Lalka Prusa wyrazem rozczarowania społeczeństwem polskim

Jest to obraz trzech pokoleń Polaków, romantycznych idealistów, pozytywistycznych realistów i pokolenia przejściowego, do którego zalicza się Wokulski; rozkład społeczeństwa, jego wady pokazane zostały nam oczami idealisty, jakim jest Rzecki (także Wokulski i Ochocki), wychowany w ideologii romantycznej, kulcie Napoleona, jako szansy na wyzwolenie; (tak określił tematykę utworu sam Prus)

Widzimy jak ideały wyznawane przez Rzeckiego dezaktualizują się, stają się anachroniczne wobec nowej kapitalistycznej rzeczywistości; rozkład społeczeństwa ma polegać na tym "że ludzie dobrzy marnują się lub uciekają, że upadają polskie przedsiębiorstwa, że człowieka czynu gnębią powszechna nieufność i podejrzenia" jak określił to sam autor;

Właśnie tak pojęty rozkład społeczny uniemożliwia Rzeckiemu- idealiście (oraz Wokulskiemu) realizację jego wzniosłych i wielkich celów; nie bierze on pod uwagę tego, że dzisiejszy świat nie rozumie ich, a ich idee nie mają szansy realizacji (pozytywizm zakłada powolne przygotowywanie społeczeństwa do przyszłego, ale odległego w czasie powstania; natomiast romantyzm promuje model walki wszelkim kosztem i jak najszybciej);

Biografia Rzeckiego odpowiada konwencji romantycznej: wychowany w ideałach epoki, wyruszył w czasie Wiosny Ludów na Węgry, aby walczyć przeciwko Austrii, "za naszą i waszą wolność"; jest gorącym patriotą, gdyż nie mógł zbyt długo wytrzymać poza krajem i mimo groźby uwięzienia powrócił do Polski; ze zgrozą obserwuje, jak jego świat się zapada: postępuje degradacja społeczeństwa i ideałów, mimo sumiennej pracy zostaje wyrzucony ze sklepu po jego sprzedaży, ta ostatnia sprawa powoduje załamanie psychiczne, poczucie braku sensu życia i ostatecznie śmierć;

Zobaczmy co takiego niedobrego widzi nasz idealista w społeczeństwie Polskim:

Arystokracja zachowała wszystkie swoje stare i anachroniczne cechy: próżniactwo, pasożytnictwo, pogarda dla pracy i pracujących, fałsz, zakłamanie, obłuda, egoizm, przesądy klasowe, pycha ze swojego pochodzenia i poczucie wyższości, wystawne życie, obłuda miłosna wiążąca się z pieniędzmi, pogoń za rozrywką, rujnowanie się i całej Polski, to wszystko wiąże się z degeneracją moralną; dają także zły przykład innym warstwom społecznym, jest także martwota pod względem ekonomicznym i kulturalnym; w całej strukturze rodzinnej wyjątkami są: baronowa Zasławska która pozytywistycznie opiekuje się swoimi chłopami oraz Ochocki, który wyżej niż zabawę stawia naukę;

Podobnie zachowuje się szlachta która jednak bez chłopów, którzy zostali uwłaszczeni, nie potrafi gospodarować, ale nie przeszkadza jej to w kontynuowaniu hulaszczego życia; duża część przeprowadziła się do miast, ale nie przystosowana nie radzi sobie w nowych warunkach; dopiero kolejne pokolenie aklimatyzuje się (Stawska);

Jest także podzielone na trzy narodowości mieszczaństwo warszawskie; narodowość polska, w odróżnieniu od niemieckiej i żydowskiej - pracowitej, cierpliwej, nastawionej na zysk, jest pozbawiona inicjatywy i energii, wiary we własne siły, niechętna do pracy, niezapobiegliwa i nieoszczędna, skłócona, pozbawiona indywidualności, pozbawiona ambicji (Krzeszowska, intrygantka, złośliwa, skłócona z sąsiadami, nie ma innych, większych ambicji); jednostki niebanalne jak Wokulski nie znajdują u niego poparcia;

Jest też pokazany, choć tylko migawkowo, żyjący w straszliwej nędzy i zaniedbaniu lud miejski; mimo to jest to lud pracowity, uczciwy, skromny, wdzięczny;

Wszystko to, cały ten pesymistyczny obraz jest dodatkowo skontrastowany z idealizmem państw zachodnich (Francja, Paryż): ich organizacją i ciężką pracą;

Prus pokazuje, że (podobnie jak dzisiaj) społeczeństwo polskie marnotrawi dorobek pokoleń; umiera przedwcześnie Rzeczki, znika Wokulski, wyjeżdża Ochocki; pozostają karierowicze, dorobkiewicze i ogólnie miernoty; Prus domaga się szacunku dla pracy i nauki;