JAK POWSTAJĄ EMOCJE - PRZEGLĄD WYBRANYCH TEORII
Teoria Jamesa - Langego
(James, 1884, Lange i James, 1922)
Główna teza: Odbierany ze świata zewnętrznego bodziec wywołuje zmiany napięcia w mięśniach i zmiany w narządach wewnętrznych (stąd obwodowa teoria emocji), a „nasze odczucie tych zmian to emocja”. Stąd „nie płaczę dlatego, że jest mi smutno - jest mi smutno, ponieważ lecą mi łzy”, „ na widok niedźwiedzia drżą mi kolana, dlatego odczuwam strach”.
Tu schemat graficzny teorii (źródła: Zdankiewicz-Ścigała,
Maruszewski, (2000) s.396, lub LeDoux (2000) s.93)
Odczucie zmian cielesnych to akt świadomości, a więc jest to koncepcja introspekcyjna, a zarazem właściwości emocji wyjaśniane są w oparciu o analizę zmian cielesnych.
Tu kolejność zdarzeń uczestniczących w powstawaniu emocji jest sprzeczna z intuicją.
Początkowo James uwzględniał zarówno zmiany napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych (odpowiedzialnych zarówno za ekspresję mimiczną, pantomimiczną i działania instrumentalne), jak i zmiany napięcia mięśni gładkich znajdujących się w narządach wewnętrznych (bicie serca, temperatura, pocenie się, drżenie rąk) unerwianych przez AUN. Potem pod wpływem Langego skoncentrował się na zmianach sterowanych przez AUN, co ograniczyło zakres koncepcji i stało się przedmiotem ataków (przede wszystkim Cannona).
James i Lange akceptowali idee specyficzności pobudzenia fizjologicznego, charakterystycznego dla różnych emocji (dopiero lato 80-te i 90-te potwierdziły tę hipotezę (np. rola mimicznego sprzężenia zwrotnego w reakcji emocjonalnej).
Uwaga: A więc możemy kontrolować emocje przez mimikę i pantomimikę.
Teoria Cannona - Barda (talamiczna teoria emocji)
(Cannon, 1927)
Główna teza: Warunkiem powstania emocji jest dotarcie impulsu do wzgórza, skąd - przez podwzgórze - rozchodzą się pobudzenia do narządów wewnętrznych (sensacje cielesne) i do kory (gdzie powstają odczucia).
Siedliskiem emocji są więc ośrodki podkorowe.
Tu schemat graficzny teorii (źródła j. w. odpowiednio s. 399 i s. 97)
Krytyka koncepcji J & L:
reakcje fizjologiczne są podobne dla wielu emocji (np. przyspieszone bicie serca), nie mamy jednak kłopotu z rozróżnieniem dwóch różnych emocji (strach i złość)
pobudzenie emocjonalne ma charakter rozlany i niespecyficzny, dlatego też nie może być źródłem generowania różnorodnych stanów emocjonalnych
struktury cielesne są mało wrażliwe, więc mało prawdopodobne, by były odpowiedzialne za rozpoznawanie własnych emocji
zmiany w narządach wewnętrznych pojawiają się z pewnym opóźnieniem (do kilkunastu sekund) w stosunku do wywołującego je bodźca (a więc trzeba by czekać na reakcję np. gniewu, dopóki nie pojawią się zmiany fizjologiczne, a na taką reakcję może być po prostu za późno). Stąd teoria J & L nieprzystosowawcza.
Sztuczne prowokowanie zmian cielesnych (np. środki farmakologiczne) nie pociąga za sobą zmian emocjonalnych
Odcięcie rdzenia kręgowego od mózgu nie znosi reakcji emocjonalnych
BADANIE: Koty z usuniętą korą mózgową - pojawiały się nieskoordynowane ataki, stąd wniosek, że ośrodkiem emocji jest wzgórze, kora zaś działa jako struktura hamująca emocje powstające we wzgórzu. WNIOSEK: Aktywność obwodowa ma znaczenie drugoplanowe.
BADANIE: Jeśli odciąć dopływ informacji z narządów wewnętrznych, jednostka nie powinna odczuwać emocji. Hohman (1966) badani z uszkodzeniami rdzenia kręgowego - nie prowadziło to do spadku intensywności odczuwanych emocji.
Np. relacja pacjenta: „Wiedziałem, że tonę i, oczywiście czułem obawę, ale nie czułem, że jestem w szponach panicznego strachu, w których , jak przypuszczam, znalazłbym się wcześniej”.
Ale to badanie nie obala teorii J & L, gdyż w badaniach nie uwzględniono:
zmian napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych (do tego aspektu poglądów J. nawiązuje teoria ekspresyjnego sprzężenia zwrotnego)
że informacje na temat emocji pochodziły z pamięci i nie były to informacje na temat aktualnie przeżywanych emocji.
WNIOSEK: Możliwości interpretacyjne teorii J & L są wciąż bogate,
a teoria C & B przywróciła wagę ośrodkom położonym w ośrodkowym układzie nerwowym.
Aktywacyjna teoria emocji
Główna teza: Emocje są stanem podwyższonego pobudzenia oznakowanego afektywnie dodatnio lud ujemnie. Za intensywność emocji odpowiedzialny jest poziom pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli poziom aktywacji.
Duffy (1962) proponowała, by zrezygnować z pojęcia emocji, ponieważaktywacja jest takim pojęciem, które łatwo operacjonalizować i mierzyć.
Zmiany pojawiające sięna obwodzie nie muszą być prostym odzwierciedleniem zmian występujących w ośrodkowym układzie nerwowym np. aktywność narządów wewnętrznych może wzrastać lub zmniejszać się pod wpływem poziomu aktywacji (antagonistyczne działanie układu sympatycznego i parasympatycznego).
Sam poziom aktywacji nie wystarcza jednak jako pełna charakterystyka emocji. Hebb (1973) uważa, że choć emocje korelują wprost z aktywacją, to nie są z nią identyczne, gdyż istotną cechą emocji są procesy myślowe. Przy bardzo wysokiej i bardzo niskiej aktywacji pojawiają się emocje o znaku ujemnym, natomiast przy aktywacji umiarkowanej - emocje o znaku dodatnim.
Magda Arnold (1960) - proces emocjonalny składa się z 5 kolejnych faz:
Neutralna recepcja bodźca.
Ocena (proces emocjonalny + lub-).
Tendencja do działania (dążenie - unikanie).
Wystąpienie emocji, czyli przeżycia subiektywnego z komponentem wisceralnym.
Pojawienie się działania sterowanego przez emocję.
Dwuczynnikowa teoria emocji
(Schachter i Singer, 1962)
Główna teza: Dwa czynniki są konieczne do powstania emocji:
pobudzenie fizjologiczne,
poznawcza ocena (oznakowana werbalnie) tego pobudzenia.
Teoria ta jest nawiązaniem do idei Jamesa - Langego, że emocje pojawiają się jako wynik spostrzegania własnego pobudzenia, a także jej rozwinięciem.
***
Badanie: Maranon(1924) wstrzykiwał epinefrynę i pytał, czy odczuwają jakieś emocje (n = 210):
71% opisywało swoje fizyczne symptomy, nie wiążąc z nimi żadnych emocjonalnych stanów.
29% zaregowało w sposób emocjonalny, ale opisywało swoje odczucia jako niby-emocje.
***
Kluczowy eksperyment Schachtera i Singera:
Test nowej witaminy SUPROXIN
Schemat
Środek informacja euforia gniew
Placebo brak + +
Adrenalina brak + +
Adrenalina fałszywa + +
Adrenalina prawdziwa - -
Dodatkowy eksperyment:
adrenalina najśmieszniejsza
chloropromazyna (uspokajająca) komedia najmniej śmieszna
placebo średnio śmieszna
Pobudzenie może być mylnie interpretowane i w zależności od sytuacji nasilać bądź osłabiać intensywność przeżywanej emocji (fakt ten może mieć znaczenie praktyczne np. możliwość radzenia sobie z silnym lękiem).
Eksperyment: Dutton i Aron (1974) - dwa mosty: wiszący nad przepaścią (70m) i stabilny most. Jedna grupa mężczyzn przechodziła przez pierwszy, druga przez drugi. Zagadka: Kto częściej chciał się umówić na randkę z atrakcyjną dziewczyną stojącą po drugiej stronie mostu?
Podsumowując: We wszystkich eksperymentach warunkiem powstania emocji było pobudzenie fizjologiczne, którego pojawienie się można było wyjaśnić odwołaniem się do czynników sytuacyjnych. Ale źródeł swoich emocji ludzie mogą dopatrywać się nie tylko w świecie zewnętrznym, lecz także we własnym wnętrzu. Stąd pełniej można powiedzieć, że emocje były tu wynikiem interakcji pewnych procesów występujących wewnątrz organizmu z informacjami docierającymi ze środowiska oraz informacjami zarejestrowanymi w doświadczeniu jednostki.
Relacyjna teoria emocji
(Lazarus, 1991)
Główna teza: Emocje są procesami, które stanowią wynik specyficznej relacji między organizmem a środowiskiem.
Emocje pojawiają się tylko w takich układach relacji między jednostką a środowiskiem, które są dla jednostki źródłem potencjalnych korzyści lub szkód.
Emocje stanowią podstawowy ewolucyjno-adaptacyjny system podmiotu i uzależnione są od działań motywacyjnych, poznawczych i zaradczych. Umiejętność oceny jest adaptacyjna w swym dążeniu do osiągnięcia dobrostanu.
Ocenę ważności zdarzenia wyznacza tzw. podstawowy temat relacyjny dotyczący stopnia dopasowania podmiotu do warunków danej sytuacji: niedopasowanie - emocje negatywne, dopasowanie - emocje pozytywne.
Zróżnicowanie procesów emocjonalnych zależy od zróżnicowania procesu oceny relacji między jednostką a otoczeniem.
Stąd: Ocena zdarzenia lub obiektu jest wypadkową rzeczywistych właściwości środowiska oraz cech osoby dokonującej oceny.
Podsumowując: Warunkiem wystarczającym i koniecznym powstania emocji jest dokonanie oceny (poznawczego opracowania sytuacji).
Uwaga: Polemikę Zajonca z tym stanowiskiem przedstawię w późniejszym wykładzie.
Izard - cztery systemy aktywacji emocji (integracja podejścia biologicznego i poznawczego)
(Izard, 1993)
Główna teza: Mechanizmy generowania emocji można ująć w cztery, względnie niezależne od siebie, systemy:
System neuronalny
System sensomotoryczny
System motywacyjny (afektywny)
System poznawczy.
Systemy te mają strukturę hierarchiczną w dwojakim znaczeniu:
bez względu na to, na jakim poziomie odbywa się aktywacja emocji, zaangażowany jest poziom najniższy (neuronalny),
o hierarchiczności poziomów można mówić w sensie rozwojowym.
2