ROZDZIAŁ VIII

IDEOLOGIA WIELKICH ŁÓWÓW

ש ieowieckł iaaleolitu a zachowanp kasztu ש

◦badanie stosunku człowieka górnego paleolitu do świata zwierzęcego na podstawie

Zachowania współczesnych łowców - zbieraczy

◦ temat zwierzęcy dominuje w kulturze zbieraczo - łowieckiej

Figurki z Dolnych Vestonic i Predmosti

◦na malowidłach i malowano rany, a obok narzędzia którymi zostały zadane lub znaczono rysunki strzałami

Domniemane zabiegi rytualne, którym przeczy Leroi Gourhan

◦pogląd związany z widzeniem sztuki jako zwierciadła rzeczywistości

Wizerunki zwierza są obrazami, nie symbolami,

-nie sprawdza się

+ układ zwierząt na malowidłach nie odpowiada gatunkom, na które polowano

+prawie nie ma wizerunków ludzi, którzy byliby przez autorów widywani częściej niż zwierzęta

◦teza o totemistycznym charakterze rysunków?

/założenie ze najstarsza forma wierzeń jest totemizm/

-nie sprawdza się

+każdy klan posiadałby własny totem

+W sztuce paleolitu byłaby o wiele większa rozmaitość przedstawianych gatunków

+Każdy klan miałby własna jaskinie, w której byłoby przedstawiane tylko jedno zwierzę◦

◦rysunki chatek i inne znaki uznawane za pułapki lub wizerunki miejsc przebywania duchów

◦niekoniecznie sprawdza się nasze pojmowanie jaskini jako uniwersalnego łona

I rysunków zwierząt jako gatunków zwierząt dążących do światła

+zwierzęta zwrócone we wszystkie strony, a nie łbami ku wyjściu

◦zwierzę i człowiek tworzyli wspólnotę losowa

+relacja oparta na pogoni i zabijaniu

+przelana krew zwierzęcia jest traktowana na podobieństwo ludzkiej

+pokrewieństwo między światem ludzkim i zwierzęcym

+wymienność ludzkich i zwierzęcych form bytu-

Amazonia- „równowaga dusz”- za daną ilość zabitej zwierzyny

ludzie musza zapłacić przeniesieniem części dusz zmarłych w ciała zwierząt

+zabicie zwierzęcia zawsze jest równoznaczne z ofiarą

+antropomorfizacja poprzez przyznawanie im ludzkich cech charakteru

+zabicie zwierzęcia na polowaniu staje się czynnością sakralna

+kosmos jako wiecznie powtarzalna teraźniejszość

W której następuje ciągła cyrkulacja dusz/życia zwierząt i ludzi za pośrednictwem sił duchowych lub boskich, będących uosobieniem płodności

ש ש Pan dzikiej zwierzyny

◦pozwala myśliwym polować po to aby przetrwali, ale mogą zabujać tylko tyle ile potrzebują

Ale po śmierci zwierzęcia jego życie - dusza wraca do boga

◦gospodarz lasu

◦czasem utożsamiany z lasem jako całością - traktowanie lasu jako jednolitej autonomicznej istoty

◦Czukczowie - Niargyen

Jego dusza obudowana jest kosmosem; różne postacie, głownie renifer

Stworzył świat, ustanowił porządek kosmiczny, zarządza stadami

◦ Pigmejowie - Tora

Bóstwo = las; las chroni; różne postacie: słoń samotnik, kameleon, szympans, księżyc(reinkarnacja); pojawia się na polowaniu lub we śnie

zdarza się, ze Tora nie chce by polowali; nie lubi hałasu, kłótni, tłoku;

wymaga harmonii pomiędzy światem ludzi i przyrody; zakłócenie harmonii oznacza że Tora zamknie las i ludzie wyjdą z pustymi rękami;

rytuały otwarcia lasu- pokazanie ze ludzie już się nie kłócą i umieją współpracować

wspólny śpiew - harmonia trąby mulino

KOMPLEKS PANA DZIKIEJ ZWIERZYNY

◦ idea lasu jako całości; ochrona ekosystemu,

harmonia pomiędzy zabitymi zwierzętami a możnością odradzania

◦ opieka nad cyklem rocznym

◦ różne postaci - przede wszystkim ta na która najwięcej się poluje albo totem

Symbol który łączy społeczność

◦ śmierć i zmartwychwstanie;

Zjedzone zwierze nie znika. Pan dz. przy. okrywa na nowo szkielet mięsem

Nie łamanie kości; kozy Thora; Jezus

◦ ofiara pierwocin lub specjalnej części zwierzęcia

Solarny(rzadziej lunarny) charakter - tęcza jako hipostaza

◦ pan pogody - przejawia się w zjawiskach atmosferycznych

◦ władza nad szczęściem polowania

◦ odpowiada za rytuały inicjacyjne

Wielki czarownik z Trois -Freres

◦ człowiek wewnątrz zwierzęcia złożonego z wielu zwierząt

WŁADCA ZWIERZĄT JAKO ZWIERZĘ

? szaman który wyprowadza z siebie ducha opiekuńczego?

paleolit - kotowate; lew

Żubr - bizon

◦ często go malowali chociaż rzadko jedli

◦ medytacja przy ciele bizona

◦ malunki które świadczą o tym, że był kojarzony z człowiekiem

ש Niedźwiedź i Pan Dzikiej Zwierzynyש

Współczesny kult niedźwiedzia

◦ zwierzę bardzo podobne do człowieka

+ (podobieństwo łapy niedźwiedzia i stopy ludzkiej, częste stawanie na 2 łapach)

+ uznaje się, że posiada ono duszę, oraz iż jest „bratem”, „kuzynem”,

+ Jakuci - jeśli oskórujemy niedźwiedzia , w środku będzie człowiek;

„odpinanie guzików

inteligencja

◦ siła fizyczna = potęga

◦ sen zimowy = zmartwychwstanie; mediator pomiędzy śmiercią a życiem

odpowiednikiem człowieka w świecie natury.

+mity o małżeństwie niedźwiedzicy z myśliwym,

lub o zgwałceniu przez niedźwiedzia zabłąkanej kobiety.

+Pierwiastek kobiecości w niedźwiedziu

+Często widzi się w nim gospodarza lasu, Pana Dzikiej Zwierzyny, od którego zależy powodzenie na łowach.

+Uważa się go za mediatora pomiędzy kulturą i naturą, a także jako pośrednika między Niebem a Ziemią

+.Jako zwierze kosmiczne bytuje na niebie w postaci gwiazdozbioru

(konstelacja Wielkiej Niedźwiedzicy pochodzi z paleolitycznego okresu łowieckiego).

◦ Ślady niedźwiedzia z okresu paleolitu =>kultury mustierskiej =>niedźwiedź jaskiniowy

+rysunki i figurki z okresu oryniackiego i magdaleńskiego przedstawiają niedźwiedzia brunatnego.

◦ spektakularne znalezisko -jaskinia Montespan ,okresu magdaleński

gdzie znaleziono między innymi figurkę niedźwiedzia w pozycji Sfinksa. +Najprawdopodobniej była ona przedmiotem zabiegów magicznych,

+obtańcowywano ją, ostrzeliwano bądź kłuto oszczepami.

◦ Rysunki z jaskiń pirenejskich i francuskich przedstawiają postacie ludzkie tańczące nad niedźwiedziem

+ wiele jest też przedstawień, które utożsamiają niedźwiedzia z Panem Dzikiej Zwierzyny

+ jaskinia w Les Trois Freres - pod wizerunkiem Wielkiego Czarownika umieszczono niedźwiedzia, z którego pyska wychodzą smugi wyobrażające najprawdopodobniej krew/siłę życiową.

◦ cykl życiowy niedźwiedzia wyznacza cykl kosmiczny

dzielono też rok na podstawie aktywności życiowej niedźwiedzia.

◦ Święto Niedźwiedzia wchodzi w skład obrzędowości współczesnych społeczności plemiennych Eurazji.

+ cykl rytuałów, odbywających się wczesną wiosną lub jesienią (przebudzenie i zaśnięcie niedźwiedzia)

+na przełomie życia i śmierci - jesień/wiosna; nawoływanie przyrody do zmian

trwały kilka do kilkunastu dni.

Zachód - Ewenkowie, Ugrofini, Indianie

◦ zabicie niedźwiedzia na polowaniu

/ z całym ceremoniałem; założenie, ze niedźwiedź się na to godzi/

◦ powitanie zwierzęcia w wiosce

◦ przekazanie próśb mieszkańców

◦ niedźwiedzi taniec, uczta

◦ zwrot głowy i kości ziemi

Wschód, Niwachowie

◦ schwytanie małego niedźwiedzia i wychowanie go

◦ członek rodziny traktowany jako mieszkaniec wioski

◦ wyznaczenie mu rodziny; bliźnięta, dobry myśliwy

Reprezentacja wioski;

opozycja natura- kultura i pośrednik - niedźwiedź

◦ po kilku latach „odesłanie do tajgi”

◦ pochód oprowadza go po wiosce

Tam gdzie zajrzy, przyniesie szczęście

Z tego wynika późniejsze traktowanie niedźwiedników i cyganów jak magów

◦ złożenie niedźwiedzia w ofierze

Nie może wiedzieć kto go zabił; wiele tępych strzał i tylko jedna ostra

◦ rytualna uczta, na której niedźwiedź obecny jest w dwóch postaciach

◦ gość który je kęski z siebie samego - reinkarnacja

◦ taniec w podzięce niedźwiedziowi

◦ zapewnienie płodności wiosce i przywołanie wiosny;

naśladowanie niedźwiedzia

◦ on musi wiedzieć ze zrobił przysługę całemu społeczeństwu

I ze w zaświatach będzie mu lepiej

ש a indianska mietologia wielkich łowów żubr ש

◦ jaskinia w Altamirze

+starannie wykonane wizerunki zwierząt sugerują,

Że żubr uznawany był za źródło mocy i życia, symbol dostarczyciela pożywienia i wszelkich dóbr kulturowych

◦ bizon dla Indian prerii

+Żywiciel, przodek, ojciec, starszy brat, symbol płodnej ziemi, duch opiekuńczy

+potencjał mocy skupia się w rogatej czaszce - podstawowym akcesorium kultowym

+ możliwość zabicia bizona jest łaska

Z jego ciała nic się nie marnuje

Zamienia się w życie Indian - w ich ciała i elementy ich kultury

+ „bez bizona bylibyśmy niczym

Ich mięso przekształcało się w nasze ciało

Wszystko było wykorzystane

Bizon był częścią nas, naszym bratem”

+ przybycie białego człowieka - desakralizacja; oderwanie Indian od ich korzeni

Pokazanie im, ze bizony są zwykłymi zwierzętami, które można zabić, ze nie maja już opiekuna.

◦ głód. Taniec bizona który miał je sprowadzić powrotem

Związany z ideą umierającego i zmartwychwstającego zwierzęcia

+mit o dziewczynie, która została zona bizona, żeby zwierzęta zgodziły się wskoczyć w pułapkę i uratowały jej plemię od głodu

Bizon ofiarował jej plemieniu magię - taniec bizonów

ש Mamut i mityczna kosmologia paleolitu ש

◦ Obozowiska w Prednosti, Mezynia, Gagarina, Kostienek i syberyjskiej Malty

należały do wyspecjalizowanych łowców mamutów.

◦ Na Mamuty polowali przedstawiciele wielu oryniacki i postoryniackich kultur (górny paleolit).

◦ Zwierzęta te pochodzące, z tzw. megafuany plejstoceńskiej najlepiej czuły się w klimacie stepowym, stając się pożywieniem wyłącznie ludzkim i najważniejszym dla człowieka źródłem mięsa.

◦ W symbolice mamuta dominują chtoniczne

i aktwatyczne (razem z mitycznym wężem tworzył rzeki i jeziora) skojarzenia.

◦ Sama nazwa zwierzęcia pochodzi z języka Eskimosów, gdzie Mamontu oznacza 'tego, który żyje pod ziemią'.

+ W kosmologii szamanistycznej występuje jako strażnik drogi do Krainy Zmarłych"

+ Pod ziemie zostały zesłana gdyż były ich za dużo i mogłyby "zadeptać ziemię"

Przypisuje się im wywoływanie trzęsień ziemi,

◦ U Selpuków uznaje się je za "zwierzę-podporę", podtrzymująca świat na własnym ciele.

Jest także "zwierzęciem zakładzinowym", z którego ofiara stała się początkiem świata

(podobnie jak później byk w neolicie).

◦ miot o głodnych Czukczach, którzy znaleźli kły mamuta. Powstał z nich szkielet, który obrósł mięsem /działanie szamana/

◦ U Ewenków jawi się także jako "zwierzę kosmologiczne" (wyoranie ziemi z błota).

◦ zwierzę mocy, gospodarz żywiołów, mamut - wieloryb

◦ podziemny duch tajgi

Nieobecny - obrasta w niejasny wygląd

◦ mamuta w otoczeniu innych zwierząt, których układ tworzył swoisty model kosmosu:

+ żółw zmagający się orłem ukazuje opozycje górny świat (orzeł) - dolny świat (żółw);

+ żółw i szczupak zmagające się w walce i chwytające się za ogony

tworzą krąg z grubsza przypominający mamuta;

+dwa kamienie, w których zarys mamuta wyznaczony jest przez skorupę żółwia

i jeden obraz mamuta uzupełniony ryczącą samicą żubra (pierwiastki męski i żeński);

przekaz związany ze stworzeniem świata przez - pierwotny mit.

+Okrągły i podobny do kopuły zarys głowy i grzbietu mamuta sklepienie niebieskie,

+ dolna cześć jako ziemia, sierść - j drzewa i trawa,

+rysujące się pod skórą kości - góry i skały,

+ żyły z krwią - za rzeki

+oczy - Słońce i Księżyc.

ש Ofiary i rytuały inicjacyjne ש

◦ odciski dłoni jako najwcześniejszy motyw sztuki naskalnej paleolitu

◦ lewa ręka, często bez palca

Często wielkości ręki dziecka lub młodzieńca

+ rytuał inicjacyjny

Ocinanie małego, czasem serdecznego palca

+wiara że odcięcie palca uzdrawia? południowa Afryka

+

Ofiara ekspiacyjna ”część za całość”

+

◦ odbicia dłoni ze śladami zgiętych (ale nie odciętych palców.)

+przykładanie dłoni do obrysowania grzbietem

שOkres magdaleński i symbolika malarstwa jaskiniowego ש

◦Leroi-Gourham

+w określonych miejscach jaskini pojawiają się odpowiadające im namalowane układy zwierząt.

+W tematach malarskich tego okresu przeważają wizerunki

+konia (powiązanego z symboliką męską) i żubra (symbolika żeńska).

+Rysunki zwierząt uzupełnione są różnorodnymi znakami.

+ Temat główny o charakterze mitologicznym to: żubr - znaki - koń.

+Znaki także dzielą się na grupy męskie/żeńskie.

+W malowidłach częste są przypadki łączenia znaków lub zwierząt z przeciwstawnych grup.

◦Dzieła człowieka z górnego paleolitu łączą w sobie dwa sposoby ekspresji: realistyczny i abstrakcyjny. +Dominuje symbolika związana z płcią, rozdzielenie kosmosu na dwa przeciwstawne pierwiastki.

+Przedstawione na malowidłach zwierzęta pełnią więc funkcję symboliczną,

a nie przedstawieniową lub magiczną.

◦Jaskinie były przeważnie sanktuariami, służyły obrzędom inicjacyjnym i szamanistycznym.

+Oprócz malowideł jednym z elementów obrzędowych były śpiewy i muzyka,

+ jaskinie posiadają akustykę potęgowaną wyżłobionymi stalaktytami, powodującymi wibrację dźwięku. +Technika malarska - wydmuchiwanie przez rurkę barwnika wraz ze śliną na ścianę,

obecna także we współczesnej kulturze Aborygenów.

◦Wg Aborygenów rysunki naskalne, są odbiciem ciała przechodzącego do innego świata bóstwa lub przodka. +Przedstawienia duchów - zarodków wokół bóstw są tworzona za pomocą rurek.

+Malarstwo w świecie plemiennym nie jest realistyczne lecz symboliczne,

+odnosi się ono do wizji transów szamańskich (często do obrazów halucynacji).

Malarstwo okresu górnego paleolitu nie ma charakteru przedstawiającego, jest plastycznym przedstawieniem wizji drugiego świata. Skalna ściana to strefa przejścia pomiędzy światem realnym, a duchowym.

---