Polskie rolnictwo w drodze do Unii Europejskiej

Wstęp

1. Uwarunkowania historyczne

2. Cechy charakterystyczne polskiego rolnictwa

3. Pozytywne i negatywne zjawiska w polskim rolnictwie w okresie negocjowania warunków wstąpienia do Unii Europejskiej

4. Polska na tle krajów-kandydatów i krajów członkowskich

Podsumowanie

Literatura i źródła

Prawa autorskie

        Starania Polski o przyjęcie do Unii Europejskiej oficjalnie rozpoczęły się 8 kwietnia 1994r. Rolnictwo postrzegane jest jako jeden z kluczowych problemów mogących opóźnić integrację z krajami UE. Wspólna Polityka Rolna prowadzona od początku lat sześćdziesiątych w krajach członkowskich Unii spowodowała przebudowę ich rolnictwa. Konsekwentnie prowadzona i finansowana, doprowadziła do osiągnięcia wielu stawianych przed nią celów. Należało do nich między innymi osiągnięcie samowystarczalności żywnościowej Unii oraz poprawa wydajności pracy i dochodów rolniczych. Pojawiły się też skutki negatywne, do których przede wszystkim należy zaliczyć: powstanie nadmiernych nadwyżek produktów rolnych, których magazynowanie powodowało ogromne koszty budżetowe, nadmierną chemizację rolnictwa powodującą degradację środowiska, pogłębianie się dysproporcji w dochodach różnych grup rolników oraz pomiędzy rolnikami w ogóle i innymi grupami zawodowymi oraz niekorzystne oddziaływanie protekcjonizmu rolniczego Unii Europejskiej na rynki rolne innych krajów, szczególnie postkomunistycznych.

        Rolnictwo polskie, pozbawione trwałej, stabilnej polityki państwa, pod względem wielu wskaźników istotnie różni się od rolnictwa krajów członkowskich. Do głównych różnic należy zaliczyć duży udział osób zatrudnionych w rolnictwie (tab. 1), dużą ilość gospodarstw karłowatych, małą wydajność pracy oraz niski poziom rolniczego wykształcenia właścicieli gospodarstw. Polskie rolnictwo pozostaje więc w tyle, pod względem wydajności i zaspokajania potrzeb żywnościowych społeczeństwa, za krajami Unii, nawet takimi, które mają dużo mniejszą powierzchnię użytków rolnych (np. Holandia, Włochy). Dzieje się tak, mimo że Polska dysponuje ogromnym potencjałem ziemi w postaci 18,5 mln ha użytków rolnych (tab. 1). Wprawdzie areał ten z roku na rok maleje, ale wciąż jest to trzeci co do wielkości areał w porównaniu z krajami UE. Więcej gruntów rolnych ma tylko Francja i Hiszpania.

Tab. 1 Podstawowe dane o rolnictwie Polski w latach 1950-1997

	1950	1970	1989	1997
Obszar użytków rolnych (mln ha)	20,4	19,5	18,7	18,5
Udział rolnictwa w pracujących ogółem (w przeliczeniu na % pełnozatrudnionych)	53,6	34,3	26,4	25,8**
Liczba ciągników (tys. szt)	28,4	224,5	1152,6	1310,5

* - dane dla 1988
** - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo
źródło: Roczniki statystyczne GUS (różne lata)

        Trwają negocjacje mające na celu ustalenie warunków, które musi spełnić Polska aby stać się pełnoprawnym członkiem UE. W stosunku do rolnictwa pojawiają się dwie koncepcje. Z jednej strony mówi się o długim okresie przejściowym, w którym polskie rolnictwo będzie chronione i restrukturyzowane, z drugiej strony wyrażane są opinie, że okres przejściowy opóźni tylko i tak spóźnione reformy co tylko spowolni reorganizację rolnictwa i jego restrukturyzację.

        Jak wygląda dzisiaj polskie rolnictwo i na czym polegają jego trudności i atuty w nowej rzeczywistości gospodarczej? Pragnę przedstawić stan i zróżnicowanie regionalne rolnictwa. Szczególnie spróbuję pokazać zmiany w ostatnich dziesięciu latach w warunkach gospodarki rynkowej.

Uwarunkowania historyczne

        Po II wojnie światowej rolnictwo w Polsce przechodziło od powszechnego uwłaszczenia w ramach reformy rolnej przez przymusową kolektywizację w latach pięćdziesiątych i tworzenie państwowych gospodarstw rolnych (PGR) w latach siedemdziesiątych, aż po kryzys lat osiemdziesiątych i urynkowienie gospodarki w ostatniej dekadzie.

        Istnienie chłopskiego, prywatnego rolnictwa w Polsce a jednocześnie dążenie do stworzenia znacjonalizowanej gospodarki na wzór radziecki doprowadziło w powojennym czterdziestoleciu do wyraźnego zróżnicowania regionalnego pod względem własności ziemi rolniczej. W roku 1980 (ryc. 1) wyróżniały się województwa Polski północnej i północno-zachodniej, gdzie udział ziem należących do gospodarstw uspołecznionych był większy niż średnia dla kraju (25,5%), a w siedmiu przekraczał nawet 50% (maksymalnie 69%). Najmniej takich ziem było w województwach Polski centralnej i południowo-wschodniej (do 10%). Takie zróżnicowanie miało istotny wpływ na charakter rolnictwa w poszczególnych regionach.

        Przechodzenie do gospodarki rynkowej zaowocowało szeregiem politycznych decyzji, między innymi o likwidacji państwowych gospodarstw rolnych - symbolu socjalistycznego rolnictwa. W 1989 roku cofnięto ich dotowanie, a w 1991 roku postawiono je w stan likwidacji. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że likwidacja wszystkich państwowych gospodarstw rolnych była decyzją bardzo niekorzystną dla polskiego rolnictwa. Koszty zasiłków dla bezrobotnych, programów aktywizacji ludności pozostającej bez pracy i skutki społeczne przewyższają koszty dopłat do nierentownych gospodarstw.

        Gospodarstwa państwowe znajdowały się przeważnie tam, gdzie ilość rolników indywidualnych była niewielka. Nie było więc gospodarstw prywatnych, które można by powiększyć przez proste dokupienie ziemi. Oferta sprzedaży ziemi zlikwidowanych gospodarstw państwowych ponadto zbiegła się w czasie z bardzo niekorzystną sytuacją na rynku płodów rolnych. Ceny produktów przemysłowych, środków produkcji w rolnictwie, rosły znacznie szybciej od cen produktów rolnych. Kiedy podaż ziemi była największa, rolnicy odczuli bardzo wyraźnie zmniejszenie swoich dochodów. Cena podstawowego modelu produkowanego w Polsce ciągnika w okresie dwunastu lat od 1985 do 1997 zmieniła się radykalnie (tab.2). Podobne relacje cen miały miejsce w przypadku innych środków produkcji rolniczej.

Tab. 2 Relacje cen ciągników do cen skupu produktów rolnych w Polsce

	1985	1989	1990	1991	1995	1996	1997
cena ciągnika rolniczego "Ursus C-330" w dt żyta	355,8	273,3	484,1	947,3	-	-	-
cena ciągnika rolniczego "Ursus C-330" w kg żywca wieprzowego	3952	2698	3693	4702	7127*	7973*	6787*
cena ciągnika rolniczego "Ursus C-2812" w dt pszenicy	-	-	363	-	520	420	506

* - "Ursus C-2812"

        Od końca lat osiemdziesiątych zaczęto likwidację dopłat do przedsiębiorstw przetwórstwa spożywczego. Spowodowało to ograniczenie możliwości skupu produktów rolnych od rolników. Wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej objawiło mankamenty otoczenia rolnictwa. Pierwszym efektem wprowadzania zasad gospodarki rynkowej było sprywatyzowanie większej części handlu detalicznego i hurtowego. W krótkim czasie bezpośrednie usługowe otoczenie sektora rolniczego uległo niemal całkowitej likwidacji. Chłopi zostali pozostawieni sami sobie.

        Transformacja polskiej gospodarki spowodowała liberalizację handlu zagranicznego, w tym importu produktów spożywczych. Krajowe produkty spożywcze zyskały poważnych konkurentów głównie z krajów Unii Europejskiej. Produkty zagraniczne wprowadzane na polski rynek zyskały sobie wielu konsumentów dzięki atrakcyjnym opakowaniom, niespotykanym dotąd w Polsce kampaniom reklamowym, dobrej jakości i cenom zbliżonym do produktów polskich. Otwarcie polskiego rynku na zagraniczne artykuły spożywcze stało się pierwszym krokiem do integracji polskiego rolnictwa z gospodarkami innych krajów europejskich ale spowodowało jednocześnie pogłębienie się ujemnego bilansu w handlu zagranicznym.

Cechy charakterystyczne polskiego rolnictwa

        Podstawowe cechy, które odróżniają polskie rolnictwo od rolnictwa większości krajów Unii Europejskiej wynikają z historycznych i regionalnych uwarunkowań.

Pierwszą, istotnie różniącą polskie rolnictwo od unijnego, jest ogromna ilość ludzi związana ze wsią i rolnictwem. Polska wieś tradycyjnie stanowiła bazę demograficzną dla miast. Emigracja z przeludnionej wsi do uprzemysławianych i urbanizowanych regionów kraju nie zdołała jednak w okresie powojennym znacznie zmniejszyć liczby ludności wiejskiej. O ile liczba ludności miejskiej zwiększała się systematycznie i dość szybko, to na wsi mieszkało wciąż niemal tyle samo osób. W latach 1950-1997 liczba ludności wiejskiej zmniejszyła się tylko o 6%. Natomiast jej udział w porównaniu z udziałem ludności miejskiej stale malał i w tych latach zmienił się w sposób istotny - z 63,2% do 38,2%. W związku z tym, że na wsi nie było miejsc pracy poza pierwszym sektorem (rolnictwo), wciąż znaczna część ludności pozostawała i pozostaje związana z rolnictwem (tab. 3).

Tab. 3 Udział ludności wiejskiej w Polsce latach 1950-1997

	1950		1970		1989		1997
Ludność miejska (mln os, %)	9,2	36,8	17,1	52,3	23,4	61,6	23,9	61,8
Ludność wiejska (mln os, %)	15,8	63,2	15,6	47,7	14,6	38,4	14,8	38,2

         Po 1989 roku gospodarka polska została poddana terapii szokowej, działając w warunkach gospodarki rynkowej. Rolnictwo przejęło na siebie wiele negatywnych skutków jej reformowania. Podczas restrukturyzowania przedsiębiorstw państwowych dochodziło i dochodzi do wielu zwolnień pracowników. Bardzo często w pierwszej kolejności zwalniane były osoby dojeżdżające codziennie do pracy a posiadające gospodarstwo lub działkę rolną jako dodatkowe źródło dochodu. Alternatywą był zwykle powrót do rodzinnej wsi i przejęcie części lub całości gospodarstwa rodziców. Zjawisko to odbiło się negatywnie na strukturze wielkościowej gospodarstw (ryc. 2) szczególnie w regionach, gdzie wieś już wcześniej była przeludniona (ryc. 3), czyli na przykład w południowo-wschodniej części Polski.

         Drugą ważną cechą odróżniającą polskie rolnictwo od zachodnioeuropejskiego jest niewielka przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego a co za tym idzie niska produktywność pracy. Przeludnienie gospodarstw (ryc. 2) prowadzi do niepełnego wykorzystania pozostającej do dyspozycji siły roboczej. Pomimo spadku udziału osób pracujących w rolnictwie (w okresie powojennym) wciąż jeszcze jest to ponad 25% ogółu pracujących. Wartości takie nie są spotykane w UE (wyjątek stanowi Grecja). średnia wartość dla wszystkich krajów członkowskich UE jest około cztery razy mniejsza. Wielkość indywidualnych gospodarstw w 1996 roku wynosiła od 2,5 ha w województwie bielskim do 17 ha w województwie szczecińskim (ryc. 2). Widoczne jest wyraźne zróżnicowanie wielkości gospodarstw w poszczególnych regionach. W Polsce południowo-wschodniej i środkowej koncentrują się gospodarstwa małe, a największe na północny i północnym-zachodzie.

         Struktura ta niewiele zmieniła się w okresie reformowania polskiej gospodarki. Generalnie wzrosła przeciętna powierzchnia gospodarstw indywidualnych, były jednak również województwa, w których powierzchnia ta zmalała (ryc. 2). Dotyczyło to, niestety, województw, na których terenie już wcześniej przeciętna powierzchnia gospodarstw była niewielka.. W rejonach gdzie zjdowały gospodarstwa chłopskie, tam lepsze ziemie byłych PGR-ów zostały w znacznej części kupione lub wydzierżawione. Rzadziej powstawały zupełnie nowe gospodarstwa. Największa zmiana zaszła w województwie szczecińskim, gdzie przeciętna wielkość gospodarstwa indywidualnego w latach 1988-1996 wzrosła z 9,7 do 17 ha.

         Trzecią cechą jest niekorzystna struktura mechanizacji. Dopiero od roku 1970 (tab. 3) notuje się w Polsce posiadanie maszyn w gospodarstwach indywidualnych.. Wcześniej rolnicy zdani byli na korzystanie z usług przedsiębiorstw uspołecznionych (SKR, POM). Szczególnie szybki przyrost liczby ciągników rolniczych nastąpił po roku 1980. W ostatnich latach rolnicy kupują ich znacznie mniej także ze względu na pogorszenie relacji cen produktów rolnych do produktów przemysłowych (tab. 2).

        Regionalne zróżnicowanie w mechanizacji polskiego rolnictwa dobrze obrazuje powierzchnia użytków rolnych przypadająca w gospodarstwach indywidualnych na jeden ciągnik (ryc. 4). W roku 1996 była ona silnie skorelowana z przeciętną wielkością gospodarstw. Najmniejszy obszar przypadał na ciągnik w województwach południowo-wschodniej Polski (7,79 ha w woj. krakowskim). Wskaźnik ten dla województw północnej i północno-zachodniej Polski był nawet trzykrotnie większy (w woj. koszalińskim 23,53 ha). Duża liczba ciągników występująca w gospodarstwach południowo-wschodniej i środkowej części kraju powoduje, że nie są one należycie wykorzystane. Wspomagają rolnika w jego pracy, ale powodują wzrost kosztów produkcji i nie przynoszą oczekiwanych korzyści ekonomicznych.

        Czwartą cechą jest rozdrobnienie produkcji. Ze Spisu Rolnego 1996 wynika, że aż 26,5% gospodarstw posiadających trzodę chlewną ma mniej niż trzy sztuki trzody chlewnej. Jeszcze większe rozdrobnienie produkcji występuje w przypadku bydła. mniej niż trzy sztuki posiada 42% gospodarstw zajmujących się chowem bydła. Małe i średnie gospodarstwa nie specjalizują się ani w chowie zwierząt ani w uprawie poszczególnych roślin. Zajmują się niemal wszystkimi, możliwymi na danym terenie, kierunkami produkcji rolnej. Rolnicy nie mający oparcia w stabilnej i konsekwentnej polityce rolnej państwa nie podejmują się specjalizacji w obawie przed podjęciem zwiększonego ryzyka finansowego.

        Charakterystyczne jest, że gospodarstwa o mieszanym kierunku produkcji przeważają w Polsce południowo-wschodniej, stanowiąc tam połowę gospodarstw (ryc. 5). Najmniej jest ich natomiast w sąsiedztwie dużych miast (województwo warszawskie i łódzkie) oraz w północno-zachodniej części kraju. Te regiony posiadają więcej gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji roślinnej lub zwierzęcej, a więc bardziej aktywnie uczestniczą w produkcji rynkowej.

        Z takim rozproszeniem produkcji wiąże się również piąta charakterystyczna cecha polskiego rolnictwa, czyli duży udział gospodarstw produkujących głównie na własne potrzeby (samozaopatrzeniowych). W niektórych województwach Polski południowo-wschodniej ich udział dochodzi do 90 %, podczas gdy na północy i zachodzie kraju nie przekracza 50%. W tych rejonach znaczna część produktów rolnych trafiających na rynek, to wyłącznie płody bezpośrednio sprzedawane na targach przez rolników lub członków ich rodzin. Korzystnie pod względem towarowości rolnictwa prezentują się tereny Polski północnej i zachodniej, gdzie udział takich gospodarstw jest większy niż 45% (ryc. 6).

Pozytywne i negatywne zjawiska w polskim rolnictwie w okresie negocjowania warunków wstąpienia do Unii Europejskiej

        Rok 1994 zastał polskie rolnictwo w czasie stopniowego poprawiania się sytuacji finansowej gospodarstw indywidualnych. Za oficjalnym zgłoszeniem chęci członkostwa przez Polskę stało znaczne poparcie społeczne. Wciąż jednak nie zostały przezwyciężone główne problemy, z którymi borykało się rolnictwo w latach poprzednich, a w czasie transformacji systemowej pojawiły się następne. Do najważniejszych można zaliczyć: pogłębiające się rozwarstwienie gospodarstw zarówno pod względem wielkościowym jak i ekonomicznym; rosnące przeludnienie i utajone bezrobocie na wsi; regres w rozwoju bazy technicznej (jedynie 20% gospodarstw jest w stanie zakupić nowe maszyny); duża nadprodukcja niemal wszystkich płodów rolnych, a w konsekwencji redukcja zbiorów; spadek poziomu życia na wsi; pojawienie się odłogów; pogorszenie się wydajności produkcji (tab.4).

        Zarówno kryzys gospodarczy początku lat dziewięćdziesiątych jak i otwarcie polskiego rynku na towary zagraniczne, spowodował zmniejszone zapotrzebowanie na polskie produkty spożywcze. Rolnicy mający mniej możliwości zbytu produktów rolnych przestali inwestować w gospodarstwa i produkcję (tab. 4). Większość z nich skupiła się na produkcji towarów, których skup, przynajmniej w części, gwarantowany jest przez państwo, a więc pszenicy i buraków cukrowych. Poza tymi produktami interwencyjnym skupem państwowym objęte były również: wieprzowina, masło, mleko w proszku, miód, ale interwencja na rynku tych produktów nie została nigdy należycie przeprowadzona.

Tab. 4 Wyniki produkcyjne polskiego rolnictwa w latach 1950-1996

	1950	1970	1989	1996
średnie plony zbóż dt/ha	12,7	19,6	32,7	28,3
średnie plony pszenicy dt/ha	12,8	15,9	27,3	32,1
mleczność krów (l na 1 krowę)	1600	2384	3260	3370
mleko krowie (mld l)	7,8	14,5	15,9	11,8
zużycie nawozów sztucznych (NPK) na 1 ha użytków rolnych w kg	18	124	196	88,3

        Szczególnie silny spadek produkcji zanotowano w przypadku mleka krowiego. Pomimo poprawy mleczności krów, ich pogłowie wciąż maleje, a poziom produkcji mleka odpowiada poziomowi z końca lat '60 (tab. 4). W całym kraju generalnie maleje również pogłowie bydła mięsnego jak i mlecznego (tab. 5), natomiast zachodnia Polska jest jedynym regionem, gdzie stada są coraz liczniejsze.

        Ekstensyfikacja produkcji roślinnej widoczna jest w zmniejszonym zużyciu nawozów sztucznych w obu sektorach rolnictwa (prywatnym i uspołecznionym). Obecny poziom nawożenia odpowiada wartościom z lat sześćdziesiątych. Podobne zjawisko występuje od połowy lat dziewięćdziesiątych również w rolnictwie krajów Europy Zachodniej. Jednak przyczyny tego stanu w Polsce i w Unii Europejskiej są różne. W polskim rolnictwie ograniczenie zużycia nawozów wynikło z ograniczonych możliwości inwestowania a nie z dbałości o stan środowiska naturalnego. Jednak niejako przy okazji negatywny wpływ polskiego rolnictwa na środowisko naturalne istotnie zmalał. Jakość środowiska i niska chemizacja produkcji rolnej może się okazać w przyszłości poważnym atutem przemawiającym na korzyść żywności produkowanej w naszym kraju.

        Jedną z najpoważniejszych negatywnych zmian w polskim rolnictwie w ciągu ostatnich lat wciąż jest rosnący przerost zatrudnienia. Nadwyżka osób w rolnictwie polskim oceniana jest na 2,2 miliona osób w skali kraju. Jest ona największa w południowej i środkowej części Polski. Rolnicy ci mogliby w każdej chwili opuścić rolnictwo i podjąć pracę w innych sektorach, jednak na obecnym etapie transformacji polskiej gospodarki nie ma dla nich pracy poza rolnictwem. Pozostają więc na wsi przyczyniając się do utrwalania istniejącej struktury wielkościowej i produkcyjnej gospodarstw. Zjawisko to istniało na wsi polskiej przed rozpoczęciem przemian rynkowych w gospodarce. Jednak redukcja zatrudnienia w drugim sektorze spowodowała powrót wielu byłych rolników lub chłopo-robotników do ich rodzinnych wsi i gospodarstw.

Tab. 5 Niektóre wskaźniki polskiego rolnictwa w latach 1989, 1997

	1989	1997
powierzchnia zasiewów (mln ha)	14,3	12,5
plony ziemniaków (dt z ha)	185	159
plony buraków cukrowych (dt z ha)	340	379
zbiory ziemniaków (mln t)	34,4	20,8
zbiory buraków (mln t)	14,4	15,9
pogłowie owiec (tys. szt.)	4409	491
pogłowie bydła (tys. szt.)	10733	7307
produkcja mleka (mld l)	15,9	11,7
spożycie mleka na 1 mieszkańca	260	194
spożycie mięsa i podrobów (kg na 1 mieszkańca)	68,6	61,7
spożycie jaj (szt. na 1 mieszkańca)	194	189

        Gwałtowne zmniejszenie produkcji rolniczej jest głównie spowodowane problemami wynikającymi z procesów transformacji ustrojowej. Zubożenie większej części społeczeństwa spowodowało zmniejszenie wydatków większości grup społecznych, a co za tym idzie redukcję spożycia podstawowych produktów żywnościowych w przeliczeniu na jednego mieszkańca (tab.5). Jednocześnie dzięki napływowi tańszych warzyw i owoców zza granicy poprawiła się struktura spożycia w gospodarstwach domowych. Obecnie stale wzrasta spożycie tłuszczów roślinnych i owoców. Wzrost ten jest zróżnicowany w zależności od rodzaju gospodarstw domowych i ich dochodów. Zwiększa się też spożycie warzyw, jednak większość krajowych producentów warzyw szklarniowych nie wytrzymała konkurencji sprowadzanych zza granicy świeżych warzyw i ich przetworów. Tak więc zwiększone spożycie wymienionych produktów w znikomym stopniu wpłynęło na dochody producentów krajowych.

        Państwo polskie nie ma obecnie dużych możliwości dotowania eksportu rolnego, czego domagają się rolnicy. Powoduje to, że polskie produkty są wypierane z tradycyjnych rynków zbytu (jak kraje byłego Związku Radzieckiego), przez silnie dotowane produkty, w tym z krajów-członków UE. Unia Europejska stała się największym polskim partnerem w handlu zagranicznym (43% obrotów w handlu rolno-spożywczym w 1997r.), będąc odbiorcą głównie nisko przetworzonych polskich produktów. Wprowadzanie przez UE szeregu kontyngentów, norm i innych działań protekcjonistycznych spowodowało jednak powstanie utrzymującego się dużego deficytu w polskim handlu zagranicznym, w tym również w przypadku produktów rolno-spożywczych (-451 mln USD w 1997r.). Spośród krajów członkowskich UE, tylko z Niemcami i Włochami obrót produktami rolno-spożywczymi jest dodatni.

        Powoli odradzają się instytucje otoczenia rolniczego. Pojawiają się punkty skupu, giełdy rolne, niektórzy rolnicy czy handlowcy przejmują usługi, które kiedyś prowadzone były na rzecz rolnictwa przez państwowe przedsiębiorstwa. Istotną rolę odgrywają również inwestycje zagraniczne, szczególnie w prywatyzacji i restrukturyzacji najlepszych przedsiębiorstw branży spożywczej. Dzięki takim inwestycjom pojawiają się również całkiem nowe zakłady korzystające z krajowego surowca i współtworzące powiązania polskiej gospodarki z gospodarką światową.

Polska na tle krajów-kandydatów i krajów członkowskich

        Polska jest jednym z trzynastu krajów starających się o członkostwo w Unii Europejskiej (oprócz naszego kraju, także Bułgaria, Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Turcja i Węgry). Wśród krajów kandydackich Polska wyróżnia się w wielu dziedzinach. Na przykład tylko Turcja ma większą powierzchnię niż Polska, podobnie jest w przypadku liczby ludności. Dynamika dochodu narodowego na Węgrzech i Litwie jest większa niż w Polsce (1998) i większa niż w krajach UE. Jednak szacuje się, że dochód narodowy w przeliczeniu na jednego mieszkańca stanowi tylko 39% średniej w krajach członkowskich UE. Polskie rolnictwo w większym stopniu uczestniczy w tworzeniu dochodu narodowego. Udział ten wynosi 4,8%, podczas gdy w krajach piętnastki tylko 2,3% PKB. Porównanie dochodów ludności do średnich dochodów w UE kwalifikuje całą Polskę do regionów wymagających strukturalnej pomocy.

Podsumowanie

        Nie jest znana data ewentualnego przystąpienia Polski i pozostałych pięciu krajów do Unii Europejskiej. Krok po kroku przezwyciężane są jednak podstawowe różnice pomiędzy krajami członkowskimi i kandydatami. Zapewne zmiany w rolnictwie będą najwolniejsze, z powodu stabilności struktury użytkowania ziemi i dużej skali zmian, które zapewne czekają polskie rolnictwo. Niepokojący jest pogłębiający się niekorzystny bilans w handlu zagranicznym oraz brak jasnej i dobrze realizowanej polityki państwa wspierającej konieczne zmiany na polskiej wsi i w rolnictwie Zmiany zmierzające do wielofunkcyjności wsi są konieczne bez względu na to czy Polska stanie się członkiem Unii czy też nie.

Literatura i źródła:

1. Szczęsny R., Przemiany struktury przestrzennej rolnictwa Polski w latach 1988-1996, Zeszyty IGiPZ PAN nr 59, Warszawa 1999;

2. Powszechny spis rolny, GUS 1996;

3. Roczniki statystyczne GUS, różne lata;

4. Polski handel zagraniczny artykułami rolno-spożywczymi w 1997 roku, "Wieś i Rolnictwo" nr 4/1998

Radosław Uliszak
asystent w Instytucie Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie
ul. Podchorążych 2
30-084 Kraków
E-mail: [e-mail]
© Żadna część niniejszego artykułu nie może być kopiowana lub wykorzystywana w celach komercyjnych bez pisemnego zezwolenia autora.

---