TEORIA NAPIECIA (Agnewa)
O ile inne teorie koncentrują się na braku powiązań lub na powiązaniach pozytywnych z innymi jednostkami, o tyle teoria napięcia wyjaśnia przestępczość poprzez akcentowanie powiązań negatywnych. Chodzi tutaj o takie związki, których jednostka sobie nie życzy. Są one blokadą w dążeniach jednostki do osiągnięcia pozytywnie wartościowanych celów ale napięcie wynika także z braku możliwości legalnego usunięcia negatywnych sytuacji. Przestępstwo jest tutaj rozumiane jako rezultat nacisku. Kluczowe pojęcie „relatywnej deprywacji” (wyobcowanie, brak czynników istotnych dla zaspokojenia potrzeby) odnosi się nie tylko do sytuacji materialnej, ale także innych celów np. dobrych wyników w nauce, czy i popularności wśród rówieśników. Teoria ta rozciąga się na stosunki interpersonalne, w których „inni” przedstawiają jednostce szkodliwe lub negatywne bodźce, źle wpływają na jednostkę. Młodzież doświadcza wówczas silnych, afektywnych stanów, takich jak np. gniew i one prowadzą do zachowań mających na celu zlikwidowanie stanu napięcia. Mogą one polegać na: podejmowaniu nielegalnych sposobów osiągania celów, atakowaniu lub ucieczce od tych negatywnych źródeł, używaniu środków odurzających.
Główne typy napięcia, pojawiające się w relacjach jednostki z innymi osobami
Inni mogą uniemożliwić jednostce osiąganie pozytywnych celów
Inni mogą zagrażać pozbawieniem bodźców pozytywnie wartościowanych przez jednostkę
Inni mogą zagrażać zastosowaniem szkodliwych bodźców.
W przypadku napięcia powstałego jako efekt niepowodzeń w osiąganiu pozytywnie wartościowanych celów wyróżnia się: rozbieżności pomiędzy aspiracjami (pewne cele, życzenia, dążenia idealne) a oczekiwaniami i aktualnymi osiągnięciami. Napięcie może wynikać z rozbieżności między oczekiwaniami a aktualnymi osiągnięciami. Oczekiwania powstają zazwyczaj na bazie dotychczasowych doświadczeń jednostki oraz porównywania się z osobami odniesienia (u których jednostek dostrzega cechy podobne do tych, które sama posiada). Rozbieżności oczekiwania - osiągnięcia budzą większe emocje niż rozbieżności aspiracje - osiągnięcia. Wyjaśnienie opiera się na poczuciu sprawiedliwości, gdy jednostka ma poczucie, że inni, którzy w daną sytuację wnieśli taki sam wkład jak ona, osiągnęli wyższe efekty. Rodzi to poczucie gniewu wściekłości, czy nieszczęścia. Emocje te są związane z napięciem prowadzącym do przestępstwa.
Napięcie jest wynikiem rozbieżności między zasadą sprawiedliwości a rzeczywistymi osiągnięciami (poczucie niesprawiedliwości). Najważniejsze jest tutaj przestrzeganie zasad równości. Jednostka wchodząc w interakcje oczekuje, że będę w nich obowiązywały sprawiedliwe reguły, określające rozdział uzyskanych wyników. Chodzi tutaj o adekwatność (równowartość) zysków wobec poniesionego wkładu. Jednostki porównują także wkład i zyski innych ludzi. Jeśli proporcje między wkładem a zyskiem są odpowiednie i dotyczą wszystkich - wówczas jednostka ma poczucie sprawiedliwości, nawet przy niskich zyskach końcowych. W przeciwnym przypadku wyzwala się poczucie niesprawiedliwości (tym większe jeżeli w grę wchodzi niedowartościowanie). To poczucie niesprawiedliwości może doprowadzić do przestępczości, celem jest tutaj doprowadzenie do sprawiedliwości. Jednostka może w takiej sytuacji zachować się różnie np. zwiększyć swoje zyski (kradzież), zmniejszyć swój wkład (wagary), zmniejszyć zyski innych (wandalizm), zwiększyć wkład innych (brak dyscypliny w zachowaniu), zrezygnować z interakcji (uciec z domu) lub zmusić innych do „opuszczenia pola”.
Napięcie jest rezultatem pozbawienia pozytywnie ocenianej stymulacji. Chodzi tutaj o zdarzenie, które pozbawiają wartościowych celów oraz takie, w których prezentowane są bodźce szkodliwe (np. utrata partnera, śmierć lub choroba przyjaciół, rozwód rodziców, czy zmiana miejsca zamieszkania). Rzeczywista lub spodziewana utrata tych pozytywnych bodźców może prowadzić do przestępczości, która staje się próbą zabezpieczenia się przed utratą tej wartościowej stymulacji, znalezienia wartości zastępczej lub poszukiwania zemsty na tych osobach, które są za tę utratę odpowiedzialne.
Napięcie jako wynik prezentacji negatywnych bodźców. Chodzi tutaj przede wszystkim o brak możliwości wykorzystania konwencjonalnych sposobów ucieczki od szkodliwych bodźców. Szkodliwe bodźce prowadzą do przestępczości, gdy młodzi ludzie próbują uciec od negatywnych bodźców, przetrwać te negatywne bodźce, szukać zemsty na źródle tych negatywnych bodźców. Wśród owych negatywnych czynników wymienić można m.in. zaniedbywanie, stosowanie przemocy wobec dziecka, negatywne związki z rodzicami bądź rówieśnikami, werbalne grożenia i obrażanie, hałas czy przeludnienie.
Te trzy wyżej wymienione źródła napięcia tworzą swoiste kombinacje. Na przykład obrażanie ucznia przez nauczyciela jest szkodliwe ponieważ źle oddziałuje na aspiracje ucznia, narusza zasadę sprawiedliwości (równości), wywołuje negatywne bodźce.
Strategie adaptacji do napięcia:
Poznawcze - polegają na tym, że jednostka na nowo interpretuje wyznaczony sobie cel, tym samym zyskuje nowe przekonania. Jednocześnie minimalizuje odczuwaną szkodą. Dokonuje tego poprzez: ignorowanie - pomniejszenie znaczenia doznanej szkody (wymiaru nieszczęścia). Jednostka wmawia sobie, że dany cel, który dotychczas był dla niej ważny, w gruncie rzeczy staje się nieważny w sensie absolutnym np. „pieniądze są dla mnie nieważne” lub w porównaniu z innymi wartościami np. „pieniądze są ważne, ale rodzina jest ważniejsza”. Akcentowanie pozytywnych wyników - pomniejszanie wyników negatywnych. Chodzi o to, że jednostka obniża standardy użyte do oceny wyników swojego działania, np. „obniża wartość rzeczy, którą pragnie uzyskać” - chce mniej. Polega to także na tym, że ktoś twierdzi, że jego sytuacja nie jest wcale gorsza od sytuacji innych lub nie jest gorsza w porównaniu z czasem przeszłym. Inna możliwość to koncentracja wyłącznie na tych celach, które jednostka jest w stanie osiągnąć, żeś pomijanie celów trudnych. Strategia ta stosowana jest zwłaszcza wtedy, gdy zagrożona jest samoocena jednostki. Przejęcie odpowiedzialności za niepowodzenia - jednostka przekonuje samą siebie, że zasługuje na los, który ją spotkał np. jest odpowiedzialna za powstałą szkodę. Wobec tego zasłużyła na cierpienie. Zasłużone cierpienie jest odczuwane jako mniej dotkliwe. Jednostka ta stosuje taką strategię lub minimalizuje własny wysiłek (robi mniej niż powinna), akcentuje swój wkład negatywny, zwiększa pozytywny wkład innych (np. „oni zrobili więcej”) lub pomniejsza negatywny wkład innych.
Behawioralne - dotyczą konkretnych działań. Mogą polegać na: akcentowaniu pozytywnych wyników i pomniejszaniu wyników negatywnych - jednostka dąży do osiągnięcia wartościowych celów, stara się je odzyskać, przetrwać lub uciec od negatywnych sytuacji. Zachowania takie mogą mieścić się w ramach konwencjonalnie przyjętych lub przestępczych. Zachowania odwetowe (rewanż, zemsta) - mogą mieć formę konwencjonalną lub przestępczą (ta druga jest bardziej prawdopodobna). Jednostka zmierza do zminimalizowania pozytywnych wyników ludzi, których obwinia, zwiększa ich wyniki negatywne lub zmusza do zwiększenia wysiłku.
Emocjonalne - celem jest tutaj zmiana sytuacji powodującej powstawanie negatywnych emocji. Przykładem może być zażywanie narkotyków, medytacje, relaksacje itp. Zazwyczaj stosowane są przez młodzież, dla której pozostałe grupy strategii są trudniejsze do przeprowadzenia.
3