RENESANS (odrodzenie) -XIV-XVIw -rozwój sztuki,nauki,wielkie odkrycia geograficzne,kult starożytności(jej dzieła wzorcem dla pisarzy) -nazwa wywodzi się z koncepcji

rozwoju kultury,ludzie renesansu „odrodzili”sztuki i nauki po okresie upadku w średniowieczu. -wiele zmian w stosunku do życia,świata i Boga -J.Gutenberg(1397-1468)w 1455r.

wynalazł druk -Leonardo da Vinci-Człowiek wpisany w kwadrat i Kolo<ludzie renesansu wierzyli,że geometryczny ład kosmosu odbija się również w ludzkim ciele> hasla

„Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”(Homo sum et nihil humanum a me alienuj esse puto”)cytat z komedii rzymskiego pisarza Terencjusza,charakteryzuje

pole zainteresowań epoki,Znajduje się w nim istota ludzka,jej duchowe i materialne potrzeby.dzięki temu pojawia się w renesansie nowy bohater literacki:zwykly człowiek,

prezentowany w różnych sytuacjach codziennego życia.„Człowiek jest kowalem swojego losu” (Homo fortunae suae psie faber)Myśliciele renesansu szczególnie mocno

podkreślali wolność człowieka,dar,który wyróżnia go spośród innych istot.Cytat pochodzi ze słynnej”Mowy o godności człowieka”-Giovanni Pico della Mirandol

„Do źródeł!”(Ad fontem!)Ludziom odrodzenia nie wystarczały już średniowieczne autorytety.Chcieli oni sięgać do źródeł wiedzy,których szukali w starożytności.Nie

oznaczało to jednak wyłącznie biernego naśladowania doskonałych wzorów.Hasło to było demonstracją nowej,krytycznej postawy i chęci rywalizacji z największymi

osiągnięciami ludzkiego ducha„Człowiek jest miarą wszechrzeczy”Maksyma starożytnego filozofa Protagorasa znajdowała oddźwięk zarówno w literaturze,jak w sztuce

renesansu.Cłowiek uważany był za mały świat(mikrokosmos),powiązany ściśle z wilekim swiatem(makrokosmosem)W ciele ludzkim odnajdywano idealne proporcje,które

potem wykorzystywano w np.architekturze. Humanizm(humanus”ludzki”)początkowo ruch umysłowy zmierzający-przez studia nad językami i literaturą antyczną-do

rekonstrukcji przesłania starożytnej kultury.Potem był to światopogląd renesansu,stawiający w centrum człowieka,jego potrzeby duchowe i materialne.Dla ludzi tej epoki

charakterystyczne jest zafascynowanie sobą,zachwyt nad własnym „ja”,jego bogactwem i zmiennością,niezachwiana wiara we własne możliwości.Idealem humanisty był

człowiek wykształcony,znający 3 najważniejsze języki starożytne(grekę,łacinę i hebrajski)odwołujący się w swoim twórczym działaniu do antyku.<Giovanni Pico della

Mirandola”Mowa o godności człowieka”Ginozzo Manetti”Godność człowieka..” J.kochanowski-Pieśnie,Fraszki>renesansowi humaniści

Erazm z Rotterdamu(1467-1536)najsłynniejszy humanistaeuropejski przełomu XV i XVIw,wróg średniowiecznych teologów(których wydrwił w satyrze”Pochwała głupoty”

),ale także bezmyślnych naśladowców literatury starożytnej Jan Kochanowski(1530-1584)najwybitniejszy polski poeta okresu renesansu;otrzymał staranne wykształcenie

humanistyczne na uniwersytetach w Krakowie i Padwie;znawca literatury i języków starożytnyc Mikołaj Kopernik(1473-1543)słynny astronom i matematyk,zajmujący

sietakże anukami ekonomicznymi,medycyną i malarstwem Gianozzo Manetti(1396-1459)włoski humanista,autor pierwszego w renesansie dziela o godności człowieka

Giovann Pico della Mirandola(1463-1594)-włoski uczony, filozof i pisarz,najwybitniejszy przedstawiciel neoplatonizmu w tej epoce;znał kilkanaście języków;jest autorem

„Mowy o godności człowieka”(1486)prawdziwego manifestu renesansowego humanizmu.Andrzej Frycz Modrzewski(1503-1572)-najwybitniejszy polski pisarz polityczny

renesansu,autor dzieła zawierający projekt reformy państwa(„O poprawie Rzeczypospolitej”Tomasz Morus(1478-1535)angielski polityk,pisarz i myśliciel,autor dzieła „

Utopia”,prezentującej idealne państwi

Poezja polsko-łacińska -pierwsi polscy humaniści pisali po łacinie,korzystali z wzorców literackich,które oferowala starożytność,uważano,ze utwory w języku polskim

były przeznaczone były dla ludzi niewykształconych. Klemens Janicki(1516-1543)jeden z pierwszych pol,humanistów.,pisał łacińskie wiersze na wzor poety

starożytności-Owidiusza(tom pierwszy-„Smutki”)jego poezja urzeka szczerością i prostotą,jest wzruszającym zapisem krótkiego,lecz bogatego życia oraz charakterystycznym

dla renesansu świadectwem prawdziwego awansu nowej tematyki-losów zwykłego człowieka.Sztuka renesansu Źródłem inspiracji była z jednej strony natura,ktorą artyści

cierpliwie obserwowali(np.anatomiczne badania Leonarda i Michała Aniola)z drugiej strony sztuka starożytna.Architektura nawiązywała,odrzucając barbarzynski-jak

wówczas uważano-gotyk,do form antycznych.Szukano idealnych proporcji,które-przez swój matematyczny rygoryzm-mialy nadawać zamkom,kościołom i

palacom cudowną,cieszącą oko harmonie.Budowla renesansowa-w porównaniu ze skomplikowaną bryłą gotyckiej katedry-urzeka prostotą i geometryczna przejrzystością kompozycji.

Rafael-malarz”Zaślubiny Marii” Hans Holbein,malarz”Tomasz Morus” Michał Anioł”Stworzenie Adama” „Dawid” Donatello”Dawid” Albrecht Dürer”Adam i Ewa”

Neoplatonizm -dawał uzasadnienie dla ruchu humanistycznego.jego kolebką była rządzona przez Medyceuszy Florencja.od Platona i jego następcow myśliciele renesansu

brali przede wszystkim ideę boskiej jedności,z której wyłoniło się wszystko.Jedność,pokój i zgoda powinny więccharakteryzować wszystkie strefy ludzkiej działalności.w

praktyce-łączenie różnych sprzecznych teorii i poglądów(synkretyzm)Platon był nazywany”Mojżeszem mówiącym po grecku”a starożytną mitologie i literaturę interpretowano

w duchu chrześcijańskim jaki ukryte przesalnie tych samych idei,które można znaleźć w Piśmie Świętym. Filozofia człowieka Na Platonie opierano też nową koncepcję

człowieka.Jeśli swiat dzieli się na część idealną,duchową(Bóg,aniołowie),i materialną,cielesna(zwierzęta,rośliny,minerały)to człowiek jest jego niezbędnym dopełnieniem,ponieważ

łączy w siebie te dwie strefy.Przez dusze uczestniczy świecie idei,przez cialo w świecie materii.Czlowiek jako jedyne ze stworzeń jest wolny.Może zbliżyć się do

Boga,przewyższając nawet aniołó,lub też stoczyć się w materię i żyć jak zwierzę,Człowieczeństwo jest nei tyle darem,co zadaniem.”Nie urodziłem się człowiekiem,lecz uczyniłem

się nim”Wiara w twórcze możliwości człowiekaPieśni Tom ukazła się już po śmierci Kochanowskiego.sklada się z 2 ksiąg.(jeśli Fraszki mzna uznać za liryczny pamiętnik

poety,to Pięśni są jego oficjalnym programem poetyckim i filozoficznym.Tworzył go przez ponad 20lat,podążając za swoim mistrzem Horacym.

Pieśń-podzielony na strofy utwor liryczny,zwykle o poważnej tematyce.w pieśniach Kochanowski probował przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie-jak żyć godnie i

mądrze.Wsparciem dla niego była filozofia starożytna.W zbiorze przeważają utwory refleksyjno-filozoficzne i biesiadne.są tez wiersze miłosne i patriotyczne.

Wiersz Sylabiczny-W każdym wersie jest tyle samo sylab.W wersach dłuższych występowanie pauzy rytmicznej wewnątrz wersu zwanej średniówką. Artyści-Leonardo 

da Vinci(1452-1519)-włoski malarz,rzeźbiaż,uczony i teoretyk sztuki.-Mona Lisa(ok. 1505r)Michał Anioł-(1475-1564)włoski rzeźbiaż,malarz,architekt i 

poeta,najważniejszym tematem jest potęga ludzkiego ducha.-Dawid(1501-1504)Raffaello Santi(1483-1520)włoski malarz i architekt ,mistrz logicznej uporządkowanej 

kompozycji-Madonna Sykstyńska(1512-1513)Albeecht Durer(1471-1528)malarz największy artysta renesansowy na północy Europy,połączył finezję rysunku i 

prostotę kompozycji mistrzów włoskich.-Autoportret(1500)Peter Bruger(1528-1569)najwybitniejszy malarz flamendzki,można odnaleść w scenach głeboki sens 

symbliczny.Wieża Babel-(ok.1563) Horocjanizm refleksylnych wierszy,który cechuje się wielką powściągliwością w prezentowaniu uczuć i charakterystyczną

 metaforyką,wierzącą przeżycia ludzkie ze światem natury.Filozofia Horacego łączyła elementy stoickie i epikurejskie.(horacjanizm Jana z Czarnolasu(1530) ojciec Piotr,matka-Anna

-14lat-poslany na akademie krakowską -studia na wydziale Sztuk Wyzwolonych  dzieła  -Czego chcesz od nas Panie,Odprawa posłów greckich,Psałterz Dawida,Treny,Fraszki,Pieśni.

 Fraszki-Wydany w 1584r zbiór wierszy określony jako liryczny pamiętnik poety.Nazwę fraszkaJ.Kochanowski zaczerpnął z j,włoskiego ,w którym słowo frasca oznacza”gałązke”lub

drobiazg.Jest to po prostu epigramat(gatunek poetycki wywodzący się ze starożytności,pozwalający na duża swobodę formalną i tematyczną)SA barwnym zapisem życia codziennego

człowieka.utwory zabawne ale SA tez także teksty patriotyczne i autobiograficzne(Do gor do lasów),filozoficzne i żałobne.zasadą jest różnorodność,tak jak w ludzkim życiu SA

chwile radosne i tragiczneJan Delumeau-francuski historyk kultury.Pan Cogito-Zbigniew Herbert wydał znany zbiór wierszy.Tytuł wywodzi się od fikcyjnego bohatera,który

 jest uwikłany w hisotrię i tradycje a zarazem autora.(Cogito ergo sum-myśle więc jestem)Agnieszka Herman-(ur.1967)-współczesna polska poetka Edward Stachura(1937-1979)-poeta,autor pieśni,którego twórczość jest zapisem gorączkowego poszukiwania sensu i piękna życia:zmarł śmiercią samobójczą.

reformacja-ruch rel.-społ.zapoczątkowany przez M.Lutra. 1517-Luter opublikował 95 tez(początek reformacji) Luter-uważał,że do zbawienia prowadzi sama wiara,a sprzedawanie

odpustów jest niemoralne.Odrzucał wolność ludzką. J.Kalwin-szwajcarski reformator,determinacja.Surowy tryb życia.Potępiał przyjemność.Zwolennik kościoła taniego.

predestynacja-Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia 1573-konfederacja warszaskaPolska-państwo bez stosów-bez wojen,bez prześladowań

Topos Boga artysty-Deus artifex.Bóg-pierwszy artysta,świat-dzieło sztuki.Odwołanie do Księgi Rodzaju klasycyzm renesansowy-uznawał Boga za doskonałego stwórcę,a

świat za dzieło sztuki;oparty na światopoglądzie. cechy stylu klasycznego-porządek,jasność i prostota,harmonia,synteza,uniwersalizm Rzecz czarnoleska-wyr.to wprowadził do liter.

C.K.Norwid;poch.ono z wiersza"Moja piosnka";oznacza ważność twórczości(doskonałej)J.Kochanowskiego,wskazuje na jej klasycyzm,logikę i ład dzieła: Lucas Cranach:"Marcin

Luter"-malarz M.Rej:"Żywot człowieka poczciwego"J.Kochanowski:"Hymn","Serce roście patrząc na te czasy..","Na lipę" Pieter Bruegel:"Myśliwy na śniegu","Sianokosy"-

malarz Sandro Botticielli:"Wiosna"-malarz włoski Pietro Perugino:"Pokłon trzech króli"-malarz Albrecht Durer"Kępa trawy"-malarz G.Manetti-"Godność człowieka i

wspaniałość dzieł ludzkich" Hans Holbein"Portret uczonego"-malarzJ.Tuwim"Rzecz Czarnoleska" L.Staff"Lipy" hymn-uroczysta,podniosła pieśń renesans-ciekawość świata,natura-ulubiony

temat literatury i sztuki ren.,epoko wielkich odkryćgeograf.1492-odkrycie Ameryki-Włoch K.Kolumb Amerigo Vespucci Ferdynand Magellan-Portugalczyk,podróż dookoła świata

konkwistadorzy:H.Cortes,F.Pizarro-Hiszpanie-podbili państwa ind. 1543-wyd.dzieła Kopernika "O obrotach sfer niebieskich"

PETRARKA-jeden z pierwszych twórców renesansowych.Opisywał w pieśniach i sonetach swoją wielką miłość do Laury Miłość wg. Petrarki to świat cudów i kontrastów.To

magiczna moc wznosząca człowieka ponad sprawy codzienne.LAURA-synonim nieosiągalnej kochanki, nie jest nieziemską zjawą, ani ucieleśnieniem piękna i cnoty

PETRARKIZM-zjawisko naśladowania wzorca rozpowszechnionego przez Petrarkę popularne wśród poetów europejskich (opis urody, wnętrza, stanów uczuciowych)

<polski reprezentant- Kochanowski> ANTYTEZA-zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo części wypowiedzi OKSYMORON-połączenie dwóch sprzecznych ze

sobą wyrazów SONET-jedyna forma liryki średniowiecznej, która ostała się w renesansie BOCCACCIO-włoski pisarz humanista.był doskonałym obserwatorem codzienności,

świetnie portretował ludzkie charaktery i w mistrzowski sposób komponował zawiłe nieraz intrygi. O renesansowym charakterze tekstów świadczy postawienie człowieka i

jego uczuć w centrum i miłość jako dobro najważniejsze, odrzucenie dóbr materialnych. DEKAMERON-największe dzieło Boccaccia (z gr. 10 dni), zawiera 100

nowel opowiadanych przez 10 osób CECHY NOWELI-krótka forma epicka,twórcą klasycznej noweli jest Boccaccio, utwór jednowątkowy, mało postaci(brak

drugoplanowych), ograniczona charakterystyka bezpośrednia, wywodzi się ze starożytności, w fabule ważną rolę odgrywa punkt kulminacyjny,występuje motyw

sokoła który przewija się przez wszystkie jej fazy(Kamizelka, Dym, Katarynka) RENESANSOWY IDEAŁ KOBIETY: biała ręka, perłowe zęby, prosty nos, ciemne oczy,

długie włosy, kolorowe usta, gładkie, wysokie czołoPaolo Veronese-malarz,Giorgione-malarz,Piero di Cosimo-malarz,Andrea Mantegna-malarz,

Sandro Botticelli-malarz,Wacław Borowy-historyk literatury,Jarosław Iwaszkiewicz-poeta, pisarz, eseista, tłumacz Kobieta- było to kiedyś określenie obraźliwe,

kobietę nazywano niewiastą, białogłową lub żoną

Utopia-(z gr.miejsce,którego nie ma)określamy nierealną wizję szczęśliwej,idealnej krainy,gdzie nie ma nędzy i wyzysku,przemocy i zła,próżniactwa i pracy ponad siły czł.,gdzie

rządy są sprawiedliwe,a poddani zawsze syci i zadowoleni.Nazwę tę wymyślił Tomasz Morus.Motyw Utopii został także zawarty w traktacie Andrzeja Frycza Modrzewskiego

”O poprawie Rzeczypospolitej”,w którym projektuje radykalną reformę państwa.Niccolo Machiavelli-(1469-1527)florencki pisarz,historyk,dyplomata.Autor traktatu”Książę”(

harkt.parenetyczny.pisarz kreuje w nim osobowy wzorzec władcy.wg niego władca musi być skuteczny).To on wprowadził do kultury europejskiej pojęcie racji stanu,którym

można uzasadnić każdą niemal niegodziwość i zbrodnię.Makiawelizm-postwa,która streszcza się w sentencji„cel uświęca

środki”.Piotr Skarga-(1536-1612) 1 z najwybitniejszych pisarzy renesansowych.Słynął ze świetnych mów.Był jezuitą.Miał duży wpływ na polityczne decyzje religijnego władcy

(Zygmunta 3 Wazy).Jego dzieła wzbudzały szczególny podziw w XIXw.(np.”Kazania sejmowe”).Retoryka-Określano ją jako”sztukę dobrego mówienia” najsłynniejszymi teoretyka

mi byli w starożytności:Arystoteles i Cyceron.Cnota-najważniejsze pojęcie w nauce starozytnych stoików.Ozn.ona doskonałą harmonię wewn.,która powinna panować w duszy

mędrca.Ironia-jest elementem stylu poleg.na wyraźnej sprzeczności między dosłownym sensem jakiejś wypowiedzi a prawdziwą,niewyrażającą wprost intencji autora.Jerzy

Szacki-wybitny polski socjolog i historyk idei.Dzieło”Mrzonka?”.Piero della Francesca malarz”Federigo,książę Urbino”.Carpaccio malarz”Doża Leonardo Loredan”.Sandro Bo

tticelli malarz”Dzielność”.norma językowa-uświęcony,powszechny,zwyczajny sposóbposług.się językiem;zbiór elem.syst.językowego(zasoby wyr.,formy wyrażania,sposób wy

mawiania i zapisywania)błąd jezyk.-nieświadome odstępstwo od normy językowej. Okresy w dziejach polszczyzny:W historii języka polskiego językoznawcy wydzielili kilka faz

rozwojowych.Są to:doba staropolska-od poł.XIIw.(najstarsze zabytki języka polskiego)do przełomu XV i XVIw.doba średniopolska-od XV/XVIw.do połowy XVIIIw.doba

nowopolska-od połowy XVIIIw.do II wojny światowej./Tomasz Morus”Utopia”.Piotr Skarga”Z Kazań sejmowych”.Jan Kochanowski” Z odprawy posłów greckich”,”Pieśń o

spustoszeniu Podola”.Wisława Szymborska”Utopia”,tadek różewicz”Głosy niepotrzebnych ludzi”./Budowa dramatu renesansowego:jest oparta na klasycznym stylu zasad 3

jedności(czasu,miejsca,akcji).kompozycja dramatu:prolog,parodos,epeizodion.

---