Koncepcja Boga i świętości w literaturze i sztuce średniowiecznej
Kultura średniowieczna miała charakter religijny. Dominująca w tym okresie rola Kościoła sprawiła, że literatura, sztuka i nauka rozwijały się w ośrodkach kościelnych, przy katedrach bądź kościołach.
Kościół głosił, że na ziemi istnieje tylko jedna prawdziwa religia - chrześcijańska, że jedynym i najważniejszym celem życia na ziemi jest zasłużyć na zbawienie i życie wieczne w niebie.
Średniowieczną kulturę musimy dziś odczytywać w świetle panujących wówczas zasad, pamiętając o teocentrycznym (z grec. theos = Bóg) poglądzie na świat, według którego najważniejszą wartością jest Bóg i wszystko tej wartości powinno podlegać. Mając wreszcie na uwadze uniwersalny charakter tej kultury - jednoczący chrześcijan, o ustalonej hierarchii, która określa układ stosunków społecznych i pozwala wierzyć, że także poza ziemią istnieje boski ład. Wreszcie trzeba też brać pod uwagę wielu anonimowych twórców, którzy wszystkie swoje siły kierowali ad maiorem Dei glorian (na większą chwałę Bożą).
Autorami utworów literackich byli przeważnie duchowni. Swoją wiedzę opierali na autorytecie Biblii, w interpretacji nakazanej przez Kościół. Myśli i uczucia kierowali ku Bogu. Literatura służyła więc wzniosłym celom. Najpopularniejsze gatunki powstające w owym czasie to: żywoty świętych, utwory apokryficzne, kazania, pieśni religijne (Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Legenda o św. Aleksym, Lament świętokrzyski).
Szczególnym kultem otaczano postacie świętych. Zwłaszcza ich szczątki (relikwie), miejsca gdzie przebywali i gdzie ponieśli śmierć. W rozumieniu ludzi średniowiecza to święci byli pośrednikami pomiędzy Bogiem a człowiekiem. Żywoty świętych spisywano według ogólnie przyjętego schematu: dokładnie opisywano miejsce urodzenia, przedstawiano koleje życia, męczeńską śmierć i cudowne wydarzenia związane z postacią świętego.
Autor Legendy o św. Aleksym opowiada o losach potomka bogatego, książęcego rodu. Aleksy poślubił księżniczkę Famijanę, ale prawie natychmiast ją opuścił, wyrzekł się bogactwa, złoto rozdał ubogim i rozpoczął życie w wielkim ubóstwie. Ostatnich szesnaście lat życia spędził żyjąc pod schodami pałacu swojego ojca, do śmierci nie został przez nikogo rozpoznany. Zarówno życiu jak i śmierci Aleksego towarzyszyło wiele cudów (ukazanie się Matki Boskiej, głosy dzwonów itd.). Trudno dziś zgodzić się z taką postawą, ale we wczesnym średniowieczu znajdowała ona wielu naśladowców. Pamiętać należy, że oprócz ludzi rzeczywiście przeznaczonych do życia w samotności i ubóstwie, wielu z próbujących takiego losu popadło w obłęd, szaleństwo, lub udawało pobożne życie. Dlatego średniowiecze było epoką tak tajemniczą, pełną szarlatanów i świętych, szaleńców i wielkich mistyków.
Kolejna - legenda o św. Franciszku - ze zbioru legend i przypowieści pt. Kwiatki św. Franciszka zawiera podobną historię, choć odmienną postawę. Franciszek był synem bogatego kupca, nie stronił od uciech życia. Po przejściach wojennych i ciężkiej chorobie doznał objawienia, porzucił dom rodzinny i odszedł, by służyć Bogu. Stworzył swój własny system filozoficzny (franciszkanizm) party na umiejętności cieszenia się życiem. Świat jest piękny i harmonijny, należy go podziwiać, bo to dzieło Boga. Podobnie każde stworzenie jest piękne i dobre, bo jest dziełem Bożym. Św. Franciszka cechuje miłość do wszelkich istot żyjących. Naukę i światopogląd św. Franciszka przepełnia idea braterstwa i poczucie wielkiej wspólnoty wszystkich istot żyjących. Święty wielbi Boga, czci Jego dzieło, naucza podobnie jak Chrystus. Znakiem jego świętości są stygmaty (rany ukrzyżowanego Chrystusa).
Od XIII w. powstaje w Polsce coraz więcej utworów w języku narodowym. Poezja religijna, oprócz wspomnianych żywotów świętych, to pieśni religijne (Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod krzyżem, zwane inaczej Lamentem świętokrzyskim), i teksty modlitw codziennych.
Bogurodzica to nasza najstarsza polska pieśń religijna. Nabrała charakteru narodowego, choć nie porusza się w niej bynajmniej spraw narodowych. Pieśń jest apostrofą do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Jej Syna. Druga strofa zawiera zwrot do Chrystusa z prośbą o wysłuchanie modlitwy pobożnego ludu, który po śmierci pragnie znaleźć się w raju. Bogurodzica powstała w czasach, gdy wzniosłe uczucia religijne jednoczyły wszystkich. Miejscem, gdzie wszyscy czuli, że tworzą jedną wielką całość, był Kościół.
Nie wiadomo, kto był autorem Bogurodzicy. Niewątpliwie człowiek ten był wielkim artystą. O tym może świadczyć kunszt i oryginalność oraz to, że żadna inna pieśń religijna aż do XVI w. nie dorównała Bogurodzicy.
Żale Matki Boskiej pod krzyżem to kolejny utwór o tematyce religijnej. Matka Boża zwraca się w nim do Archanioła Gabriela, do Chrystusa ukrzyżowanego i zgromadzonych świadków. Współczuje i cierpi razem z Synem. Postać Matki Chrystusa przedstawiona jest tu w sposób bardzo „ludzki”. Wzrusza jej cierpienie i rozpacz. Jest jedną z wielu matek opłakujących śmierć swego dziecka.
Obok pieśni i żywotopisarstwa bujnie rozwijała się literatura apokryficzna. Utwory apokryficzne zawierały opowieści o życiu Chrystusa i Najświętszej Marii Panny. Zazwyczaj poszerzano informacje przejęte z Ewangelii. Opisywano wydarzenia dotyczące dzieciństwa Jezusa, życia Maryi po śmierci Syna, historie związane ze świętym Józefem. Ogólnie rzecz biorąc uzupełniano Ewangelie o brakujące fragmenty, polegając na własnej fantazji i wyobraźni. Widoczna jest tu tęsknota człowieka do przybliżenia postaci ewangelicznych, sprowadzenia ich z piedestału świętości, upodobnienie Rodziny Świętej do wielu ziemskich rodzin chrześcijańskich.
Z tych czasów pochodzą również najdawniejsze kazania polskie - jeden z najstarszych zabytków naszego piśmiennictwa - fragmenty tzw. Kazań świętokrzyskich. Z potrzebami religijnymi wiązały się przekłady Biblii (Psałterz floriański z XIV w., Psałterz puławski z XV w., Biblia królowej Zofii z 1455 r.).
Atmosferą średniowiecznej religijności przeniknięte były i inne dziedziny sztuki: architektura, malarstwo, średniowieczne formy teatralne, muzyka, rzeźba. Powstają piękne katedry i klasztory bogato zdobione malarstwem ściennym, posągi, ikony, płaskorzeźby.
W średniowieczu wykształciły się dwa wielkie style architektoniczne: styl romański (w Polsce przypada na koniec X - do końca XIII w.) i gotycki (od połowy XII w. do końca XV w.). Budowle romańskie - proste, o masywnej konstrukcji - oparte były na planie krzyża - symbolu chrześcijaństwa. Wysoko nad ziemią osadzone okienka przepuszczały niewiele światła, stąd w środku panował mrok, sprzyjający skupieniu. Wnętrza bogato zdobione przedstawiały przeważnie motywy biblijne. Sztuka gotycka, podobnie jak romańska, miała wyrażać tajemnicze i wzniosłe uczucia. Pełna była harmonii i lekkości. Wysokie okna w kształcie ostrych łuków (symbolizujące ręce, złożone do modlitwy) z pięknymi kolorowymi witrażami, strzelistość linii, gra świateł (górne, wysokie partie kościołów - symbol nieba - były mocno naświetlone, dolne - ciemne i mniej ozdobione) - to wszystko sprawiało, że wewnątrz katedry gotyckiej panował podniosły nastrój. Sztuka gotycka przenika i inne dziedziny twórczości. Powstaje wiele malarskich portretów, ikon i posągów postaci religijnych. Na szczególną uwagę zasługują pełne uroku i delikatności obrazy i rzeźby Matki Boskiej (np. polska Madonna z Krużlowej, XIV w.). Malarstwo gotyckie silnie związane było z literaturą owej epoki. Wyobrażenia i poglądy są tu podobne, co sprawia, że prawie każdy motyw literacki ma swoje odbicie w sztuce plastycznej. I odwrotnie - niektóre kościoły są prawie ilustracją religijnego piśmiennictwa (katedra w Chartres).
Literatura, sztuki plastyczne i architektura miały swoisty język, do którego odczytania należało mieć odpowiedni „klucz”. Na przykład pewne liczby bądź ich kombinacje miały określone znaczenie: liczba 3 - odnosiła się do istoty Trójcy Świętej, siódemka - do 7 sakramentów, itp.
Pewne znaczenie posiadały również układy przestrzenne (architektura, malarstwo, rzeźba). W zależności od umieszczenia w określonym miejscu postaci domyślano się jej miejsca w hierarchii społecznej. Centralne miejsce przyznawano zawsze postaciom boskim, świętym. Lewa strona przeznaczona była dla potępionych, prawa dla wybranych. Rzeźbione postacie świętych i zdarzenia związane z Nowym Testamentem umieszczano na południowej stronie katedry, na północnej z kolei przedstawiano zdarzenia ze Starego Testamentu.
Ludzie średniowiecza wysoko cenili muzykę. Msze kościelne, rozmaite obrzędy religijne, misteria (wywodziły się z uroczystych nabożeństw kościelnych, odbywających się z okazji Świąt Wielkanocnych lub Bożego Narodzenia; przedstawiały sceny z narodzin, życia i męki Chrystusa) wypełniały śpiew i muzyka. „Przez regularną i trafną proporcję liczb muzyka skłania ludzi do sprawiedliwości, równości charakteru (...) i w ostatecznym rachunku zjednuje duszy zbawienie, gdyż koniec końców ze wszystkich sztuk ona jest ustanowiona ku głoszeniu chwały (boskiej)” pisał Adam z Fuldej (cyt. W Tatarkiewicza).
Wpływ, jaki zdołał sobie zapewnić Kościół na myślenie i postępowanie ludzkie, był rzeczywiście wielki. Wszyscy wierzyli w Boga. Bez wiary, która była „(...) absolutną potrzebą jego całego światopoglądu i moralności, człowiek średniowieczny nie potrafił zrozumieć świata ani orientować się w nim” (A. Guriewicz). Dla ludzi średniowiecza Bóg nie był więc abstrakcyjnym pojęciem. Człowiek średniowiecza głęboko wierzył w opiekę Bożą, w nieustanną ingerencję Boga w ziemskie sprawy. Świat stworzony przez Niego - odbierał jako dzieło doskonałe i harmonijne, czyli piękne. Z pięknem wiązał dobro i prawdę. Wyżej stawiał wartości duchowe nad materialne. Idea teocentryzmu tłumaczyła rozmaite zjawiska jako znaki Stwórcy. W takich tajemniczych znakach, zmiennych kolejach czy proroctwach człowiek dopatrywał się głębszych treści.