REWOLUCJA NEOLITYCZNA I POWSTANIE

KOMPLEKSU WIELKIEJ BOGINI MATKI

a) zmiany mezolityczne, kultury postkapsyjskie, ogniska neolityzacji

Dziesiątki tysięcy lat trwania w zbieraczo-łowieckim trybie życia ukształtowało niezmienne podstawy ideologiczne. Szczególny rozwój tego modelu świata nastąpił w bogatym w zwierzynę końcowym okresie górnego paleolitu -> zwiększenie liczby ludności i zintensyfikowanie zbieractwa i łowiec­twa. Okres od 13 do 8 tys. lat p.n.e. (lodowiec ustąpił z terenów Eurazji i Ameryki Płn) zmienił klimat i krajobraz, faunę i florę. W Europie cofanie się lodowców spowodowało migrację plejstoceńskiej fauny na północ i zastąpienie arktycznej tundry lasami. Zwierzostan arktyczny (renifer, koń, żubr) zamieniony na zwierzynę leśną: płową (jeleń, sarna), łoś, tur, dzik. Człowiek powinien wyginąć albo przenieść się za zwierzyną w rejony arktyczne, ale to nie nastąpiło - jako jeden z niewielu gatunków plejstoceńskich przetrwał gwałtowną ewolucję klimatyczną, przystosował się do nowych warunków (dynamika i łatwość przystosowania się). Odejście zwierzyny (reniferów!) zmusiło do osiedlania się na brzegach jezior polodowcowych, rzek i mórz - wyżywienie się z rybołówstwa. Okres ten zwany jest mezolitem lub epipaleolitem (pomost między paleolitem a neolitem). W Europie czas upadku kultury i rozbicia struktur wierzeniowych, udo­skonalono i zmniejszono kształt narzędzi łowieckich (mikrolityzacja) - ko­nieczność polowań na drobniejszą zwierzynę. Wynalezienie łuku zmusza­jące do zmniejszenia ciężaru grotów, oswojenie psa.

Ówczesny model religijny świata i jego symbole:

· Dla myśliwych ważnym zwierzęciem cyklu mitologicznego był renifer i łoś. Wykorzystywany jako zwierzę ofiarne -> osada łowców reniferów nad jeziorem Stellmoor, szczątki 30 pozostawionych w wodzie reniferów (ofiary dla ducha stada lub gospodarza jeziora), brzuchy obciążono kamieniami o wadze 8-10 kg. Pal z drzewa sosnowego, wys. 2,15 m, średni. 12 cm z przybitą u góry czaszką starej samicy. Wg. Maringera słup kultowy świadectwem rytualnych posiłków: po zjedzeniu mięsa głowy zwracano istocie boskiej, ofiary (wyłącznie dwuletnie samice) składano na początku sezonu łowieckiego (maj lub czerwiec). Groty harpunów łowców sporządzone z rogów rena -> magia naśla­dowcza. Do wody trzech okolicznych jezior wrzucano w ofierze kości, poroża, narzędzia, broń i figurki (30 tys. zatopionych fragmentów).

· Cmentarzysko z 5800 lat p.n.e., w Olenieostrowskim Mogilniku (rosyjska Karelia), zgrupowanie grobów w 2 częściach: płd - do­minował wizerunek węża i płn - łosia. Łoś pojawia się często na mezolitycznych rysunkach naskalnych w Skandynawii i na Syberii, występował w mitologii, prawdopodobnie jako Zwierzę Kosmiczne związane z gwiaz­dozbiorem Wielkiej Niedźwiedzicy (mity syberyjskie Ewenków i obskich Ugrów.

§ mit Chantów: Numi-Torum stwarza sześcionogiego niedoścignionego przez myśliwych Łosia, syn Numi-Toruma, heros kulturowy Ekwa-Pyriszcz, przebiegłszy przez niebo dogonił Łosia i odrąbał mu dwie nogi.

§ Ewenkowie, mit o pogoni za Kosmiczną Łoszą Chegłen i zabiciu jej przez niedźwiedzia Mangi, bądź myśliwego Maina, i powstania z jej szkieletu lub poroża gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. Mit najstarszym komponentem mitologii eurazjatyckich.

· Stanowisko z Ornet (Bawaria, okolice Nördlingen), 2 jamy wypełnione 27 i 6 kobiecymi i dziecięcymi czaszkami (4 były męskie), posypanymi ochrą. Każda z czaszek odcięta od tułowia, pokryta ozdobami pierwotnie przymocowanymi do siatki / wpięte we włosy, zwrócone oczodołami ku zachodowi, wyposażone w ozdoby, mocowane jako siatki na włosy. Prawdopodobne świadectwo podwójnego pochówku (kilka miesięcy po pierwszym pogrzebie wyciąga się i zachowuje same głowy), a nie ofiary kanibali / łowców głów. Analogiczne odkrycie w niemieckiej jaskini Holestein - 3 czaszki na grubej warstwie ochry. Ślady kanibalizmu w mezolicie częste, powiązane z rozwijającym się neolitycznym kompleksem kultu czaszek i łowcami głów. Rozwinięte obrzędy pogrzebowe i wyróżnianie jednego elementu ciała (głowy) jako siedziby mocy.

· Słynne otoczaki z Mas d'Azil - owalne kamienie w kształcie jaj, pomalowane znakami w paski, kropki i kółka. Znaki wyraźne -> brane za protopismo - piktogramy. Stanowią przykład przedmiotów kultowych, wykorzystanie niemożliwe do zrekonstruowania.

Zmiany końca paleolitu silnie ujawniły się na obszarze nazwanym przez J. Campbella nuklearnym Bliskim Wschodem, ok. 7,5 tys. lat p.n.e nastąpiło przejście na rolnictwo. Podłożem zmian mikrolityczna kultura kapsyjska (kapska) półn. Afryki (10-6,8 tys. lat p.n.e.), zaświadczona m.in. przez petroglify saharyjskie. Koczownicza kultura, duże uprzywilejowanie kobiet. Jej wpływy w Afryce równikowej i płd (rysunki naskalne), na Pół. Arabskim. Hipoteza -> przedstawiciele kultury kapsyjskiej i iberomauryjskiej w Afryce emigrując z Arabii przez Przesmyk Sueski, związani z ludami semickimi Arabii jako ich najbliżsi krewni - przodkowie Chamitów. Część zasiedliła deltę Nilu i Erytreę (wsch), inni Libię (zach). Zmieszali się antropologicznie z buszmenoidalnymi pierwotnymi mieszkańcami Afryki dając wiele typów, także kaukaski (biała odmiana człowieka).

Centrum kultury kapsyjskiej w płn Afryce pod wpływem kultury azylskiej wsch Hiszpanii. Sahara wówczas pokryta jeziorami, zalesiona (Terrence McKenna -> pierwotny Eden ludzkości, Drzewo Życia - psylocyby Siropharia cubensis). Wysychanie żyznych terenów saharyjskich wypędziło mieszkańców w dolinę Nilu - podstawy cywilizacji egipskiej, Palstyna - Natufijczycy. Przejście z paleolitu w neolit zaowocowało w Afryce zasiedleniem ogromnych obszarów Sahary, ekspansją kulturową Kapsyjczyków na obszary Bliskiego Wsch. i Europy. Wędrując ze stadami bydła przedstawiciele tej kultury powoli docierają do rejonu Żyznego Półksiężyca - dają początek nowym kulturom, wywierają znaczący wpływ na kultury Egiptu predynastycznego. Była to łowiecka kultura bazująca na gazelach, dzikich koniach, bykach i bawołach (długotrwałe polowania), przy miejscach osiedlenia łowiono drobne gryzonie. Do jej specyfiki należało: podgrzewanie wody przez wrzucanie do niej rozgrzanych kamieni, przypiekano zwierzęta, kładąc do ich wnętrza gorące kamienie. Na wpół osiadli łowcy kapsyjscy znali bogate ceremonie religijne: strój ceremonialny obejmował maski, spódniczki, naramienniki i nagolenniki z włókien roślin, przybranie z piór i rogów bawołów. Mieszkańcy Sahary stosowali skaryfikację brzucha i ciała -> podejrzenie istnienia rytuałów inicjacyjnych.

Sztuka wyzwoliła się z przedstawień magicznych świata i zaczęła przedstawiać żyjących uczestników ceremonii kultowych: kobiety niosące na głowach siatki z muszlami (naczynia na wodę?), myśliwych w maskach, przedstawienia ludzi w pozie modlitewnej z rozpostartymi rękami, znakowane farbami na sierści zwierzęta hodowane na świąteczne ofiary. Wg. Gertrudy Levy przez udomowienie bydła najwyższa wyzna­wana postać boska, Wielka Bogini, przybiera postać wszechkarmicielki krowy, obecną zwłaszcza w predynastycznym Egipcie (kultura Amrat) jako kobieta z krowią głową (jej postacie: egipska Hathor czy libijska Neith stały się dawczyniami deszczu rozumianego jako mleko płynące z jej wymion, ofiara z bydła sprowadza deszcz, choć samo mięso bydlęce stanowiło tabu).

Sztuka naskalna obszarów objętych kulturami mezolitycznymi (wsch Hiszpania, europejska prowincja franko-kantabryjska (kultura azylska), płn Włochy (Val Camonica), obszary saharyjskie: Atlas, Sahara centralna i Pustynia Libijska (kultura kapsyjska/kapska)) - zmiany w traktowaniu tematów: malarstwo naskalne odwołujące się do wspólnych źródeł kul­turowych, idea zgodnie z którą to nie szaman lecz zbiorowość jest motorem świętej mocy. Malarstwo saharyjskie - tygiel narodów i ras o wielkiej zmien­ności kulturowej, większość rytów afrykańskich z okresu 7,5-3 tys. lat p.n.e. Wg. Henriego Lhote, badacza sztuki z Tassili, 5 stylów:

(1) od 7-4,5 tys. lat p.n.e. ryty stylu Bubalus - od 6 tys. lat p.n.e. styl Okrągłych Głów;

(2) 4-1,5 tys. Lat p.n.e. sceny pasterskie kultury „bowidyjskiej" z wpływami późnoegipskimi;

(3) od 1,2 tys. lat p.n.e. obrazy ukazujące najazd woźniców rydwanów pochodzących z obszary egejskiego;

(4) arabskie obrazy jeźdźców na wielbłądach.

Najciekawsze dwie najwcześniejsze fazy, należące do kapsyjskiego osadnictwa: faza Okrągłych Głów 6-1,5 tys. lat p.n.e. i faza bowidyjska (pasterska) 4-1,8 tys. łat p.n.e. Dominują motywy figuralne, przedstawienia ludzi o okrągłych głowach pozbawionych rysów twarzy. Ni

ewielkie rosną do gigantycznych 5 m rozmiarów, przedstawiają myśliwych z łukami w strojach ceremonialnych zdobionych piórami, postacie w maskach zwierzęcych w kostiumach zdobionych motywami grzybów -> szamani / czarownicy. Biała Dama / Rogata Bogini z Inaouanrhat, słynne wyobrażenie, malowidło biegnącej / tańczącej kobiety o zwisających piersiach, sterczącym brzuchu, w przystroju głowy z rogami bawołu; kobietę zdobią białe punkty skaryfikacji, naramienniki z włóknami i nakolenniki, otaczają ją malutkie figurki ludzi.

Scena z Tassili przedstawia ludzi-grzyby -> wizje narkotyczne. Szamani tańczą trzymając w rękach grzyby; nakrycia głowy i maski upodabniają ich do grzybów, otaczają ich wzory geometryczne, wizerunki punktowanych i wężowych linii, pochodzące z ich wizji. Jedna z postaci ubrana w siatkowy kostium pokryty w całości grzybami, na głowie ma maskę - głowę owadzią, pszczoły.

Po szamańskich scenach z Tassili faza naturalistycznego malarstwa pozbawionego symbolicznych sensów. W miejsce pojedynczych postaci pojawiają się całe kompozycje: fresk z Tassili Dżabbaren - 2 młode kobiety z czarną skórą i fulańskimi fryzurami; inna scena z Dżabbaren - złożenie ofiary z białego byka, kolejna - taniec myśliwych ozdobionych pręgami przed wyprawą łowiecką. W sztuce naskalnej Afryki Płd tzw. fazy klinowej wiele scen rytualnych, łącznie z ofiarą ludzką.

W Europie pojawiają się sceny zbiorowe: w grocie Addaura na Sycylii - mezolityczny rysunek grupy ludzi otaczającą dwóch ityfallicznych mężczyzn (powieszonych); wschodniobiszpańskie malowidło tańca grupy kobiet wokół fallicznej postaci męskiej -> rytuały mezolityczne dążą do idei związania śmierci z płodnością.

Wpływy kapsyjskie sięgające ku Bliskiemu Wsch obejmują cztery obszary, stanowiące ogniska postkapsyjskiej kultury neolitycznej:

(1) strefa gór Zagros,

(2) region Palestyny i Jordanii,

(3) Afryka północno-wschodnia

(4) południowa Anatolia.

Rozwijały się niezależnie od siebie, choć są pewne prawidłowości - we wszystkich dominował kult Wielkiej Bogini Matki, w grobach pojawiały się figurki kobiece z kamienia -> łączy się je w jedną kulturę natufijską (natufską - termin utworzony od Wadi-an-Natuf w Palestynie, gdzie rozpoznano po raz pierwszy ten kompleks kulturowy) o podłożu kapsyjskim lub kebaryjsko-falickim, rozpościerającą się od 8 tys. lat p.n.e. na cały obszar Lewantu, a jej nosicieli uznaje się za przodków ludów chamickich i semickich. Natufijczycy (śródziemnomorski typ fizyczny, z długimi głowami, niskim wzrostem i delikatnym kośćcem) przenieśli się z nizin nadbrzeżnych na sa­wanny i lasy w głębi lądu, zakładali siedziby w jaskiniach, osiedlali się w otwartych obozowiskach przy brzegach rzek i jezior. W odróżnieniu od koczowisk sezonowych ich stałe osiedla zostają zabudowane owalnymi chatami o trwałej konstrukcji, wyposażonymi w posadzki, paleniska, otaczanymi murami. Budowano je wybijając okrągły otwór w podstawie skalnej, w obrzeżach w otwory wtykano giętkie gałęzie, które łączono na szczycie i całość przeplatano w poprzek jak kosz, obustronnie oblepiano gliną. Tą samą techniką sporządzano naczynia - właściwej ceramiki nie znano. Zbieractwo oparte na dzikich zbożach wielkoziarnistych: jęczmieniu i pszenicy, gromadzono w jamach-spichrzach, łowiectwo na zwierzynie sawanny: gazelach, kozach, danielach, sarnach, długorogim dzikim bydle, stru­siach, z pomocą psów, łuku i strzał.

SCHEMAT POWSTANIA ROLNICTWA I HODOWLI ZWIERZĄT W AZJI ZACH 10-8 TYS. LAT P.N.E.

Sztuka natufijczyków naturalistyczna; poza scenami ze ścian jaskiń małe rzeźby zwierząt i postaci ludzkich w postawach erotycz­nych, tłuczki rzeźbione w postaci precyzyjnego fallusa. Występowały rytualne pochówki (kamień nagrobny - żarno kamienne). Rozmiary cmentarzysk wskazują na istnienie większych grup ludzkich. Natufijczycy chowali zmarłych w obrębie obozowiska, w jaskiniach i terasach przy nich. Najczęściej w embrionalnej pozycji, w grobach składano ubogie dary (naszyjniki, przystroje głowy z muszli), w jednym przypadku (w Eynan) złożono ofiarę ludzką. Najcenniejszym przedmiotem muszle. Pochówki wykazują związek z ideologią rezurekcyjną. Kulturę natufijską zakończyły procesy stepowienia, susze, odejście zwierzyny -> przystosowanie się do nowych warunków poprzez intensyfikację zbieractwa rolniczego (pokarmy z nasion dzikich zbóż), ingerowania w życie przyrody (zdobywanie pokarmu bardziej pracochłonne niż myślistwo). Wynalazcami nowego sposobu odżywiania i znaw­czyniami siewu zbóż były, które w pierwotnym podziale pracy zajmowały się zbieractwem roślin, owoców, nasion i kłącz jadalnych, znały cykl wegetacyjny, zbierając kłącza / nasiona nie oddalały się od domu (nasiona zbieranych roślin zgubione w pobliżu obozu gęściej rosną -> część plonów rozmyślnie rozsiewana wokół obozowisk).

Najstarszymi roślinami uprawnymi pszenica, jęczmień i proso (żyto i owies pochodzą z okresów późniejszych - żyto, z terenów Iranu, pojawiło się w epoce żelaza, owies w epoce brązu; ryż z Indochin, w krajach śródziemnomorskich pojawił się dopiero dzięki Arabom; kukurydza z Ameryki Płd / Śrdk). Rolnictwo jako jeden kompleks, który rozwinął się w dwóch miejscach niezależnie: na Bliskim Wsch i w Ameryce Prekolumbijskiej.

Uprawa roli wymaga odpowiednich gruntów - pola nie istniały, zalesiona ziemia wymagała przygotowania, a bagienne, ilaste grunty stanowiły od razu gotowe i żyzne pola do zasiewu - w dolinie Tygrysu i Eufratu uprawa roli zaczęła się rozwijać na bagiennych gruntach. Z bagiennym rolnictwem związane były neolityczne osady palowe - palafity. Grząska, podmokła gleba wymaga odciągania nadmiaru wody systemem drenów czy kanałów. Prostszą formą przygotowania gruntu gospodarka wypaleniskowa - szansę na przetrwanie mają byliny-rośliny wieloletnie, popiół drzewny nawozem. Aby korzystać z pola dłużej, trzeba dłużej zostawić je odłogiem, po wyjałowieniu gleb grupa rolnicza przenosiła się w inne miejsce -> pasożytowanie na lesie, które w miarę wzrostu liczebności grup rolniczych doprowadziło do wyjałowienia gruntów. Najprostszą formą rolnictwa jest kopieniactwo - uprawa ręczna z pomocą pod­stawowego narzędzia - zaostrzonego kija-kopaczki, czasem z pozostawioną boczną gałązką służącą jako oparcie dla nogi. Kij mitogenny - ze względu na swe skojarzenia, przeoruje ziemię, by dać jej płodność, podobnie jak fallus zagłębia się w łono kobiece. Wynalezienie kopaczki przypisuje się w mitach kobietom.

Pierwsze społeczności rolnicze: ograniczona liczebność, chłopskie, egalitarne społeczeństwa wioskowe, bez zróżnicowania społecznego, w niewielkim stopniu specjalizacja / podział pracy. Ludy kopieniacze lasów tropikalnych produkują tyle, ile potrzebują na spożycie, nie wytwarzają nadwyżek, jeśli istniały nadwyżki, przekazywano je na pokrycie zobo­wiązań wynikających z systemu pokrewieństwa. Każdy człowiek uprawia tyle ziemi, ile mu potrzeba na własny użytek. Każdy dom stanowi osobne gospodarstwo i ma swój odrębny magazyn żywności. Niewielkie osady (średnio ok. 150-200 osób) gwarantowały personalizm kontaktów międzyludzkich, organizacja oparta na więzach pokrewień­stwa. Małe osady stanowiły wysepki w lasach Eurazji, otaczały je pola uprawiane kopieniaczymi metodami (las / tropikalna dżungla stanowiła barierę w kontaktach między grupami) System - demokracja wioskowa lub system segmentarna, władza naczelnika obejmuje wioskę lub kilka sąsiednich wiosek, plemię składa się z kilku takich „segmentów”.

Kopieniactwo pozwala 2 lata uprawy i pozostawienie ziemi odłogiem -> gospodarka polanowa, charakterystyczny ruch, przesuwanie się. Mężczyźni wyrąbują las / palą roślinność, kobiety wycinają krzaki. Wyrąbane poletko wspólnie oczyszczają, mężczyźni budują ogrodzenie. Kobiety wyrównują i spulchniają ziemię, po czym sieją wspólnie. Mężczyzna idzie z przodu i robi dołki kijem, kobieta wsuwa nasiona do ziemi. Dalsze czynności (pielęgnacja i zbiór plonów) należą do kobiet. Rolnik uzależniony od przyrody i pory deszczowej. Dzięki systemowi poplonów zbiory otrzymuje się przez cały rok.

J. Campbell w koncepcji rolnictwa jako dyfuzji wychodzącej z nuklearnego Bliskiego Wschodu próbuje odnaleźć wspólne cechy kultur rolniczych, uznając je za dziedzictwo pierwszych kopieniaczy - kompleks wierzeniowy ówczesnych rolników obejmuje: tajne stowarzyszenia, kult upierzonego węża, domy duchów i kult czaszek, w których tkwi moc przodków. Sakralne znaczenie ma tatuaż, łuk z upierzoną strzałą i metody rozniecania ognia. Odpowiadają im mity podróży do krainy zmarłych, ofiary zwierzęce-ludzkie (w rodzaju ofiary zakładzinowej - taurobolium) połączone z symboliką spirali - labiryntu uznanego za siedzibę zmarłych i strzeżonego przez parę strażników. Gdy powstaje garncarstwo i tkactwo, ogrodnictwo, budownictwo i ciesielstwo, następuje wzrost roli kobiety, który owocuje powstaniem wyobrażenia Wielkiej Bogini Matki. Dominująca symbolika religijna obejmuje łono, pochwę, trójkąt łonowy, jajo i całość ciała kobiety. Zniknięcie wielkiej zwierzyny doprowadziło do upadku roli myślistwa, męskie stowarzyszenia myśliwskie przekształciły się w tajne związki wojenne i religijne. Wszystkie elementy systemu rozprzestrzeniały się razem z kulturą uprawy zbóż, w różny sposób przyczyniając się do powstawania religii rolniczych na nowych obszarach.

b) rewolucja neolityczna jako początek procesu powstawania wielkich cywilizacji

Rewolucja neolityczna - przejście z myślistwa na hodowlę zwierzyny i ze zbieractwa na rolnictwo - gospodarka produkcyjna - uratowała ludzkość przed wymarciem z głodu, ale spowodowała odejście od niszy ekologicznej, „zdradę” przy­rody i ingerencję w jej naturalne mechanizmy. Z wprowadzeniem rolnictwa i hodowli rozpoczęła się eksplozja demograficzna i efekt bumerangu. Więcej żywności oznaczało możliwość wyżywienia większej ilości ludzi na tym samym obszarze, a ta z kolei potrzebowała znów większych ilości pokarmu. Wraz z odkryciem ceramiki pojawiła się możliwość gotowania pożywnych papek z ziarna, którą można podawać oseskom. W rezultacie wcześniejszego odstawiania od piersi i diety obfitującej w węglo­wodany kobiety zaczęły częściej rodzić i nastąpiło zwiększenie przyrostu naturalnego.

TENDENCJE ROZWOJOWE ZAPOCZĄTKOWANE PRZEZ „REWOLUCJĘ NEOLITYCZNĄ”

Przejście na rolniczy styl życia nie polepszyło standardu życia - pierwsi rolnicy byli słabszego zdrowia od myśliwych paleolitu, żyli krócej, łatwiej psuły im się zęby, wykazywali więcej zmian patologicznych (artretyzm, krzywica, zwyrodnienia kości), itd.

Z narodzinami cywi­lizacji neolitycznej pojawiły się właściwe dla niej „naturalne” regulatory przyrostu naturalnego: wojny, klęski głodu i epidemie. Hodowla zwierzyny spowodowała przejście chorób bydła na ludzi (np. beri-beri, krzywica, trąd, dyfteryt). Skupiony na celach praktycznych: materialnych i żywno­ściowych człowiek doskonalił swój rozum, ale jego kategorie poznawcze upraszczały się i upraktyczniały, odcinając od intuicyjnych, transcendentnych sposobów poznania dostęp­nych ludziom paleolitu.

Najprostszym sposobem uniknięcia głodu przy dużej rozrodczości było zasiedlanie (i zaorywanie) nowych terenów -> koniec VII / początek VI tys. p.n.e. pierwotni rolnicy skolonizowali Cypr, Kretę i płd Bałkany. W VI tysiącleciu p.n.e. wczesne osady rolnicze w Turkiestanie i Iranie, a w Europie na Półwyspie Bałkańskim (Lepenski Vir) i południowej Ukrainie (kultura trypolska). Ok. 4,5 tys. lat p.n.e. neolit i gospodarka rolna dotarły do płd Polski jako kultura ceramiki wstęgowej ogar­niająca całą Europę. W tym samym czasie w Afryce rolnictwo wkracza do doliny Nilu, rolnicy nad płd Eufratem zaczynają stosować gospodarkę irygacyjną. Na tych terenach ok. 3,5 tys. lat p.n.e. powstają pierwsze ogniska cywilizacji - hieratyczne miasta-państwa, w których rodzi się pismo.

Neolityczne rolnictwo kopieniacze oparte na strukturze wioskowej, a potem iryga­cyjne rolnictwo sprzężajne hieratycznego miasta-państwa rozprzestrzenia się na całym obszarze ekumeny w kilku falach i w kilku zasadniczych kierunkach. wg. J. Campbella:

- dyfuzja południowo-zachodnia przez tereny Erytrei, Egiptu i Sudanu trafia na południc Afryki (tzw. Wielkie Zimbabwe zasiedlone już 400 lat p.n.e.);

- dyfuzja północno-zachodnia - Kreta minojska. Wcześniej obszar wschodniego Śródziemnomorza prawdopodobnie staje się centrum tzw. kultury megalitów, która roz­powszechnia ideologię hieratyczną związaną z budownictwem wzdłuż wybrzeży Europy od Hiszpanii po Skandynawię;

- dyfuzja południowo-wschodnia sięga na tereny Pendżabu w dolinie Indusu, owo­cując powstaniem kultury Harappy i Mohendżo Daro 2500-1800 lat p.n.e., wykazującej związki z Sumerem.

- dyfuzja północno-wschodnia; gdy na obszarze Żyznego Półksiężyca dominuje już epoka brązu, neolit w II tysiącleciu p.n.c. sięga Dalekiego Wschodu. Z terenu Chin idee rolnicze związane z ryżem będącym podstawą gospodarki przenikają na wyspy Pacyfiku: Japonię, Filipiny, Indonezję, do Nowej Gwinei i Melanezji i na Madagaskar. Kompleks rolniczy przejęły przez Poli­nezyjczyków rozprzestrzenia się na wschód, by w końcu przeciąć się z rolniczymi kulturami Ameryki prekolumbijskiej dzięki kontaktom Polinezyjczyków z kulturami andyjskimi (tzw. kwestia słodkiego batuta).

Całkowicie odmiennego pochodzenia jest rolnictwo Nowego Świata -> brak hodowli zwierząt i pasterstwa, uprawiano odmienne gatunki roślin: kukurydzę, psiankowate (ziemniak, paprykę, dynie, melony, pomidory), fasolę i tytoń, trwające kilka tysięcy lat współwystępowanie rolnictwa i zbieractwa-łowiectwa (gospodarka mieszana) w tych samych społeczeństwach. W Ameryce rolnictwo narodziło się w Meksyku, w dolinie Tehuacan (dzika kukurydza!) miedzy V a III tysiącleciem p.n.e. Od 5400 lat stałe osady odpowiadające natufijskim, zamieszkiwane jedynie przez część roku. Około 2 tys. lat p.n.e. wzrasta udział roślin uprawnych w diecie, osiedlanie ludności w wioskach z glinianymi chatami, pojawia się ceramika. Suchy i gorący klimat Meksyku hamował rozwój rolnictwa aż do 2,5 tys. lat p.n.e - klimat zaczął się ochładzać i wilgotnieć. Rolnictwo przeskoczyło na północ - na obszar zamieszkały przez Indian Pueblo, Papago i Pima - archaiczna trady­cja pustynna (kultura Cochise). Druga amerykańska dyfuzja rolnictwa ku wschodowi - wybrzeże Atlantyku i Wielkie Jeziora (wschodnia tradycja archaiczna) - reprezentacja „kultura budowniczych kopców”. Ze zwierząt rolnicy Nowego Świata hodowali jedynie psa, indyka i pszczoły, na pół udomowione lama i alpaka w rejonie andyjskim jako zwierzęta juczne i źródło wełny, nie dojono ich. Wg. K. Sauera kopieniacze rolnictwo oparte na manioku i batatach pojawiło się na obszarze Amazonii niezależnie od głównego kompleksu rolniczego obu Ameryk.

W efekcie rozprzestrzenienia się rolniczego kompleksu neolitu otrzymujemy wg Campbella, kilka sfer mitogenetycznych związanych z uprawianymi roślinami:

· południowo-wschodnia Azja i Chiny, związane z uprawą ryżu;

· Bliski Wschód, gdzie rolnictwo opiera się na pszenicy i jęczmieniu

· Ameryka o podstawie hodowli kukurydzy.

Między nimi jednolity kulturowo i językowo obszar Austronezji od Madagaskaru po Wyspę Wielkanocną, dominują rośliny bulwiaste.

c) Jerycho

Neolitycza osada Jerycho przykładem nowych rozwiązań kulturowych (kultura natufijskiego pochodzenia), powstała ok. 9550 lat p.n.e. na planie półksiężyca, w miejscu oazy wokół natufijskiej prostokątnej świątyni przy świętym źródle. Ok. 6935 lat p.n.e. otoczona potężnym murem, grubym na trzy metry, wysokim na pięć, oraz fosą wykutą w skale, dwa metry głęboką, osiem szeroką. Mury dobudowano do stojącej wcześniej potężnej wieży o pod­stawie 12 m, wierzchołku 9 m, z wewnętrznymi kamiennymi schodami - wieża początkowo pełniła funkcje sakralne, na jej wierzchołku składano ofiary - u wejścia 12 szkieletów zabitych kapłanów broniących dostępu do wejścia. W obrębie murów w okrągłych domostwach (postać uli pszczelich) mogło mieszkać 2000 do 3500 osób. Odnalezione spichrze (dwa domy połączone ze sobą) wskazują na główne źródło utrzymania mieszkańców, nic zna­leziono miejsca na pola. Istniała zhierarchizowana struktura społeczna z ośrodkiem władzy zdolnym do kierowania dużymi przedsięwzięcia­mi, obliczeń i projektowania (taka budowla wymagała pionu i poziomicy). Około 5350 lat p.n.e osada zniszczona przez trzęsienie ziemi. Zamiast wejść w domach funkcjonowały obramowane drewnem drzwi i stopnie, podłoga była zgłębiona pod powierzchnię ziemi, ściany oblepiano gliną. Później pojawiają się budowle czworokątne (wylepione już gipso­wą sztukaturą, malowaną czerwono-złotą ochrą) (musieli znać trójkąt Pitagorasa!). Przykładem ogólnomiejskiej budowli kultowej - świątynia z portykiem sześciokolumnowym, ocieniał on niszę i szerokie drzwi prowadzące do środka, za nimi sień i kolejne drzwi. Ostatnie pomieszczenie z najświętszym przybytkiem, podłoga pokryta glinianą sztukaturą z rowkami umożliwiającymi spływanie krwi ofiarnych zwierząt, dach na dwóch cienkich drew­nianych słupach. Poza sanktuarium w poszczególnych domach odnaleziono ołtarzyki z polerowanymi kamieniami jako wizerunkami boskiej mocy, wypalano z gliny posążki będące wyobrażeniami Wielkiej Boginii Matki, w każdym domu były wyobrażenia bóstwa żeńskiego - kamień, na którym wyrzeźbiono dwie piersi.

Zmarłych grzebano w jamach grobowych metrowej głębokości, umieszczonych pod podłogami domów lub między domami, bez darów nagrobnych. W kilku punktach odkryło pogrzebane osobno pod podłogą cza­szki dorosłych oblepiane gliną / gipsem modelując rysy zmarłego, w oczy wprawiano muszelki kauri, puszkę mózgową wypełniano gliną lub ziemią i całość malo­wano na czerwono. W Jerychu udomowiono psa i kozę, a nie bydło. Zmarłych grzebano chętnie pod podłogą domostwa w całości lub przez ich reprezentację w postaci czaszek, a nawet ich glinianych podobizn na szkielecie z trzciny.

Troskliwość do czaszek w Jerychu realizuje się w całym neolicie - forma trepanacji czaszek: wycinanie / wycieranie za życia / po śmierci kawałka kości czaszki, aby obnażyć mózg w celu leczenia chorób umysłowych przedstawianych w formie insekta lub kulki siedzącej w mózgu. Wycięte fragmenty noszono jako amulety. 60-80% operacji kończyło się przeżyciem pacjenta. Najstarsza trepanowana czaszka pochodzi z mezolitu (ok. 8 tys. lat p.n.e.) z Colombres w Hiszpanii.

d) religia Catal Hüyük

Catal Hüyük (tur. „Podwójne Wzgórze”), największe neolityczne osiedle na Bliskim Wschodzie, pochodzące z okresu 6800-5700 lat p.n.e. Najlepszy przykład kultury rolniczej Żyznego Półksię­życa w okresie powstawania osad, zbudowane na wysokości 1000 m n.p.m., na granicy zabagnionej niziny a stepem na najpłodniejszych ziemiach Anatolii. Społeczność należała do rasy długogłowej, znała uprawę zbóż, wymagających dodatkowego nawadniania: różne gatunki pszenicy i jęczmień, poza tym wyka, groch i groszek, migdały, żołędzie i pistacje z pobliskich wzgórz. Pokarm mięsny z hodowli bydła i owiec, polowano na dzikie owce, dziki, tury, jelenie, daniele, onagry i niedźwiedzie żyjące w lasach równiny. Handel obsydianem z pobliskiego wulkanu - z niego topory, sierpy i zwierciadła - używane do wróżb. Wyżywiało to ludność liczącą około 5000-7000 osób. Od połowy VII w. p.n.e. mieszkańcy osiedla znali i potrafili wytapiać miedź; sztuka tkacka i ceramika. Czynny wulkan otoczony magiczną aurą jako łącznik między ziemią a ognistymi zaświa­tami, a obsydian uważano za dar od Matki-Ziemi.

W najlepiej rozwiniętej postaci (warstwa VI) datowanej na 6000-5900 lat p.n.e. Catal Hüyük skonstruowane na zasadzie „pszczelego plastra” - czworoboczne domy z suszonej cegły przytykają do siebie bezpośrednio zajmując całą przestrzeń (500 x 150 m). Standardowy dom 45 m², zbudowany z rusztowania drewnianego, które następnie wyłożono cegłami glinianymi. Wystające belki, tworzące panele, zdobiono kolorami lub wylepiano stiukami. Składał się z dużej izby mieszkalnej, mniejszego magazynu, połączonych otworem drzwiowym lub regularnym otworem nisko nad ziemią. Wzdłuż ściany południowej stała drabina prowadząca do otworu w dachu. Pod nim usta­wione było też ognisko i piec - służył za dymnik. Pod dachem, w ścianie płd i zach wybite małe okienka dające wystarczającą ilość światła. Światło na płn i wsch ścianie domu -> tam koncentrowało się życie i ustawione były dwie główne platformy: długa przy północnej ścianie dla mężczyzn i węższa dla kobiet ograniczona dwoma słupami drewnianymi pod­pierającymi dach przy ścianie wschodniej. Czasami dodatkowe platformy dla dzieci i innych członków rodziny, pod nimi najchętniej chowano szkielety zmarłych. Wejścia znajdowały się na dachach, posługiwano się drabinami. Komunikacja i życie towarzyskie osady toczyło się też na dachach, podwórek brak - bezpieczeństwo, konstruowanie osiedla działaniem planowym, twierdza, której ani razu nie udało się wrogom zdobyć szturmem. Podobne budowle u rolniczych kultur Arizony i Nowego Meksyku, Indian Pueblo -> pueb1a, warowne osiedla skonstruowane dla obrony plonów i mieszkańców przed łowieckimi najeźdźcami z Prerii, budowla terasowa, każdy poziom mógł bronić się samodzielnie, wciągnąwszy drabiny. Typowe pueblo - pionowa ściana wznosząca się na wysokość trzech pięter, ufortyfikowana od zewnątrz, a od strony wewnętrznej opadająca terasami aż do najniższego poziomu, z dodatkowo wykopanymi podziemnymi miejscami obrzędowymi - zwanymi kiva. Powstały z przekształconych w ceremonialne domy ziemianek-spichrzy, w których zbierano się na potrzeby kultowe, duże, okrągłe pomieszczenia o średnicy 12-20 m, ze ścianami starannie wyłożonymi płytami kamiennymi, otoczone ławą ziemną dla uczestników ceremonii, w ścianach nisze zawierające sakralne przedmioty. Przez umieszczone wokoło otwory w kształcie dziurek od klucza wpadało światło. Dach wspierał się na czterech słupach, kolumnach kosmosu. Wejście-dymnik mieściło się w dachu względnie, w kivach naziemnych, od północy. Kivę oświetlało światło ognia, „starego boga” czczonego na całym obszarze Mezoameryki. W pobliżu ogniska znajdował się sipapu, otwór uznany za wzgórek łonowy Matki-Ziemi, stanowiący dowód istnienia tzw. mitu wyłonienia od najwcześniejszych czasów w kompleksie rolniczej kultury Anasazi. Gdy nic odbywały się ceremonie religijne, otwór przykryty był kamieniem (nierika) zabezpie­czającym przed wymieszaniem się porządków kosmicznych.

W Catal Hüyük istniały odpowiedniki kiv. Co trzeci lub czwarty dom wyróżniał się swoją wielkością, konstrukcją i wyposażeniem, stanowiąc świątynię. W całej osadzie 40-48 na 139-156 domów. Zdaniem odkrywcy, Mellaarta, taka ilość wskazuje, że były to świątynie rodowe, związane z kultami rodzinnymi. Według innych badaczy ilość świątyń świadczy o tym, że Catal Hüyük było potężnym kompleksem sakralnym, z którego korzystali mieszkańcy okolicznych osiedli (na równinie odnaleziono ok. 200 zamieszkałych stanowisk), które miały urzymywać Catal Hüyük i jego kapłanów. Jednakże lokalizacja świątyń i kon­strukcja osady świadczy, że osoby obce nie miały wstępu do osiedla.

Świątynie wyróżniały się od innych domostw freskami naściennymi, przedstawiały sceny mitologiczne i rytualne, lamparty (tzw. świątynia leopardów z warstwy VI). W od­różnieniu od Jerycha nie było w nich ołtarzy ofiarnych i nie składano tam krwawych ofiar. Do ognia wrzucano jako ofiary zboże, połcie mięsa, przedmioty użytkowe. Świątynie zawierały wiele przedmiotów rytualnych i darów wotywnych, nigdy nieużywanych garnków, jaj, broni. Najczęściej spotykane dary - bycze rogi, sztuczne lub naturalne, wsadzone w gliniane głowy. Świątynia VI.14 miała bycze głowy porozwieszane na ścianach, a także rogi wyrastające z „tronów" - gli­nianych ław, wspartych o ściany, i ze słupów na wzniesieniu. Centralna ściana sanktuarium VI A.10 ozdobiona trzema byczymi głowami jedna nad drugą, a wyżej nad nimi pod sufitem relief w postaci schematycznej sylwetki człowieka z rozłożonymi rękami i nogami - rodząca kobieta. Na jednym z fresków widać akrobatę wykonującego salto na byku, co nasuwa skojarzenia z kreteńskimi kultami Bogini Matki. Byk jest synem i wcieleniem kochanka Bogini Matki. Zwierzęciem rodzącym się z Bogini jest też baran.

Innym wyróżnionym zwierzęciem sęp jako święty ptak śmierci i niszczącej mocy Bogini. Sępy zjadały rzucone dzikiemu ptactwu na pożarcie zwłoki mieszkańców > psychopompos, przewodnik do krainy śmierci, ptaki przejścia między życiem i śmiercią. Freski przedstawiają stada sępów krążące nad bezgłowymi zwłokami, sępy trzymają w szponach kobiece piersi (znak płodności Bogini), czasami składane jako ofiary gliniane modele piersi kobiecych miały zamiast sutków sępie dzioby lub były otoczone sępimi czaszkami.

Innymi symbolicznymi wyobrażeniami w Catal Huyuk jest Słońce, przedstawiane przez pomarańczowy, błyszczący od kwarcu krzyż na jednej ze ścian. Krzyż może też być utworzony z postaci kobiet. Pojawiają się również symptomatyczne dla kultu Bogini Matki spirale i labrysy - podwójne topory, stanowiące w Egei znaki Bogini. W okresie chalkolitycznym pojawia się rysunek ludzkiej dłoni z rozstawionymi palcami, interpretowany jako ochronny znak magiczny. W dolnej części jednej z kompozycji przed­stawiono trzy rzędy odcisków głównie lewej dłoni.

Bogini pojawia się też na glinianych, wapiennych, pumeksowych bądź alabastrowych figurkach, wielkości 5-20 cm, przedstawiających kobiety, umieszczonych w domach, w spichrzach dla ochrony plonów i pobudzenia płodności. Człowiek neolitu wierzył, że urodzaj i przychówek zależą od siły witalnej i zdolności rozrodczych Bogini, pobudzenie tych zdolności jest obowiązkiem członków społeczności przez posążki o przesadnie zaakcentowanych cechach płciowych, charakterystyczne dla ogromnej większości stano­wisk neolitycznych Azji zachodniej. Najbardziej znana figurka znaleziona w jamie na zboże przedstawia rodzącą otyłą, nagą kobietę siedzącą na tronie, z rękami wspartymi na głowach dwóch lampartów stojących po bokach, opierającą prawą stopę na ludzkiej czaszce - symbolika Bogini Życia i Śmierci, Opiekunki Dzikich Zwierząt (Potnia Theron). Lampart czy inny kotowaty - groźna strona mocy Bogini, jego skóra była znakiem kapłaństwa i sakralnym strojem. Od Egiptu przez Afrykę, Azję pd.-wsch. i Chiny kotowaty: lampart, lew albo tygrys odgrywa specyficzną rolę jako znak mocy kapłańskiej, symbol oświecenia. Inne wyobrażenia to figurka tańczącej dziewczyny z rozpuszczonymi włosami oraz częste w pobliskim Hacilar wyobrażenia kobiet z dziećmi, młodymi lampartami na rękach. Najbardziej znana figurka z Hacilar przedstawia nagą kobietę z dzieckiem, siedzącą na lamparcie, o jej plecy ociera się ogon lamparta. Figurki pocho­dzące z Hacilar, kontynującego kulturę Catal Huyuk, dzielą się na dwie grupy:

- wyobrażenia młodej dziewczyny z wąską głową, włosami związanymi w koński ogon, rozwiniętymi biodrami i małymi piersiami, ubranej w przepaskę biodrową;

- figurki dojrzałej kobiety o okrągłej głowie ze spiętymi włosami, dużych piersiach, wyraźnie zaznaczonym brzuchu, przeważnie nagiej. Niekiedy pojawiają się przybrania głowy w kształcie tiary. Jedna z figurek wyobraża otyłą kobietę obejmującą młodego mężczyznę, co według pewnych badaczy można zinterpretować jako zapowiedź popular­nego na Wschodzie mitu o kochanku Wielkiej Bogini, młodym pasterzu, który zginął i później zmartwychwstał.

W interpretacji Mellarta (podważanej przez nowsze badania J. Hoddera) podstawową ideologią Catal Huyuk doktryna śmierci i odrodzenia w związku z Boginią i poprzez jej moc. Wielka Bogini Matką świata, tożsamą z zasadą kreującą i podtrzymującą świat, powiązana z rodową koncepcją krążenia dusz (zestaw dusz dostępnych danemu rodowi stanowi stałą pulę, po śmierci ciała dusza wraca do dysponującego nią bóstwa rodowego i jest przez niewcielana ponownie). Zmarłe kobiety grzebano w obrębie świątyń, posypane ochrą (znak życia), ubrane w kosztowne szaty, wyposażone w obsydianowe lusterka, malowano farbą niebieską (na plecach) i zieloną (na łukach brwiowych), potem paciorki o tych kolorach. Budowle były planowane, pogrzeby odbywały się raz w roku, w czasie sezonu budowlanego, który wobec użycia suszonej cegły, gliny i gipsu jako materiału, mógł trwać tylko przez miesiąc, wczesną wiosną, ze względu na opady. Pogrzebanie kogoś w domu czy świątyni świadczy o więzi, jaka łączy tę osobę z żywymi. Odchodzące kapłanki utożsamiały się z Wielką Boginią. Szkielety układano z reguły na lewym boku, w pozycji embrionalnej (choć zdarzają się pochówki na wznak) - tego typu pochówki charakterystyczne są dla społeczności rolniczych o silnych więzach rodowych. Ponieważ w świątyniach chowano tylko kobiety, więc wydaje się, że rody były liczone matrylinearnie, że kobiety były preferowane w kontaktach ze świętością ze względu na ich moc dawania życia. Kapłanki mieszkały w świątyniach pełniąc tam czynności kultowe, a co bardziej znaczące chowano, by przydawały mocy sanktuarium. W okresie chalkolilu, zwyczaj chowania ludzi w domach przestał być praktykowany, stosowano go wyłącznie wobec kapłanek. Jedna z pogrzebanych w Catal Huyuk kobiet-kaplanek miała między matami jako wyposażenie grobowe wielką ilość szkieletów mysich - które są zwierzętami Bogini Matki. Symbolizują one czas i jego przemijanie, a ich wysoka płodność - możliwość pokonania śmierci poprzez cyrkulację życia. Mysz grzebiąca norki jest zwierzęciem chtonicznym.

Jeden z odnalezionych pochówków zawierał zwłoki noworodka-wcześniaka w wy­drążonej w murze niszy, złożone w delikatnej tkaninie, pokryte ochrą, razem z darami grobowymi: muszelką i obsydianem. Wcześniaki nie musiały przechodzić oczyszczenia przez sępy, lecz wracały bezpośrednio do Bogini. Z reguły jednak czynności pogrzebowe przebiegały następująco: zwłoki dekapitowano, a głowy przechowywano w trzcinowych chatkach w kształcie stożków, podobnie jak na wyspach Salomona, które stawiano pod głowami byków w świątyniach. Przechowywanie ich w czymś w postaci domów czaszek wskazuje na przypisanie czaszkom specjalnej roli, kult czaszek charakterystyczny jest dla wielu rolniczych kultur (Nowa Gwinea, Indochiny, Polinezja, Indie - tantryzm, Celtowie) o zaznaczonej wiodącej roli pierwiastka żeńskiego. W głowach tkwiła koncentracja mocy życiowej zmarłego, którą mógł przekazać swoim potomkom lub zwy­cięskiemu wrogowi. Im więcej głów, tym więcej urodzaju i powodzenia w danym rodzinie. Również jedno z odnalezionych w Hacilar naczyń kulto­wych miało kształt ludz­kiej czaszki.

Bezgłowe ciała zo­stawiano na pożarcie sę­pom, ptakom Bogini. Po­zostawały tak przez rok do czasu wiosennych prac murarskich, być może przy okazji obrzędów noworo­cznych, kiedy to chowano obrane z mięsa szkielety w podestach domów i świą­tyń, układając w embrio­nalnej pozycji, na lewym boku. Miały zawieszone amulety w postaci małych głów byczych lub żeńskie­go bóstwa; wyposażenie zwłok z reguły, poza ka­płankami, nie było zbyt bo­gate. Czaszki zaś groma­dzono w „sanktuariach sę­pów”. Jedno z nich, VIII.8, gdzie czaszki układano na glinianych tacach, ma fresk przedstawiający sępy unoszące się nad bezgłowymi zwłokami. Sępy uświęcały śmierć, przekazując ciało do dys­pozycji Bogini razem z duszą, podczas gdy moc pozostawała w czaszkach na ziemi. Siły płodności biorą się z mocy przodków wędrujących pod ziemię, do łona Matki, a ich dyspozytorką jest Bogini. Mistycznym obrazem religii Catal Huyuk jest pszczoła i jej ul. Jedno z malowideł przedstawia pszczołę w jej czterech stadiach rozwojowych, od larwy po dorosłego owada. Pszczoła nieodmiennie wiąże się z neolityczną społecznością matriarchalną i jej Królową - Wielką Boginią na obszarze Azji, a potem Europy. Porządek społeczny ula jest ideą wyznaczającą stosunki w mieście typu Catal Huyuk. Kapłanka uosa­biająca Boginię-Królową uświęca przyrodę przez zabicie swego partnera-trutnia, jej towarzy­szki są robotnicami i wojownikami, jak Amazonki. Taniec pszczół i brzęczenie ula symbolizuje poznanie inicjacyjne. Jego owocem jest miód, znak wyższej mądrości. Najwłaściwszym czasem dla rozmnożenia pszczół jest wiosna, w okresie neolitu rozpoczynana przez wejście Słońca w gwiazdozbiór Byka. Przemiany pszczoły z jaja poprzez larwę i poczwarki do imago są symbolem przemian inicjacyjnych. Pszczoła pojawia się na cokole lub szatach Artemidy Efeskiej, a kapłanki Wielkiej Bogini: Demeter, Artemisy, Kybele, Rei nazywano „pszczołami". Obecność pszczoły w symbolice Bogini Catal Huyuk świadczy, więc o wywodzących się z neolitu starych wątkach mitycznych, obejmujących:

- płodność, znak wiosny, wody,

- symbol powodzenia i władzy królewskiej,

- pokarm życia i ścieżkę inicjacyjną,

- władzę i porządek idealny,

- sferę śmierci.

polodowcowe zmiany klimatu - wzrost temp. i desykacja

ustępowanie i zanik fauny plejstoceńskiej

adaptacyjna zmiana ekonom: specjalizacja w intensyw­nym zbieractwie dzikich zbóż

ograniczenie mobilności grup ludzk z powodu ich powią­z ze zbiornikami wodnymi i obszarami pól dzikich zbóż

półosiadły / całkowicie osia­dły tryb życia większych grup ludzkich (100-200 osobnik) w sezonowych obozowisk / stałych domostwach

stabilizująca współpraca z ko­czującymi w sąsiedztwie gru­pami zbieraczo-łowieckimi

polowanie na różne gatunki przeżuwaczy, stada gromadz się na obszarach zbożowych

wynalezienie i produkcja żaren, sierpów, kopaczek, gładzonych siekier i toporów do obróbki drewna

protorolnicze i protoho-dowlane procedury: pierwsze intencjonalne wysiewy dzikich zbóż i półdzikie stada prze­żuwaczy złożone z u-przednio pochwyco­nych młodocianych zwierząt

pojawienie się flory przy-obozowej z dominacją lo­sowo wysianych zbóż, przyciągającej stada prze­żuwaczy

wzrost wiedzy o cyklach wegetacyjnych zbieranych zbóż i etologii przeżuwa­czy

powstanie pierwot­nego rolnictwa i ho­dowli oraz osadnic­twa stałego w Azji Zachodniej

---