TEATR ŚREDNIOWIECZNY
Tło historyczne - w Średniowieczu nie było pojęcia państwa; zastępowała je luźna federacja autonomicznych księstewek. Europie brakowało centrum w sensie zarówno politycznym jak i kulturalnym. Żaden też z dramaturgów (ani utworów) tego okresu nie zyskał statusu klasyka. W średniowieczu zabrakło organizującego elementu miejsca, czy to stałego, czy prowizorycznego - dlatego tak trudno klasyfikować co było teatrem a co nie było. Średniowieczny łaciński termin ludi określał zarówno sztuki teatralne jak i zawody sportowe, popisy akrobatów.
Pseudoteatralne formy stanowiły część obrzędu mszy od początku IX aż do XVI wieku. Dopiero od XII wieku datuje się specyfikacja teatralnych spektakli, ale nie wykształciły się takie pojęcia jak „dramat narodowy” czy „dramat europejski”.
Powstająca w tym okresie dramaturgia miała prawie wyłącznie charakter religijny. Dwa typy teatru: „teatr dworski' i improwizowany teatr ludowy. Większość sztuk rozwija wątki biblijne (XII w. - „Zmartwychwstanie Pańskie”). Tu nie było mowy o działaniach pozascenicznych. Bóg nie był niewidzialną siłą, jak w sztuce bizantyjskiej, lecz jednym z aktorów, ukazującym się w określonym miejscu. W średniowiecznym teatrze, jeśli już zaczęto opowiadać konkretną historię , nie było rzeczy niemożliwych do pokazania. Nacisk kładziono nie tyle na jednostkowe odczucia bohaterów, co na ciągłość scenicznej narracji. Sztuki wystawiały zazwyczaj gildie rzemieślnicze wespół z duchownymi; temat wskazuje na konkretne święto. Proste od strony inscenizacyjnej, lecz skomplikowane muzycznie, udramatyzowane biblijne przypowieści wystawiane w trakcie stosownych świąt roku kościelnego traktowano jako dodatkową część liturgii.
Sztuki alegoryczne i moralitety przetrwały okres reformacji, podczas gdy inne typy zostały wyklęte za obrazoburstwo. Pierwszą zachowaną sztuką alegoryczną jest Szyk cnót (autorką jest Hildegarda z Bingen). Inne: Gra o Antychryście - (mamy tu cały zestaw współczesnych technik teatralnych. Alegoryczny teatr obfituje w wizualne symbole: Kościół na przykład występuje w towarzystwie Łaski, rozpoznawalnej dzięki świętym olejom, i Sprawiedliwości z mieczem i szalami wagi. Najgłębszą treścią i sensem dramatu jest trudność w oddzieleniu prawdy od fikcji i postaci Chrystusa od Antychrysta. To przykład na pokrewieństwo z teatrem antycznym - papierze zastąpili cesarzy i próbowali sprawować kontrolę na całym terytorium ) Średniowieczne dramaty nigdy nie oferowały jednoznacznego przesłania w duchu chrześcijańskiej wiary; dawały za to pole do interpretacji i dopuszczały krytykę i polemikę.
Innym gatunkiem jest mirakle, czyli sztuka o świętych. Tematyka cudów i męczeństwa była w Średniowieczu równie popularna jak wątki biblijne. Atrakcją takiej sztuki było odwzorowanie kultu jakim darzono poszczególnych, często lokalnych świętych. Parafianie odchodzili dzień patrona swego kościoła, uczestnicząc w uroczystej mszy, przedstawieniu i jarmarku. Święci mieli za zadanie umacniać zbiorową tożsamość. Przykład: „Nawrócenie hetery Tais” mniszki Hroswithy.
W X wieku teatr istnieje na każdym dworze i w każdym mieście. Dramat okresu schyłkowego można podzielić na sztuki „letnie” i „zimowe”. Repertuar letni grano na otwartym powietrzu, dla całej lokalnej populacji. Zimowy prezentowano w salach, wyłącznie dla (i z udziałem) mieszkańców dworu czy gospodarstwa. Nie rysuje to wyraźnej granicy między dramatem publicznym a prywatnym, ponieważ głowa domu w Średniowieczu - król, opat, pan zamku czy oberżysta zawsze pozostawała po części postacią publiczną. Wciąż wystawiano sztuki łączące się z obrządkiem mszy, a sam kościół pozostawał potencjalnie miejscem prezentacji rozbudowanych i widowiskowych imprez o charakterze publicznym. Spektakle średniowieczne organizowane przez władze najczęściej połączone bywały z procesjami, podczas których odzwierciedlała się obowiązująca w mieście hierarchia społeczna. Tableaux ze scenami biblijnymi, wożone podczas procesji po miastach, utorowały drogę krótkim sztukom religijnym. Wjazd wozu poprzedzały grupy pieszych, zapowiadając sztukę, która zaraz zostanie odegrana. Najwybitniejsze ze sztuk średniowiecznych budowane były wedle podobnego schematu: sekwencji epizodów skupionych wokół Ukrzyżowania i Zmartwychwstania; nierzadko rozpoczynały się stworzeniem świata, a kończyły spektakularnie pokazanym Sądem Ostatecznym. Obok procesji występowały teatry usytuowane na otwartej przestrzeni - naśladowano w ten sposób rzymskie i celtyckie amfiteatry (schemat ten stanowił odbicie starożytnej idei kosmosu, w myśl której wszystkie planety krążą wokół centralnego punktu - Ziemi) System ustawienia rozmaitych masjonów wokół pustej przestrzeni gry (platea) w koło, tak by tworzyły zamkniętą arenę, pozwalał na płynne przenoszenie akcji z miejsca na miejsce lub do neutralnego centrum. Na wschodzie znajdowało się Niebo, na zachodzie - Piekło. W kole znajdowały się sztuczne drzewa, rzeki, góry, świątynie - scenografowie średniowieczni bowiem, podobnie jak malarze, architekci i rzeźbiarze, nienawidzili pustych przestrzeni. W Średniowieczu wierzono, że prawdziwe życie nie jest z tego świata; granica między aktorami a widownią była płynna, ponieważ wszyscy ludzie grali role na boskiej scenie. Dlatego odbicie rzeczywistości w teatrze musiało polegać na odtworzeniu boskiego planu i zaznaczeniu nań właściwego sobie miejsca. Zmieniając w teatr miejsce tak zwyczajne jak publiczny plac targowy, średniowieczni ludzie teatru pokazywali, że nawet najpospolitsza codzienność ma swoje ukryte głębsze znaczenie. Jednym z paradoksów Średniowiecza jest mniemanie, że dobro wyrasta ze zła. Dlatego teatr nigdy nie traktował swych widzów obojętnie, pozwalając na zajęcie wygodnej pozycji po stronie cnoty. Rok widowiskowi umożliwiał średniowiecznemu człowiekowi nie tylko oglądanie w udramatyzowanej formie przypowieści o grzechu, skrusze i zbawieniu, ale i przeżywanie wciąż na nowo tego cyklu. Wszyscy, bogaci i biedni, na równi uczestniczyli z jednej strony w teatrze religijnym, ściśle związanym z liturgią, z drugiej zaś w wywrotowych karnawałowych swawolach ( w Anglii były to sztuki np. o Robin Hoodzie).
Przyczyny obumarcia dramatu religijnego są bardzo złożone. Problem nie polegał na wyczerpaniu się artystycznego potencjału teatru, ale na jego wyniszczeniu. W krajach katolickich falę represji przyniósł nurt Kontrreformacji, kierujący swe ostrze przeciw protestantyzmowi i mający na celu umocnienie dyscypliny w Kościele katolickim. Przyczyniła się do tego też coraz silniejsza centralizacja.
2