Szekspir, WILLIAM (1564-1616), ang. poeta, dramatopisarz i aktor czasów Elżbiety I i Jakuba I; biografia Shakespeare'a jest oparta na niekompletnych źródłach dokumentalnych, zwł. skąpo informujących o latach poprzedzających jego sukces artyst. w Londynie. Pochodził z miasteczka → Stratford-upon-Avon, tam później mieszkał i zmarł. Od ok. 1590 do 1610 przebywał w Londynie, działając jako aktor i pisarz; pierwsze poematy (Wenus i Adonis 1593, Lukrecja 1594) dedykował hr. Southampton; od 1594 czł. kompanii Sług Lorda Szambelana, dysponującej od 1599 własnym teatrem The Globe, a następnie Blackfriars Theatre; z wstąpieniem na tron Jakuba I trupa przyjęła nazwę Sług Królewskich (1603); 1596 jego ojciec otrzymał tytuł szlachecki. Zbiorowe wydanie pośmiertne dzieł Shakespeare'a (tzw. Pierwsze Folio 1623), które ustala kanon 36 sztuk (potem przyjęto 37), dzieli jego twórczość na kroniki hist. (dramaty z dziejów Anglii), tragedie i komedie; chronologia utworów sporna, rękopisów brak. Najwcześniejszy zespół sztuk tworzy tetralogia: 3 części Henryka VI i Ryszard III (1590-93, wyst. pol. 1864); w okresie do 1600 powstała większość kronik, m.in.: Ryszard II (1595, wyst. pol. 1871), 2 części Henryka IV ze słynną postacią Falstaffa (1596-98, wyst. pol. 1882), Henryk V (1599), a także większość komedii, m.in.: Stracone zachody miłości (1594, wyst. pol. 1886), Sen nocy letniej (1595, wyst. pol. 1872), Jak wam się podoba (1599-1600, wyst. pol. 1880), Wieczór Trzech Króli (1600, wyst. pol. 1884), oraz tragedia miłosna Romeo i Julia (1595, wyst. pol. 1798); na okres 1601-09 przypadają największe tragedie — Hamlet (1601, wyst. pol. 1797), Otello (1604, wyst. pol. 1801), Król Lir (1606, wyst. pol. 1812), Makbet (1606, wyst. pol. 1812), Antoniusz i Kleopatra (1607, wyst. pol. 1890); w ostatnich latach życia Shakespeare napisał m.in. komedię fantastyczną Burza (1611, wyst. pol. 1901), wydał też cykl 154 Sonetów (1609, wyd. pol. 1965), należący do arcydzieł ang. liryki. Swym wszechstronnym talentem wytyczył kierunki rozwoju dramatu nowoż.; czerpiąc z Seneki Młodszego i Plauta, Plutarcha, kronik średniow. i nowelistyki wł., splatał rzeczywistość z fantastyką, tragizm z komizmem, swobodnie przekraczał reguły klas., wprowadzając bogactwo wątków, scen, postaci, tworząc złożone, wyraziste charaktery, w osobowości bohatera widząc podstawowe źródło jego losu. Ogólnoludzkie prawdy, zawarte w utworach Shakespeare'a, plastyczność, urok i wdzięk postaci, werwa dram. i poet., metaforyczność stylu, dynamizm i melodyjność wiersza, obok wciąż odnajdywanych nowych wartości, przesądzają o nieprzerwanym odbiorze jego dzieł i uznaniu Shakespeare'a, zwł. od czasów romantyzmu, za największego dramaturga w literaturze światowej. Polskie wyd. zbiorowe Dzieła dramatyczne (t. 1-6 1964), Poematy (1964), Wiersze i poematy (1977), Dzieła (t. 1-39 1979-88).
W. TARNAWSKI Szekspir, Lwów 1931;
P. MROCZKOWSKI Szekspir elżbietański i żywy, Warszawa 1960;
J. KOTT Szkice o Szekspirze, Warszawa 1961;
S. HELSZTYŃSKI Człowiek ze Stratfordu, Warszawa 1963;
W. GOMULICKI Szekspir, Warszawa 1964;
J. KOTT Szekspir współczesny, Warszawa 1965;
H. ZBIERSKI William Shakespeare, Warszawa 1988.
VEGA CARPIO LOPE FÉLIX de (1562-1635), pisarz hiszp.; twórca dramatu nar., tzw. komedii hiszp. (→ komedia); autor ok. 1800 sztuk, napisanych gł. 1614-35 (zachowało się ok. 500), z których najciekawsze to utwory oparte na historii i legendach lud. (Gwiazda Sewilli; Najlepszym sędzią król; Owcze źródło, wyst. pol. 1948), oraz dramaty obyczajowe (Dziewczyna z dzbanem, wyst. pol. 1953; Nauczyciel tańców, wyst. pol. 1951; Kara nie zemsta; Pies ogrodnika, wyst. pol. 1948; Wędka Feniksany, wyd. pol. 1955); ponadto komedie rel., pasterskie, mitol. oraz → autos sacramentales; swoje teorie dramatyczne V.C. zawarł w rozprawie Arte nuevo de hacer comedias (1609); jego humanist. teatr, przesycony renes. żywiołowością i tradycją lud., nie stracił do dziś swej aktualności i wielkości. Twórczość niedram. obejmuje liryki (La Vega del Parnaso 1637), poezje epickie (epos heroikomiczny La Gatomaquia 1634 — parodia klas. epopei), romans pasterski La Arcadia (1598), opowieść z elementami autobiogr. La Dorotea (1632), opowiadania (Nowele dla Marcii Leonardy 1621-24, wyd. pol. 1981), prace hist. i moralizatorskie; Komedie wybrane (1881).
Z. KARCZEWSKA-MARKIEWICZ Lope de Vega, Warszawa 1968.
TIRSO DE MOLINA, właśc. Gabriel Téllez (1584?-1648), pisarz hiszp.; czł. zakonu Nuestra Señora de la Merced, którego był kronikarzem; jeden z gł. twórców klas. dramatu hiszp., należący do tzw. szkoły Lopego de Vega; bogata twórczość dram., obejmująca ok. 400 utworów (zachowało się kilkadziesiąt, wyd. t. 1-5 1627-36), wyróżnia się subtelną analizą psychol., realizmem obserwacji, humorem oraz pomysłowością intrygi; pisał dramaty rel. (m.in. poruszający problem wolnej woli i przeznaczenia El condenado por desconfiado), hist. (m.in. La prudencia en la mujer) oraz obyczajowe (m.in. satyr. Pobożna Marta, wyst. pol. 1965, farsowy Zielony Gil, adaptacja pol. J. Tuwima 1950); gł. dzieło Zwodziciel z Sewilli (napisany ok. 1618, wyd. 1630, wyst. pol. 1985), pierwsza lit. wersja legendy o → Don Juanie; ponadto poematy, romance, opowiadania, pisma teoret. o teatrze.
CORNEILLE PIERRE (1606-84), dramatopisarz franc.; czł. Akad. Franc.; jego twórczość wyrażała ideały artyst. i polit. 1 poł. XVII w. Początkowo, należąc do „moderny” Rouen, pisał (1629-36) komedie obyczajowe z ciekawą próbą pogłębienia charakterów (Mélite, Galerie du Palais) i barok. wizją „teatru w teatrze” (Illusion comique, wyst. pol. pt. Iluzja 1964); zdobył Paryż tragikomedią heroiczną Cyd (1636, wyst. pol. 1660), uznaną później za arcydzieło gatunku, w której pokazał zmagania honoru i miłości. Pognębiony „sporem o Cyda ” uległ teoretykom teatru klas. i odtąd tworzył coraz doskonalsze technicznie i związane tematycznie ze współcz. polityką tragedie; w Horacjuszach (1640, wyd. pol. fragmentów 1802) bohater wychowany dla służby państwa popada w konflikt z otoczeniem nienawidzącym wojny; w Cynnie (1641, wyd. pol. 1807) Corneille przeciwstawiał się przemocy państwa w imię ideałów humanitarnych; w Polyeukcie (1643, wyd. pol. 1836) głosi ideał „życia wzniosłego” i ofiary; w twórczości okresu 1643-52 doprowadził do perfekcji intrygę polit. tragedii i głosił prymat racji stanu (La mort de Pompée, Rodogune, Nicomède). Po niepowodzeniach i usunięciu się do Rouen raz jeszcze, w latach 60., wrócił do teatru, ale tragedie (Othon 1664, Attila 1667, Suréna 1674), przedstawiające sytuacje krańcowe i bohaterów zbyt wzniosłych, nie miały powodzenia, ustępując miejsca sztukom J.B. Racine'a.
R. BRANDWAJN Corneille i jego „Cyd”, Warszawa 1968.
RACINE JEAN BAPTISTE (1639-99), dramatopisarz franc.; czł. Akad. Franc.; jeden z gł. reprezentantów franc. klasycyzmu; historiograf Ludwika XIV; zwolennik tzw. starożytników (→ Francja — Literatura); wychowanek jansenistów (→ jansenizm), pod których wpływem, mimo zerwania w okresie 1666-77, pozostawał do końca. W tragediach Racine nawiązywał do wzoru antycznego, przywrócił rolę przeznaczeniu, ale motywację metafizyczną zastąpił psychol.: bohaterowie jego — odmienni od postaci P. Corneille'a — są ludźmi słabymi, owładniętymi namiętnością, która — nawet gdy z nią walczą — prowadzi ich do zguby (Andromacha 1667, wyst. pol. 1675, Brytanik 1669, wyst. pol. 1802, Berenika 1670, wyd. pol. 1807, Bajazet 1672, Ifigenia 1674, wyst. pol. 1756, Fedra 1677, wyd. pol. 1787); konstrukcja tragedii jest bardzo oszczędna: akcja prosta, skoncentrowana na analizie uczuć, rozpoczyna się w momencie kryzysu, gdy wiadomo, że bohaterowie muszą ulec prześladującemu ich fatum; po 12-letniej przerwie w pracy twórczej napisał 2 tragedie bibl. (Estera 1689, wyst. pol. po 1756 i Atalia 1691, wyst. pol. 1751), w których fatum ustępuje miejsca sprawiedliwości Bożej; pozostawił też jedną komedię (Pieniacze 1668, wyd. pol. 1820); pol. wybory: Celniejsze tragedie Rasyna (1859) i Tragedie (1958).
F. MAURIAC Życie Racine'a, Warszawa 1959.
MOLIÈRE, Molier, właśc. Jean Baptiste Poquelin (1622-73), najwybitniejszy komediopisarz franc., także aktor i dyr. teatru. W 1645 ruszył w objazd prowincji z trupą teatr. rodziny Béjartów i Ch. Dufresne'a; 1658 osiadł w Paryżu, gdzie zdobył sławę i poparcie króla sztuką Pocieszne wykwintnisie, wyst. w Luwrze (1659). Wśród utworów Moliera, łączących tradycje rodzimej farsy z elementami → commedia dell'arte i klas. sztuki komicznej, znajdują się farsy (Lekarz mimo woli 1666, Chory z urojenia 1673), komedio-balety (La pastorale comique 1666, do muzyki J.B. Lully'ego), komedie intrygi (Grzegorz Dyndała 1668, Szelmostwa Skapena 1671), ale największe spory wśród współczesnych (np. 5-letnia walka o wystawienie Świętoszka, wyst. przed królem 1664, publiczne 1669; spór o Don Juana 1665) i największy zachwyt potomności wzbudziły tzw. wielkie komedie (m.in. Szkoła żon 1662, Świętoszek, Don Juan, Mizantrop 1666, Skąpiec 1668) — satyr. obraz obyczajowości franc. XVII w., a zarazem niezrównana galeria typów uosabiających wieczne wady ludzkie — skąpstwo, pychę, obłudę, mizantropię. Molier wierzył w skuteczność nauczania ze sceny: wzorując się na Molierze de Montaigne'u i F. Rabelais'm przyznawał jednostce prawo do swobodnego rozwoju, z zastrzeżeniem, że swoboda ta musi być podporządkowana wymogom życia w społeczeństwie. Pierwszą sztuką Moliera wystawioną w Polsce (1687) był Mieszczanin szlachcicem (1670); liczne przeróbki utworów w okresie oświecenia; pierwsze wyd. zbiorowe Dzieła (t. 1-6 1847-50); Dzieła (t. 1-6 1952, t. 1-3 1988).
T. ŻELEŃSKI-BOY Molier, w: Pisma, t. 11, Warszawa 1957;
R. BRANDWAJN Twarz i maska. Rzecz o „Świętoszku” Moliera, Warszawa 1965;
G. MONGRÉDIEN Życie prywatne Moliera, Warszawa 1977.
GOLDONI CARLO (1707-93), wł. komediopisarz, z zawodu prawnik; po czterdziestym roku życia porzucił zawód i pisał teksty dla trupy aktorskiej; życie i twórczość Goldoniego są związane gł. z Wenecją, 1762 przeniósł się do Paryża; Goldoni przeciwstawił się schyłkowej → commedia dell'arte i jej zmanierowanej już w tym okresie improwizacji, tak w zakresie słowa, jak i gestu, przywrócił tekstowi lit. jego prawa na scenie, wprowadził charaktery w miejsce umownych typów; komedie Goldoniego (ponad 200) cechuje zręczna intryga, prosty język i wartkość akcji; do najpopularniejszych należą: Sługa dwóch panów (1745, wyst. pol. 1797), Sprytna wdówka (1748, 1 wyst. pol. pt. Panna rozumna 1774), Mirandolina (1753, wyst. pol. 1833). Goldoni był także autorem librett operowych; wpłynął na rozwój wł. opery komicznej; wybór pol. Komedie (1957); spisane w języku franc. Pamiętniki (1787, wyd. pol. 1958).
K. ŻABOKLICKI Carlo Goldoni, Warszawa 1984.
SCHILLER FRIEDRICH (1759-1805), niem. poeta, dramatopisarz, estetyk, teoretyk teatru; najwybitniejszy oprócz J.W. Goethego przedstawiciel niem. klasyki, zw. klasyką weimarską; w młodzieńczym okresie twórczości bunt przeciw stosunkom feud., ograniczającym prawo jednostki do indywidualnego rozwoju; wyrazem tej postawy były dramaty Zbójcy (1781), Intryga i miłość (1784), napisany wierszem Don Karlos (1787) oraz tragedia Fiesco (1783). W wyniku studiów nad historią Niemiec, filozofią I. Kanta, kulturą i sztuką antyczną powstały rozprawy hist. (Historia wojny trzydziestoletniej 1790-92, wyd. pol. 1837) oraz estet. (Listy o estetycznym wychowaniu człowieka i inne rozprawy 1795, wyd. pol. 1843), w których Schiller, mający silne poczucie sprzeczności między ideałem a rzeczywistością, podjął próbę zintegrowania człowieka nowoż., jako „bytu rozdartego”, przez umoralniający wpływ sztuki. W 1795-97 wydawał czasopismo „Die Horen”, 1796-1800 — „Musenalmanach”, w których drukował też Goethe; wyrazem przyjaźni i współpracy obu poetów (pol. wybór korespondencji: Prawdy szukamy obaj 1974) są satyr. dystychy (Ksenie 1796, wybór pol. 1955); 1799 Schiller osiadł w Weimarze. W ostatnim 10-leciu, zw. okresem klasycznym, powstały liczne liryki, słynne ballady (Rękawiczka, Graf Habsburg, Pierścień Polikratesa, Żurawie Ibikusa, Pieśń o dzwonie); w twórczości dram. przeważała tematyka hist.; trylogia Obóz Wallensteina (1800) — próba ukazania obiektywnych praw historii, Maria Stuart (1801), Dziewica Orleańska (1802), Wilhelm Tell (1804), nie dokończony Demetrius (1805). Schiller odegrał ważną rolę w kształtowaniu się romant. literatur nar.; w Polsce jego twórczością interesowano się gł. w początkowym okresie romantyzmu (K. Brodziński, filomaci), a większość dramatów weszła na stałe do repertuaru pol. teatru. Wybory pol.: Ballady i pieśni (1820, 1900), Ballady (1924, 1954, 1962); Dzieła dramatyczne (1844, 1850), Dzieła wybrane (t. 1-3 1955); Wybór pism (t. 1-2 1975), Dzieła wybrane (1985).
M. SIEMEK Friedrich Schiller, Warszawa 1970.
GOETHE JOHANN WOLFGANG von (1749-1832), najwybitniejszy niem. poeta i pisarz okresu → Sturm und Drang i klasyki weimarskiej; myśliciel, uczony i mąż stanu; twórca o wszechstronnych zainteresowaniach, łączący wyobraźnię poet. z dociekliwością badacza; jego dzieła są kwintesencją niem. myśli humanist.; wczesna twórczość typowa dla okresu „burzy i naporu”, m.in. pełen buntu dramat Götz z Berlichingen (1773, wyd. pol. 1877), osnuty na wydarzeniach wojen chłopskich, powieść epistolarna Cierpienia młodego Wertera (1774, wyd. pol. 1822), która, dzięki odzwierciedleniu nastrojów ówczesnego młodego pokolenia, zyskała szybko świat. rozgłos i wielu naśladowców; z tego okresu pochodzą też liczne utwory liryczne, ody, hymny i pieśni (Znasz-li ten kraj, Prometeusz, Ganimed i in.); 1775 poeta zamieszkał w Weimarze (zaproszony przez ks. Karola Augusta), gdzie pełnił funkcję tajnego radcy, a po nobilitacji 1782 — prez. Izby Finansów; 1791-1817 kierował teatrem weimarskim, uczynił z miasta ośr. lit. i kult. księstwa; podróże do Włoch wzmogły zainteresowanie antykiem (Elegie rzymskie 1786-88, wyd. pol. 1956); w twórczości poetyckiej Goethe osiągnął bogactwo form i środków, oddając najpełniej ducha klas. poezji niem.; pierwsze lata weimarskie przyniosły obfity plon, powstało wiele wierszy lirycznych, ballad (Król olch, Rybak), dramatów: Ifigenia w Taurydzie (1787, wyd. pol. 1833), Egmont (1787, wyd. pol. 1885), Torquato Tasso (1789, wyd. pol. 1861), z prac nauk. Versuch, die Metamorphose der Pflanzen zu erklären (1790). Twórczość poetycka Goethego osiągnęła największy rozkwit w latach 90.; od 1794 datuje się przyjaźń i współpraca z F. Schillerem (m.in. 1798-1800 wydawali wspólnie czasopismo „Die Horen”); z tego okresu pochodzi satyr. epos Lis przechera (1794, wyd. pol. 1877), wiele ballad (m.in. Uczeń czarnoksiężnika), nar. idylla Herman i Dorota (1798, wyd. pol. 1845), także Lata nauki Wilhelma Meistra (1796), które wraz z drugą częścią — Lata wędrówki Wilhelma Meistra (1821, wyd. pol. całości 1893) są klas. wzorem niem. powieści edukacyjnej; z prac nauk. — Beiträge zur Optik (t. 1-2 1791). W 1808 Goethe wydał pierwszą część tragedii Faust (wyd. pol. 1844), której część druga, wyd. 1832 (wyd. pol. 1962), uwieńczyła dzieło życia poety; do najważniejszych osiągnięć liryki sędziwego wieku należy zbiór Dywan Zachodu i Wschodu (1819, wyd. pol. 1963), a epikę zamyka autobiografia Z mojego życia. Zmyślenie i prawda (1809-31, wyd. pol. 1895); Dzieła wybrane (t. 1-4 1954), Poezje (t. 1-2 1960), Listy miłosne (1968); wybór aforyzmów Refleksje i maksymy (1977); Wybór pism estetycznych (1981), Listy i wiersze miłosne (1982), Dzieła wybrane (1983).
R. FRIEDENTHAL Goethe, jego życie i czasy, Warszawa 1969;
M. SZYROCKI Johann Wolfgang Goethe, Warszawa 1981.
KLEIST HEINRICH von (1777-1811), niem. dramatopisarz i nowelista; twórczość charakterystyczna dla przełomu okresu klas. i romantyzmu w literaturze niem.; dominuje w niej przekonanie o absolutnej sprzeczności między prawdą wewn. jednostki a rzeczywistością zewn., szukanie możliwości pogodzenia człowieka z otaczającym go światem; dramaty: Penthesilea (1811, wyd. pol. 1938), Książę Homburgu (1810, wyd. pol. 1910) — ukazujący konflikt między prawami jednostki a racją stanu, komedia Rozbity dzban (1811, wyd. pol. 1953) — satyra na prus. sądownictwo; mistrzowska nowelistyka, m.in. Trzęsienie ziemi w Chile (1807), Michał Kohlhaas (1808), Zaręczyny w San Domingo (1811); wybory pol.: Dzieła wybrane (1960), Dramaty i nowele (1969).
BÜCHNER GEORG (1813-37), niem. dramaturg, prozaik i publicysta; przeciwnik romantyzmu, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli realizmu XIX w.; założyciel rewol. Tow. Praw Człowieka, autor jego manifestu Goniec Heski (1834), wzywającego chłopów do walki przeciw szlachcie; swym rewol. poglądom dał wyraz w dramacie Śmierć Dantona (1835, wyst. pol. 1931), szukając w nim odpowiedzi na pytanie, dlaczego rewolucja franc. nie przyniosła spodziewanych wyników; nie ukończony dramat Büchnera Woyzeck (1836, wyd. 1875, wyst. pol. 1959, także adaptacja operowa 1925, w Polsce 1984 oraz ekranizacja 1979) stanowi zapowiedź tragedii naturalist.; także satyr. komedia polit. Leonce i Lena (1836, wyst. pol. 1961); nowele, przekłady utworów V. Hugo; utwory zebrane (1956).
HUGO VICTOR MARIE (1802-85), franc. pisarz i polityk; czł. Akad. Franc.; przywódca i teoretyk romantyzmu. Początkowo zwolennik Burbonów, później popierał rewolucję lipcową 1830, uczestniczył w rewolucji lutowej 1848, był deputowanym do Konstytuanty; jako żarliwy demokrata i liberał, po zamachu stanu Napoleona III (1851) dobrowolnie opuścił kraj; powrócił do Paryża 1870; będąc deputowanym do Zgromadzenia Nar., sprzeciwiał się prześladowaniu komunardów; od 1876 czł. Senatu. Po ogłoszeniu zbiorów poezji Odes et ballades (1826) i Les orientales (1829) wysunął się na czoło franc. romantyzmu; stworzył arcydzieła liryki (Les feuilles d'automne 1831, Les contemplations 1856); był też poetą epickim i filoz. (Legenda wieków, cz. 1-3 1859-83, wyd. pol. cz. 1 1860) oraz polit. (Chłosta 1853, wybór pol. 1952); wywarł istotny wpływ na poezję franc. od J.A. Rimbauda do surrealistów. W dziedzinie teatru zasłynął jako autor manifestu franc. romantyzmu w przedmowie do dramatu Cromwell (1827, przekład pol. w: Manifesty romantyzmu 1790-1830 1975); gł. sztuki Hugo, dramaty wierszem: Hernani, czyli Honor kastylski (1830, wyd. pol. 1830) i Ruy Blas (1838, wyst. pol. 1841) stały się okazją do gwałtownych starć między zwolennikami romantyzmu i klasycyzmu. Hugo jest autorem wielu powieści, m.in. z dziejów średniow. Paryża Katedra Marii Panny w Paryżu (1831, 1 wyd. pol. pt. Kościół P. Marii w Paryżu 1846) i Nędzników (1862, wyd. pol. 1862), obrazu społeczeństwa rewol. i burż. Francji; ponadto Pracownicy morza (1866, wyd. pol. 1866), Człowiek śmiechu (1869, wyd. pol. 1869), Rok 93 (1874, wyd. pol. 1874); pamflety polit. (Napoleon Mały 1852, wyd. pol. 1930), szkice — z podróży (Ren 1842, wyd. pol. 1987) i hist.; Dzieła (t. 1-28 1928-31), Poezje polityczne (1954), Liryki i poematy (1962), Poezje wybrane (1976), Poematy wybrane (1985).
A. MAUROIS Olimpio, czyli Życie Wiktora Hugo, Warszawa 1957;
J.-B. BARRÈRE Hugo. Człowiek i dzieło, Warszawa 1968;
J. PARVI Polska w twórczości i działalności Wiktora Hugo, Warszawa 1977.
MUSSET ALFRED de (1810-57), pisarz franc.; czł. Akad. Franc.; jeden z gł. przedstawicieli romantyzmu; najważniejszymi tematami twórczości Musseta — pełnej ironii, lekkości i fantazji, a zarazem głęboko lirycznej — są: miłość z jej wszelkimi odcieniami (poet. cykl Noce 1835-37, powstały po dram. zerwaniu z G. Sand; komedie, m.in. Kaprysy Marianny 1833, Fantazjo 1833, Nie igra się z miłością 1834), niepokoje pokolenia owładniętego romant. „chorobą wieku” (autobiogr. powieść Spowiedź dziecięcia wieku 1836, wyd. pol. 1880; szekspirowski dramat Lorenzaccio 1834); ponadto nowele (Dzieje białego kosa 1852, Muszka 1853, łączne wyd. pol. 1975), eseje kryt.; pol. wybór utworów teatralnych Musseta (ogłaszanych gł. w „Revue des Deux Mondes”, a zebranych w Comédies et proverbes 1840-53): Komedie (t. 1-2 1920-21); pol. wybory poezji: Poezje (1890 i 1957).
LERMONTOW MICHAIŁ J. (1814-41), poeta ros.; 1834 ukończył szkołę podchorążych gwardii w Petersburgu i rozpoczął służbę w armii; dwukrotnie zsyłany na Kaukaz. We wczesnej liryce Lermontowa dominowały nastroje buntu, goryczy i pesymizmu oraz wyrażone z wielką ekspresją romant. umiłowanie wolności i kult indywidualizmu; w późniejszym okresie przeważała refleksja filoz. i troska o losy ojczyzny; najsłynniejsze wiersze: Żagiel (napisany 1832, drukowany 1840), Śmierć poety (napisany 1837, opublikowany 1858, związany z tragiczną śmiercią A.S. Puszkina), I smutek, i nuda... (1840), Żegnaj mi, Rosjo nieumyta (1841). Lermontow jest klasykiem ros. poematu romant.: w poemacie Mcyri. Laik klasztorny (1840, wyd. pol. 1883) przedstawił tragiczny konflikt bohatera ze społeczeństwem, w Demonie (1829-39, wyd. 1856 za granicą, 1860 w Rosji, przekład pol. w „Bibliotece Warszawskiej” 1859) stworzył wizję ducha ludzkiego skazanego na wieczne i nigdy nie zaspokojone pragnienie wolności; pisał też poematy oparte na motywach ludowych. Lermontow pozostawił wiele utworów dram., m.in. dramat filoz.-społ. Maskarada (1835, wyd. 1842, przekład pol. w „Kłosach” 1872, wyd. osobne 1955) poświęcony problematyce etycznej — zwycięstwu zła nad dobrocią bierną i bezsilną. Jest autorem pierwszej ros. powieści psychol. Bohater naszych czasów (1840, wyd. pol. 1844) powstałej w wyniku cyklizacji 5 opowieści połączonych osobą gł. bohatera, który stał się symbolem tragedii pokolenia podekabrystowskiego, pokolenia zmarnowanych szans i możliwości; był to jeden z pierwowzorów lit. typu człowieka zbędnego, centr. postaci w ros. prozie XIX w. Swoją twórczością Lermontow przyspieszył rozwój realizmu psychol. w Rosji, wywarł wielki wpływ na prozę ros. (F.M. Dostojewski, A.I. Hercen, L.N. Tołstoj, I.S. Turgieniew i in.). Wybór poezji (t. 1-2 1956), Wiersze i poematy (1980).
K. GALON-KURKOWA Nad prozą Michaiła Lermontowa, Wrocław 1985;
A. SEMCZUK Michał Lermontow, Warszawa 1992.
OSTROWSKI ALEKSANDR N. (1823-86), dramatopisarz ros.; twórca nar. sceny ros.; związany z Teatrem Małym w Moskwie; jeden z gł. przedstawicieli realist. dramatu ros. XIX w.; początkowo pod wpływem szkoły → naturalnej i W.G. Bielinskiego (komedia Do wójta nie pójdziemy 1850, wyst. pol. 1952); w latach 50. związał się z czasopismem „Moskwitianin”; pod wpływem ideałów słowianofilskich napisał komedie Biednost' nie porok (1854), Nie tak żywi kak choczetsia (1855); później zbliżył się do rewol. demokratów; od 1856 ogłaszał swoje utwory w czasopismach, m.in. w „Sowriemienniku” i od 1868 w „Otieczestwiennych zapiskach”; powstały wtedy różnorodne sztuki — gł. z życia kupców (dramat Burza 1859, wyst. pol. 1896) i tzw. małych ludzi, demaskujące nierówność społ.; ponadto cykl sztuk hist., w których Ostrowski próbował stworzyć wzór współcz. bohatera; dram. poemat baśniowy o wątkach lud. Snieguroczka (1872) oraz komedie satyr. (I koń się potknie 1868, wyst. pol. 1952, Las 1870, wyst. pol. 1896, Wilki i owce 1875, wyst. pol. 1947); twórczość swą zamknął cyklem tragedii poświęconych sytuacji społ. współcz. kobiety ros. (m.in. Panna bez posagu 1879, wyd. pol. 1954, Niewinni winowajcy 1884, wyst. pol. 1949); przekłady dzieł dramatopisarzy eur., m.in. W. Szekspira.
5