R 12: OD CIEKAWOŚCI DO TWÓRCZOŚCI
CIEKAWOŚĆ A EKSPLORACJA
Nowość, ciekawość i eksploracja. Organizmy wykazują skłonność do wchodzenia w interakcje z nieznanymi dla siebie przedmiotami i podczas tego przedmiotu uczą się. Zainteresowanie nowymi rzeczami słabnie w kolejnych próbach. Bodźcem skłaniającym do eksploracji jest nowość. Dana rzecz jest dla nas nowością jedynie dopóty nie przetworzymy wszystkich informacji, które ej dotyczą. Im więcej informacji tym dłużej utrzymuje się zainteresowanie.
Preferowanie złożoności - jeśli stworzy się możliwość wyboru między dwoma bodźcami, to wybierze się ten z nich, który jest bardziej złożony.
Teoria eksploracji Dembera i Earla - organizmy preferują optymalny stopień złożoności bodźców. Ważnym elementem jest pojęcie rozpiętości wyboru. Jednostka przyzwyczaja się do pewnego stopnia złożoności - poziomu przystosowania i najchętniej eksploruje bodźce nieco bardziej złożone. Podczas eksploracji zazwyczaj kierujemy się ku nieco wyższemu poziomowi złożoności. Jednostka zawsze wybiera bodźce nieco trudniejsze od tych, do których się przyzwyczaiła, w związku z czym poziom preferowanej złożoności bodźców wzrasta.
Eksploracja a kompetencja - dzięki interakcjom z bodźcami płynącymi ze środowiska wzrasta kompetencja organizmu, dlatego możemy przetwarzać bodźce o coraz większym stopniu złożoności.
Berlyne: kompetencja to zdolność przetwarzania informacji. eksploracja wiąże się z wieloma zdolnościami i umiejętnościami.
White: u podłoża eksploracji leży wewnętrzna potrzeba kontaktowania się z otoczeniem. Udane interakcje z otoczeniem przynoszą gratyfikację - motywację efektywnościową.
Motywacja z perspektywy ewolucyjnej - eksplorujemy, żeby przeżyć. Ważna jest każda zmiana w otoczeniu, bo może być oznaką ewentualnego zagrożenia. Motywacją tkwiącą u podłoża działań eksploracyjnych jest chęć poznania wszystkiego co może wpływać na nasze przetrwanie. Obecnie chodzi głównie o potrzebę samookreślenia, która wykształciła się w trakcie ewolucji. Sprawia ona, że przetwarzamy ważne informacje i rozwijamy umiejętności (kompetencje) chroniące nas przed zagrożeniem w wielu różnych dziedzinach życia.
Motywacja z perspektywy psychologicznej - Dember i Earl: podstawę eksploracji stanowi popęd ciekawości. Ciekawość jest reakcją na coś nowego, odczucie nowości zaś ma charakter subiektywny. Dzięki nowym umiejętnościom (kompetencjom) możemy w znanych rzeczach dostrzegać nowe, nieznane dotąd aspekty. Motywacja przybiera formę pozytywnego sprzężenia zwrotnego. W wyniku wzrastającej kompetencji zwracamy uwagę na kolejne elementy otoczenia, co motywuje nas do nawiązania z nimi interakcji. Interakcja ta sprawia, że rzeczy nowe stają się znane a nowością wabią nas inne rzeczy.
Berlyne: o podejmowaniu zachowań eksplorujących i służących zabawie decyduje poziom pobudzenia. Największa przyjemność występują przy średnim poziomie pobudzenia. Bardzo słabe pobudzenie daje słaby efekt emocjonalny, a bardzo wysoki stopień złożoności czy nowości może prowadzić do efektu negatywnego (przykrości). Organizmy dążą do odczuwania pozytywnego afektu (przyjemności), unikają zaś efektu negatywnego. Osoba doświadczająca małego pobudzenia będzie szukała sytuacji, która pozwoli zwiększyć pobudzenie. Przetwarzanie nowych informacji zależy od ich potencjalnej zdolności pobudzania. Gdy napotkamy nowy bodziec, który odbiega w jakiś sposób od normy, rozdźwięk ten wywołuje pobudzenie. Im większy rozdźwięk tym większe pobudzenie. Umiarkowanego rozdźwiękowi towarzyszy. umiarkowany stopień pobudzenia.
Pojęcie wyzwania - eksploracja to rodzaj interakcji osoby ze środowiskiem w którym środowisko (i jego poznawanie) stanowi dla człowieka wyzwanie, wtedy jednostka rozwija kompetencje.
Eksploracja a lęk - jednostka nie podejmuje zachowań eksploracyjnych kiedy odczuwa lęk. W niewielkich i umiarkowanych dawkach środki z rodziny amfetamin zwiększają pobudzenie i wywołują pozytywny stan emocjonalny. Wysokie dawki wywołują lęk. Skłonność do eksplorowania należy ujmować w ramach hierarchicznego systemu motywacji. Chęć eksplorowania osiąga pełny wyraz jedynie przy minimalnym poziomie lęku. Przy wysokim poziomie lęku i pobudzenia uwaga koncentruje się na sygnałach ważnych dla życia. Eksploracja wiąże się z działaniem dwóch komplementarnych systemów: systemu aktywacji behawioralnej (BAS) i systemu hamowania behawioralnego (BIS). BAS jest uaktywniany wraz z pobudzeniem systemu gratyfikacji. Organizmy są motywowane do zwiększania jego aktywności między innymi dlatego, że wywołuje on dobry nastrój. Aby podtrzymać aktywność tego systemu organizmy wykonują czynności przynoszące gratyfikację. System BIS stale porównuje bodźce rzeczywiście dochodzące do organizmy z oczekiwanymi. Jeżeli bodźce nie pokrywają się system BIS się uaktywnia i wstrzymuje bieżące działania organizmu czemu towarzysz uczucie lęku. Współpraca BIS i BAS sprawia, że organizmy eksplorują otocznie, zachowując przy tym ostrożność. Osobniki o wyższym poziomie lęku mniej chętnie podejmują eksplorację.
Składnik związany z uczeniem się / składnik poznawczy
Wiek a preferowanie złożoności - upodobanie do różnorodności, nowości i złożoności zależy od doświadczenia - kompetencji. W wyniku przetwarzania informacji rozwijamy coraz bardziej zróżnicowane i złożone struktury poznawcze. W miarę upływu lat możemy przetwarzać coraz bardziej złożone bodźce.
Doświadczenie, kompetencja i preferowanie złożoności - zgodnie z hipotezą przetwarzania informacji uzyskanie wszystkich informacji zawartych w bodźcu mało złożonym zajmuje niewiele czasu, więc osoba oglądająca go powinna szybko przestać się nim interesować. Bodźce o średnim stopniu złożoności mogą wymagać nowych struktur poznawczych. Wykształcenie struktur poznawczych potrzebnych od przetwarzania informacji zawartych w bodźcach bardzo złożonych zajmuje bardzo dużo czasu.
Motywacja wewnętrzna - inaczej eksplorowanie, jest to wrodzona skłonność do szukania nowości i wyzwań, rozwijania i doskonalenie własnych zdolności, eksplorowania i uczenia się. Wyzwania i zdolności oznaczają, że zachowanie eksplorujące wiąże się z subiektywną ocena sytuacji, w której znalazła się jednostka czy też zadań, które musi wykonać.
Teoria samookreślenia - Deci, Ryan - ludzie mają trzy wrodzone potrzeby: kompetencji, związku z innymi oraz autonomii. Potrzeba kompetencji i autonomii tworzą podstawę do zrozumienia motywacji wewnętrznej. Poczucie kompetencji decyduje o motywacji do eksplorowania oraz podejmowania wyzwań. Autonomię najlepiej ujmować w kontekście kontrolowania zachowań. Postępujemy tak a nie inaczej ponieważ jakieś czynniki, związane z uczeniem się lub z nim nie związane skłaniają nas do określonych reakcji. Autonomia określa zachowania powstałe bez udziału czynników zewnętrznych i przejawia się stosowaniem wewnętrznej płaszczyzny odniesienia. Ludzie zachęcani do autonomii wykazują silniejszą motywację wewnętrzną, większą ciekawość oraz chęć podejmowania wyzwań. Ludzie maja wrodzoną skłonność do interesowania się nieznanymi bodźcami oraz podejmowania wyzwań, a w trakcie tego procesu rozwijają swoją kompetencję. Są też zdolni do samoregulacji - potrafią wyznaczać cele, znajdować sposoby ich urzeczywistniania oraz pobudzać zdolności umysłowe potrzebne do sprostania wyzwaniom.
Według teorii uczenia się nagroda wzmacnia nagradzane zachowanie. Zewnętrzne nagrody powodują obniżenie poziomu wykonywania zadań przez osoby, które mają wewnętrzną motywację do działania.
POSZUKIWANIE DOZNAŃ. Zuckerman: poszukiwanie mocnych wrażeń to cecha określana przez potrzebę przeżywania zróżnicowanych, nowych i złożonych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość podejmowania ryzyka fizycznego i społecznego w celu zaspokojenia tej potrzeby. Organizmy unikają eksplorację jeżeli wiąże się z ryzykiem. Ryzyko wywołuje lęk którego nie da się pogodzić z eksplorowaniem. Silne pobudzenie prowadzi do koncentracji uwagi na bodźcach bezpośrednio związanych z zachowaniem życia, czego nie daje się pogodzić z działaniami eksploracyjnymi. Aspekty szukania wrażeń:
szukanie przygód i emocji
szukanie doświadczeń
przekraczanie granic
nietolerowanie nudy
poszukiwanie doznań a oksydaza monoaminowa potrzeba mocnych wrażeń, impulsywność są negatywnie skorelowane z poziomem oksydazy monoaminowej. U osób o silnej potrzebie mocnych wrażeń poziom OM jest niski, u osób nieodczuwających takiej potrzeby - wysoki. OM to enzym wpływający na poziom neuroprzekaźników aminowych (np. norepinefryna, dopamina, serotonina). Kiedy poziom OM jest wysoki, dostępne neuroprzekaźniki utrzymują się na niskim poziomie, natomiast przy niskim poziomie OM poziom neuroprzekaźników gwałtownie rośnie. Poziom amin w mózgu zależy od tego czy ośrodki gratyfikacji w mózgu są uaktywnione. Osoby szukające wrażeń charakteryzują się niskim poziomem OM, co znaczy że mają wysokim poziom norepinefryny, a ich ośrodki gratyfikacji są gotowe do pracy. Serotonina wiąże się bezpośrednio z impulsywnością. Poziom OM jest uwarunkowany genetycznie, potrzeba silnych wrażeń wokoło 60% zależy od genów. Skłonność do eksploracji jest też dziedziczna, wiąże się z upodobaniem do różnorodności oraz zmian. M odczuwają silniejszą potrzebę poszukiwania mocnych wrażeń niż K, z wiekiem ta potrzeba słabnie. Osoby o wysokim wskaźniku potrzeby mocnych wrażeń szybko się nudzą jedną dyscypliną sportu i szukają czegoś nowego, w sumie uprawiają więcej dyscyplin i ciągle szukają czegoś nowego. Osoby takie cenią sobie różnorodność, mają wielu znajomych o różnych upodobaniach i poglądach. Miłośnicy mocnych wrażeń piją alkohol i zażywają kokainę i marihuanę, częściej uprawiają seks zwiększą liczbą partnerów, uwielbiają przyjęcia w których znikają wszelkie zahamowania. Zainteresowanie nowym doświadczeniami sprawia, że łatwiej przychodzi im zrywać dotychczasowe związki.
Twórczość a style myślenia - ludzie twórczy mają zdolność ujmowania rzeczywistości w nowy sposób lub z innej perspektywy oraz ukazywania nowych możliwości. Zdolność ukazywania nowych możliwości oraz nowych sposobów patrzenia wiąże się z innymi, bardziej fundamentalnymi właściwościami myślenia: elastyczność, akceptowanie wieloznaczności i nieprzewidywalności oraz czerpanie przyjemności z nowości i oryginalności.
Poszukiwanie doznań a style podejmowania decyzji - osoby o takiej potrzebie lubią szybko podejmować decyzje, nie muszą dysponować pełną pulą informacji i są gotowe zrezygnować z realizacji planów, które okazują się nieskuteczne.
Poszukiwanie doznań a zobowiązania - wysoka potrzeba wiąże się z niemożnością podejmowania żadnych trwałych zobowiązań, bo muszą być to ludzie otwarci na coraz nowsze bardziej interesujące możliwości jakie niesie życie. Poszukiwacze doznań lubią podejmować decyzje w ostatniej chwili, podejmują wyłącznie krótkofalowe zobowiązania, nie czują się winni jeśli nie dotrzymują zobowiązań. Osoby takie chętnie się odsłaniają, lecz niechętnie nawiązują trwałe związki.
TWÓRCZOŚĆ wiąże się ściśle z ciekawością, eksploracją i szukaniem doznań. Co motywuje ludzi do tworzenia?
potrzeba doświadczania nowej, zróżnicowanej i złożonej stymulacji - tworzenie lub znajdowanie nowych rzeczy które pobudzą nasze zmysły lub będą wyzwaniem dla naszego intelektu.
Potrzeba komunikowania nowych idei i wartości
Potrzeba rozwiązywania problemów.
Twórczość - zdolność tworzenia lub rozpoznawanie idei, alternatyw lub możliwości przydatnych do rozwiązywania problemów, porozumiewania się z innymi oraz zabawiania siebie i innych.
Twórczość wiąże się z aktywnością kory przedczołowej prawej półkuli mózgu, część ta pozwala manipulować obrazami i ujmować rzeczy całościowo. Wiąże się też z pozytywnymi emocjami, wzmożone wydzielanie dopaminy wywołuje pozytywny efekt a zwiększony poziom dopaminy w zakręcie obręczy podnosi elastyczność poznawczą i ułatwia przyjmowanie różnych perspektyw poznawczych (punktów widzenia), co pozwala postrzegać rzeczy w różnorodny sposób.
Tworzenie często uważa się za rodzaj zabawy podczas której powstają nowe połączenia i nadajemy rzeczom nową formę.
Podstawową rolę w tworzeniu odgrywa motywacja. Twórcze działanie jest dostępne każdemu, kto jest gotowy rozwijać niezbędne do tego uzdolnienia. Akt tworzenia wiąże się z natchnieniem dającym uczucie radości i szczęścia.
Twórczość wymaga pewnego poziomu inteligencji, ale po jego przekroczeniu nie ma już dalszej korelacji między inteligencją a twórczością.
Twórczość a osobowość - ludzie twórczy charakteryzują się niezależnością, nonkonformizmem, niekonwencjalnością, stylem bycia przypominają niekiedy przedstawicieli cyganerii. Mają też szerokie zainteresowania, są otwarci na nowe doświadczenia, zawracają uwagę elastycznością zachowania i myślenia, nie cofają się przed ryzykiem. Większej otwartości na doświadczenia towarzyszy wzmożona neurotyczność.
Uczenie się / składnik poznawczy - DeBono: ludzki umysł nauczyć się w toku ewolucji kłaść szczególny nacisk na przewidywalność oraz spójność. Eksplorując otoczenie, organizmy dokonują połączenia różnych elementów bodźca, dzięki czemu później mogą przywołać obraz całego bodźca na podstawie jednego fragmentu. Słabością w pełni zautomatyzowanych nawyków jest to, że mogą zdominować nasze zachowanie. Trzeba się nauczyć porządkować elementy w nowy sposób lub postrzegać je z innej perspektywy.
Langer: od nas samych zależy, czy będziemy świadomi tego, co robimy. Trzeba się nauczyć dokonywać nowych rozróżnień oraz tworzyć nowe kategorie.
Twórczość jako wyzwalanie się z zahamowań - wielu ludzi ma skłonności do twórczego działania, ale często je hamują, obawiając się odrzucenia przez społeczeństwo. Inwencja twórcza wymaga zdolności porzucenie konwencjonalnej perspektywy, wyzwolenia się z ograniczeń narzucanych przez kulturę. Musimy mieć możliwość tworzenia nowych, innych niż dotąd kombinacji. Wielu ludzi boi się zmian i stara się ich unikać. Wynika to z lęku, niepokoju lub silnego pobudzenia. Ludzie o wysokim poziome lęku lub pobudzenia często przyjmują bardzo sztywny sposób postępowania. Sztywność może także wynikać z tego, że staliśmy się niewolnikami nawyków.
Twórczość a atmosfera psychiczna - wydajność naukowa wzrasta jeśli atmosfera panująca w danej organizacji sprzyja wysiłkom twórczym i niezależności. Ludzie są bardziej twórczy jeśli przeżywają pozytywne stany emocjonalne. Zwiększają one swobodę myślenia, zdolność łączenia elementów w nowy sposób i dostrzegania związków między różnymi bodźcami.
Twórczość a niesprzyjająca atmosfera psychiczna - niektórzy ludzie wykazują większą twórczość kiedy natkną się na przeszkody albo muszą się spotkać z nowymi ludźmi. W takich warunkach można poznać wartość wytrwałości.
Twórczość a nagrody - Eisenberger i Cameron: kiedy ludzi nagradza się za inwencję włozoną w wykonanie jakiegoś zadania to przy następnym zadaniu ich inwencja twórcza rośnie. Nagrody zmniejszają twórczość tylko wtedy gdy systematycznie nagradza się jej brak. Jeśli nagroda jest proporcjonalna do wysiłku twórczego to pobudza twórczość.
Twórczość a doświadczenia z dzieciństwa - uczenie się odgrywa istotna rolę w rozwoju twórczości. Walory intelektualne charakteryzujące ludzi twórczych są zaszczepiane w środowisku rodzinnym. Autonomia i niezależność charakteryzujące ludzi twórczych również kształtują się w pierwszym okresie życia. Bardziej twórczy naukowcy podlegali w dzieciństwie mniejszej dyscyplinie, rodzice mniej ich kontrolowali, bardzie propagowali otwartość na różne doświadczenia i wyposażyli ich w silne poczucie własnej twórczości.
Twórczość a kolejność narodzin - kolejne dzieci są bardziej twórcze niż pierworodne. Dzieci pierworodne przyciągają całą uwagę swoich rodziców i osiągają uprzywilejowaną pozycję, której bronią kiedy na świat przychodzi ich rodzeństwo. Dostosowują się do życzeń rodziców i kontynuując rodzinne tradycje. Kolejne dzieci nie mają dostępu do uprzywilejowanej pozycji i buntują się przeciw jego władzy i wymyślają strategie pozwalające im osiągnąć uznanie i przywileje. Rozwijają w ten sposób potencjał twórczy i skłonność do sprzeciwiania się konwencjom i tradycji.
Proces twórczy
Umiejętność definiowania problemu - wyznacza kierunek myślenia. Przeznaczając wystarczającą ilość czasu na definiowanie problemu przyspieszamy proces twórczy, sygnalizujemy mózgowi co jest a co nie jest istotne. Mózg szybciej rozwiązuje problem, jeśli ma mniej materiału do przeanalizowania.
Wiedza - gromadzenie wiedzy wymaga pewnego podstawowego poziomu inteligencji. Ludzi bardziej twórczych od mniej twórczych różni motywacja do zbierania niezbędnych informacji.
Konstruowanie obrazów i kategorii
Syntetyzowanie - dokonując syntezy zbieramy różne składniki i tworzymy z nich pewną całość. Synteza może przebiegać spontanicznie, intuicyjnie, może też być zaplanowany i logiczny. DeBono: możemy przyspieszyć proces szukania redundancji, pobudzając różne wzory w mózgu -o myślenie lateralne. Redundancja jest podstawą percepcji i nadawania znaczenia. Koncepcja że mózg szuka redundancji jest spójna z poglądem, że twórczość wymaga akceptowania wieloznaczności oraz gotowości łączenia różnych informacji, które wydają się ze sobą niezwiązane. Mózg wypatruje nowych informacji, które może wykorzystać w poszukiwaniu redundancji. Hobson: mózg ma naturalna skłonność do łączenia różnych wzorów w opowiadanie. Tworzy on kategorie pozwalające na syntetyzowanie podstawowych właściwości zawartych w otrzymywanych informacjach.
Powstrzymywanie się od osądu - dokonanie osądu (sformułowanie wniosków) zatrzymuje proces twórczy czyli syntezę. Przedwczesne dokonywanie osądu jest przyczyną lub formą bezmyślności. Wilson i Shooler: kiedy ludziom uświadomi się przyczyny ich decyzji, przyjmują strategie dalekie od optymalnych, prawdopodobnie dlatego, że ich uwaga odwraca się od meritum sprawy. Zanim spontanicznie pojawią się kategorie, trzeba uwolnić mózg od wszelkich ograniczeń.
Uczenie się twórczości można rozwijać twórczość za pomogą prostego zestawiania różnych informacji:
Odległość skojarzeń - umiarkowanie odległe skojarzenia słowne stymulują większą twórczość niż bardzo odległe. DeBono: ćwiczenia zachęcające do tworzenia odległych skojarzeń wyzwalają twórczość. Sny ludzi twórczych są mniej prawdopodobne i realistyczne niż sny ludzi o mniejszej twórczości. Niektórzy ludzie umieją dokonywać bardziej odległych skojarzeń.
Burza mózgów
Twórczość w zależności od okresu życia - największe osiągnięcia mają ludzie młodzi, na pierwszym etapie dorosłości, natomiast najwięcej sukcesów mniejszej rangi odnoszą ludzie w średnim wieku. Twórczość słabnie z wiekiem, ludziom młodym łatwiej przychodzi tworzenie odległych skojarzeń. Wielu starszych ludzi zachowuje twórczość do końca życia, ale z upływem lat zmienia się motywacja. W średnim wieku ludzie stają się bardziej pragmatyczni, gdyż bardziej dbają o rozwój swojej kariery zawodowej.
7