Profilaktyka - przeszłość, teraźniejszość, przyszłość
dr n. med. Krystyna Knypl
Warszawa
Profilaktyka z ekonomicznego punktu widzenia należy do najskuteczniejszych i najbardziej korzystnych metod zwalczania chorób. Rola i ranga profilaktyki jest znana powszechnie, nie podąża jednak za nią odpowiednia praktyka.
Od dawna wiadomo, że w zapobieganiu wielu chorobom podstawową rolę odgrywa prawidłowe żywienie. Już w roku 1785 nakładem Komisji Edukacji Narodowej ukazało się (przetłumaczone z języka francuskiego) dzieło „Przepisy dyetetyczne czyli reguły zachowania się w czerstwym zdrowiu i przedłużenia życia”. W przedmowie do tego dzieła czytamy: Część ta sztuki lekarskiej, która sposoby ustrzeżenia się chorób podaje, jest to bez wątpienia nauka najszacowniejsza i najważniejsza dla wszystkich ziemi mieszkańców, a bardzo mało znana... Dowodem tego są jedni w samym kwiecie młodości z oczu naszych porwani, drudzy okropnie w samych mdłościach i niejakim konaniu życie pędzący, przeto iż reguł dyetetycznych do swej konstytucji i temperamentu stosownych nie trzymali się.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że Komisja Edukacji Narodowej składała się z wybitnie oświeconych umysłów decydując się na publikację owego dzieła, które do dziś nic nie straciło na aktualności.
Współczesna kardiologia odnotowała w nieodległej przeszłości bardzo optymistyczny przykład zmniejszenia zapadalności na choroby układu krążenia.
W latach 1970-90 w Stanach Zjednoczonych oraz w Północnej Karelii (Finlandia) zmalało występowanie chorób układu krążenia o około 20%, a było to głównie spowodowane zmianami stylu życia. Trzy główne filary tych zmian stylu życia to: zaprzestanie palenia papierosów, właściwe odżywianie się oraz aktywność fizyczna. Są to jednocześnie trzy główne, poddające się kontroli, czynniki ryzyka choroby wieńcowej, zawału serca oraz udaru mózgu.
Prognoza sporządzona przez ekspertów Harvard School of Public Health w Bostonie (na potrzeby Światowej Organizacji Zdrowia) przewiduje, że w roku 2020 najczęstszą przyczyną chorób i zgonów w skali całej kuli ziemskiej będzie choroba wieńcowa. Zważywszy na fakt, że widoczne efekty postępowania profilaktycznego występują po 10-20 latach, prognoza ta wskazuje, gdzie powinny być skierowane najbardziej energiczne działania. Kierunek ten to zwalczanie czynników ryzyka choroby wieńcowej, zawału serca oraz udaru mózgu. Z powodu tych chorób w roku 1990 na całym świecie zmarło 10,7 mln ludzi!
Największy sukces profilaktyczny można odnieść, gdy postępowanie profilaktyczne jest skierowane do młodych osób o wysokim poziomie ryzyka choroby wieńcowej, zawału serca oraz udaru mózgu. Tak więc pierwszym krokiem w prawidłowo prowadzonej profilaktyce powinno być wyszukanie osób o wysokim ryzyku. W obecnie obowiązującym w naszym kraju systemie ochrony zdrowia jest to zadanie dla lekarzy rodzinnych. Dość powszechnie dostępna „Karta oceny ryzyka wieńcowego” powinna być na wyposażeniu każdego gabinetu lekarza rodzinnego, na równi z aparatem do mierzenia ciśnienia krwi czy stetoskopem. Z wielką satysfakcją przeczytałam w Journal of the American College of Cardiology (1999, 33, 1136), w artykule pt. „Badanie potomstwa społeczności Framingham: komentarz” następujące stwierdzenie: ...historia choroby każdego pacjenta powinna zawierać wyrażone liczbowo ryzyko choroby wieńcowej. Pozwalałoby to na wdrażanie właściwych strategii postępowania zapobiegawczego w zależności od potrzeb pacjenta. Uzasadnione jest oczekiwanie, iż w przyszłości szacowanie ryzyka będzie bardziej precyzyjne i użyteczne.
Ponieważ styl życia kształtuje się w dzieciństwie oraz wieku młodzieńczym, najbardziej uzasadnione byłoby skierowanie intensywnej edukacji prozdrowotnej do młodego pokolenia. Nawyki takie jak palenie papierosów, dieta bogatotłuszczowa, ograniczona aktywność ruchowa początkami sięgają zwykle dzieciństwa i młodości, a ich skutkiem jest zawał serca lub udar mózgu w wieku dojrzałym. Negatywne skutki stylu życia dotykają w zbliżonym stopniu, choć w nieco różnym wieku, zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Jedynie śmiertelne wypadki drogowe dotyczą 3-krotnie częściej mężczyzn w wieku 15-34 lat.
Naukowe opracowanie mechanizmów psychologicznych, socjologicznych oraz kulturowych, które warunkują przyjęcie zdrowego stylu życia byłoby podstawą skuteczniejszej profilaktyki oraz promocji zdrowia. Duże znaczenie miałoby również ustalenie roli czynnika ekonomicznego. Osoby gorzej sytuowane ekonomicznie zwykle częściej zapadają na choroby układu krążenia oraz udary mózgu. Różnica w długości życia wynikająca z przynależności do różnych klas ekonomicznych może sięgać kilku lat. Opracowanie właściwych metod przekazu informacji o zachowaniach prozdrowotnych powinno mieć na celu ich przyswojenie, zrozumienie oraz wdrożenie do praktyki dnia codziennego przez osoby wymagające zmiany stylu życia. Właściwa polityka informacyjna może być realizowana przez specjalne kampanie informacyjne o sposobach zachowania zdrowia, programy edukacyjne dla pacjentów, programy skierowane do grup społecznych bardziej zagrożonych chorobami cywilizacyjnymi, promowanie racjonalnego stosowania leków, zalecanie ograniczenia spożywania alkoholu oraz propagowanie aktywności fizycznej.
Poza edukacją skierowaną do młodszej części społeczeństwa warto również zwrócić uwagę na choroby wynikające ze starzenia się populacji. Do chorób tych należą nowotwory, niewydolność krążenia, niepełnosprawność umysłowa oraz niepełnosprawność fizyczna. Liczba osób z chorobami wynikającymi ze starzenia się społeczeństw będzie wzrastać, i tak np. szacuje się, że w roku 2000 w krajach Unii Europejskiej będzie około 8 mln osób z chorobą Alzheimera. Czynnik demograficzny, jakim jest starzenie się społeczeństw, obok nowych technologii w medycynie oraz wzrostu oczekiwań społecznych będzie główną przyczyną wzrostu kosztów w ochronie zdrowia. Koszty te mogą być obniżane przez dobre systemy reform, większą wydolność organizacyjną, wzrost konkurencji pomiędzy ośrodkami medycznymi oraz zwiększenie nakładów na profilaktykę. Miejscem, w którym redukcja kosztów leczenia powinna być przedmiotem szczególnej uwagi są Kasy Chorych. Tymczasem opublikowany w drugim tegorocznym numerze Biuletynu Kas Chorych plan finansowy na rok 2000 nasuwa wiele refleksji. Otóż przewiduje się przeznaczenie 0,28% wszystkich środków finansowych na „koszty profilaktycznych programów zdrowotnych i programów polityki zdrowotnej”. Jest to najniższy poziom finansowania ze wszystkich wymienionych w planie finansowym działów. Nawet nie sprecyzowane bliżej „inne świadczenia zdrowotne” mają przewidziane 0,52% budżetu, a „inne koszty” 0,37%. Główną pozycją, obejmującą ponad 47%, jest leczenie szpitalne. Zwraca uwagę, że „zaopatrzenie w leki” to ponad 16% budżetu kas chorych. Tak więc 63% środków finansowych pochłania tradycyjna medycyna naprawcza, w której większość pacjentów jest biernym konsumentem oferowanych usług medycznych.
Optymalne byłoby rozszerzenie zakresu działań zarówno w odniesieniu do profilaktyki pierwotnej, jak i profilaktyki wtórnej. Profilaktyka pierwotna uważana jest za droższą od profilaktyki wtórnej, jednak w tak ujmowanych szacunkach zapomina się, że główne koszty dotyczące osób poddawanych profilaktyce wtórnej mają miejsce podczas hospitalizacji. Wszelkie dyskusje o kosztach leczenia najlepiej ilustruje stwierdzenie, że od kosztów leczenia większe są tylko koszty... nieleczenia.
Korzystne z punktu widzenia profilaktyki, zarówno pierwotnej, jak i wtórnej, byłoby prowadzenie następujących programów profilaktycznych:
- badania przesiewowe noworodków wg kalendarza opracowanego przez Instytut Matki i Dziecka,
- zapobieganie wadom postawy wśród dzieci i młodzieży,
- programy edukacyjne dla dzieci i młodzieży w zakresie zwalczania alkoholizmu oraz uzależnień od substancji psychoaktywnych,
- warsztaty antystresowe dla dzieci i młodzieży,
- profilaktyka chorób przenoszonych drogą płciową,
- promowanie zdrowego stylu życia wśród dzieci i młodzieży,
- profilaktyka kardiologiczna pierwotna - zwalczanie czynników ryzyka choroby wieńcowej,
- profilaktyka kardiologiczna wtórna - kontrola czynników ryzyka u osób po zawale serca, angioplastyce oraz pomostach aortalno-wieńcowych,
- warsztaty edukacyjne dla pacjentów kardiologicznych i ich rodzin w zakresie modyfikacji stylu życia,
- warsztaty edukacyjne dla pacjentów z cukrzycą i ich rodzin w zakresie modyfikacji stylu życia,
- warsztaty antystresowe dla pacjentów po przebytej chorobie nowotworowej ich rodzin,
- profilaktyka dla kobiet obejmująca zapobieganie chorobom sutka, narządu rodnego, okresu menopauzy, osteoporozie,
- profilaktyka onkologiczna dla mężczyzn obejmująca zapobieganie rakowi płuc, jelita grubego oraz prostaty,
- profilaktyczna poradnia dla mężczyzn kompleksowo obejmująca problematykę prawidłowego rozwoju płciowego, porad przedmałżeńskich, zagadnień związanych z płodnością oraz problemów pożycia intymnego,
- profilaktyka neurologiczna - zapobieganie udarom mózgu,
- profilaktyka antynikotynowa.
Realizacja tak szeroko zakrojonych działań jest możliwa przy współdziałaniu nie tylko placówek ochrony zdrowia, ale również gremiów politycznych oraz mediów publicznych.