemal wyłącznie z architekturą (głowice i imposty kolumn, przegrody ołtarzowe).
PERSKA SZTUKA. Sztuka pers. jest związana z okresami panowania Achemenidów, Seleucydów, Partów i Sasanidów (poł. VI w. p.n.e.-poł. VII w. n.e.). W ukształtowaniu sztuki Achemenidów, spadkobierczyni kultur irańskich, dużą rolę odegrały wpływy Asyrii, Urartu, Babilonu, Elamu, Egiptu i częściowo Grecji; wnosząc niewiele własnych idei twórczych, sztuka pers. tego okresu połączyła elementy obcych kultur w harmonijną całość; była to sztuka dworska, nacechowana uroczystą powagą i monumentalizmem, świadcząca o potędze władców. W architekturze wyróżniały się wspaniałe założenia pałacowe (Suza, Persepolis, Pasargady) z wielkimi salami audiencyjnymi (apadanami), wspartymi na kolumnach z kapitelami w kształcie 2 protom , reprezentacyjnymi schodami zdobionymi reliefami, bramami dekorowanymi postaciami uskrzydlonych byków o ludzkich głowach; ściany zdobiono glazurowaną cegłą lub kamienną reliefami ( ortostaty ); groby król. kuto w skale ( Naghsz-e Rustam); odrębny typ stanowi grobowiec Cyrusa II Starszego w Pasargadach; wolno stojące mauzoleum na podwyższeniu; typowym sanktuarium były tzw. ołtarze ognia. Rzeźbę reprezentował gł. relief (sceny wojenne, dworskie, kultowe itp.) o kompozycji pasowej i hieratycznym ustawieniu postaci, przedstawianych z profilu; ornamentyka roślinna i motywy zwierzęce; wysoki poziom rzemiosła artystycznego (m.in. toreutyka, wyroby jubilerskie i gliptyka).
Sztuka okresu Seleucydów (1 poł. III w. p.n.e.) jest na ogół mało znana; nawiązywała do tradycji miejscowych i wzorów gr. — zachowały się ruiny świątyń, drobna plastyka, reliefy naskalne; monety. Od poł. III w. p.n.e. do 1 ćwierci III w. n.e. Persja była częścią państwa Partów, a jej kultura artystystyczna weszła w krąg sztuki Partów . Ostatnią fazą rozwoju sztuki pers. była sztuka Sasanidów (226-651/652), dworska, na wysokim poziomie artystycznym, łącząca elementy sztuki pers. z wpływami innych kultur; nastąpił wówczas wielki rozwój architektury miejskiej; miasta zakładano najczęściej na planie koła (Firuzabad) lub prostokąta (Biszapur) i otaczano murami obronnymi; budynki wznoszono z kamienia, cegły palonej i suszonej; pałace odznaczały się monumentalnością i symetrią układu (Biszapur, Sarwestan, Firuzabad); wnętrza ich zdobiły malowidła ścienne, mozaiki i reliefy (w układzie pasowym, hieratycznym i izokefalicznej manierze) w stiuku; tematem przedstawień są sceny symbol. przekazania władzy królowi, triumfy oraz walki; w końcowym okresie panowania Sasanidów (VI w. n.e.) pojawiły się także reliefy ze scenami polowań i doskonale oddanymi przedstawieniami zwierząt (w grocie Tagh-e Bostan) oraz nieliczne okazy rzeźby pełnej; rozkwit miniaturowego malarstwa książkowego; wspaniałe wyroby rzemiosła artystycznego (prace w metalu, szkło, tkaniny wełn. i jedwabne). Podbój arab. (651) nie zniszczył całkowicie sztuki Sasanidów, która wywarła silny wpływ na kształtującą się sztukę islamu ; wiele jej elementów przejęła również sztuka bizant., a za jej pośrednictwem także średniow. Europa.