Prof. dr hab. Walenty Poczta p.507 egzamin5 pytań

I

1. Nauki ekonomiczne zajmują się gospodarowaniem w sferze produkcji i konsumpcji, ekonomiczną stroną procesów produkcji i konsumpcji.

Nauki przyrodniczo- techniczne zajmują się natomiast techniczną stroną tych procesów.

2. Struktura wewnętrzna agrobiznesu

	Gosp. Przedindustrialna	Gosp. industrialna	Gosp. postindustrialna
Agregat I (zaopatrzenie)	Mało	Mało	Mało (najmniej)
Agregat II (rolnictwo właściwe)	Dużo (najwięcej)	Średnio	Średnio (najmniej)
Agregat III (przetwórstwo, obrót, konsumpcja)	Średnio	Średnio	Dużo (najwięcej)

Agrobiznes i obszary wiejskie- model wzajemnych zależności- Coraz większe znaczenie ma pozarolnicza działalność ekonomiczna na obszarach wiejskich oraz pozarolnicza aktywność ekonomiczna gospodarstw rolnych (rozwój agregatu II).

3. Treści ekonomik branżowych

• Opis i analiza funkcjonowania danego sektora gospodarki narodowej i próba określenia kierunków rozwojowych

• Przedstawienie i objaśnienie prawidłowości ekonomicznych występujących w danej dziedzinie życia gospodarczego, rządzących rozwojem danego sektora

• Próba określenia warunków najefektywniejszego gospodarowania danego sektora gospodarki narodowej (przy jakiej polityce gospodarczej, organizacji, technologii)

• Głównym celem badań ekonomii branżowej jest wykrycie prawidłowości ekonomicznych ujawniających się w danym sektorze gospodarki narodowej i poszukiwanie dróg maksymalizacji PKB danego sektora.

4. Makro- i mikroekonomiczne podejście do problematyki sektorowej.

Do zjawisk ekonomicznych w gospodarce można podchodzić z punktów widzenia:

1. Jednostek produkcyjnych i konsumpcyjnych

2. Sektora gospodarki narodowej

3. Całej gospodarki narodowej.

Podejście mikroekonomiczne

Ten rodzaj ujęcia reprezentuje mikroekonomia przedsiębiorstwa(gospodarstwa) określaną tradycyjną nazwą ekonomika i organizacja. Przedmiotem badań jest podmiot produkcyjny. Celem badań jest wykrycie zasad umożliwiających optymalne wykorzystanie posiadanego zespołu czynników dla osiągnięcia wysokich wyników produkcyjnych, przy równoczesnym wysokim wyniku ekonomicznym. Nauka ta dąży do określenia optymalnego układu czynników w danych warunkach, przy danym profilu produkcji) oraz optymalnej skali produkcji, wielkości jednostki produkcyjnej itp.

Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw jest w bardzo dużym stopniu związana z naukami przyrodniczymi, technicznymi, rolnymi i stanowi i ich ekonomiczną syntezę.

Podejście sektorowe (mezoekonomiczne)

Ten rodzaj ujęcia reprezentuje ekonomika sektorowa nazywana powszechnie ekonomika ogólna lub makroekonomia. Przedmiotem badań jest cały sektor np. rolno-spożywczy lub wyodrębniony jego człon, region. Celem jest ustalenie sposobów maksymalizowania dochodu społecznego, co realizuje poprzez analizę funkcjonowania całego sektora i jego części składowych, poprzez wykrywanie prawidłowości ekonomicznych występujących w gospodarce rządzących jej rozwojem.

5. Metody badawcze ekonomiki gospodarki żywnościowej

• Ekonomika gospodarki żywnościowej posługuje się tymi samymi metodami badawczymi jak inne nauki ekonomiczno-społeczne.

Metody te są odmienne od metod, jakimi posługują się nauki przyrodnicze i techniczne. Te stosują głównie metodę naukowego eksperymentu, którego uogólnione wyniki wskazują na istniejące prawidłowości o charakterze ilościowym i jakościowym.

• Charakter praw (prawidłowości) ekonomicznych:

1. Obiektywny- występują niezależnie od ludzkiej woli

2. Historyczny- występują tylko na określonych etapach rozwoju historycznego, trwają tak długo jak istnieją przyczyny czy też układy je rodzące

3. Statystyczny- prawidłowość ujawnia się dopiero w odpowiednio dużej zbiorowości, w której nie każda jednostka działa zgodnie z ogólną prawidłowością.

Ogólnym ujęciem badawczym makroekonomiki jest opis i analiza zjawisk ekonomicznych w sektorze idąca w kierunku ustalenia ujawniających się prawidłowości oraz czynników wywołujących badane zjawiska, a także kierunków i siły działania tych czynników.

Przy analizie ekonomicznej uwzględnia się wymogi ceteris paribus oraz stosuje się różnego rodzaju metody matematyczne i statystyczne- statystyki opisowej, matematycznej, ekonometrii.

• Wnioski i twierdzenia ekonomiczne wyciąga się zarówno na podstawie podejścia indukcyjnego jak i dedukcyjnego.

1. Podejście indukcyjne

W tym rodzaju podejścia wniosek jest uogólnieniem jednostkowych spostrzeżeń, stwierdzeń. Wniosek odnosi się wyłącznie do zagadnienia, które było przedmiotem obserwacji, badań. Dochodzenie do wniosku metodą indukcyjną jest z reguły bardzo pracochłonne, lecz uzyskane wyniki absolutnie pewne.

2. Podejście dedukcyjne

Typ wnioskowania dedukcyjnego mamy wówczas, gdy na podstawie znajomości jakiegoś zjawiska (A) wnioskujemy o jego przyczynach, skutkach, lub o innych zjawiskach, których przebieg czy stan ma jakiś związek logiczny z tym zjawiskiem, a następnie te obserwacje przenosimy na inne zjawiska (B). Ten sam typ wnioskowania występuje także wówczas, gdy z kilku przesłanek wyciągamy jakiś wniosek.

Wnioskowanie dedukcyjne jest oparte na wcześniej poznanych związkach przyczynowo-skutkowych. Wnioski typu dedukcyjnego winny być często weryfikowane, bo rzeczywistość wskazuje ze często z faktu „że coś jest logiczne nie wynika ze tak jest w istocie”

• Wnioski dedukcyjne mogą być często mylne:

1. Gdy nie uwzględniamy wszystkich czynników, które determinowały dane zjawisko

2. Gdy ograniczymy się tylko do głównego czynnika, a często czynniki na pozór drugorzędne w konkretnych wypadkach działają tak silnie jak czynniki główne

3. Gdy nie uwzględniamy faktu, że prawidłowości ekonomiczne mają charakter prawidłowości statystycznych co powoduje ze przenoszenie wniosków- słusznych dla ogółu na poszczególną jednostkę tej zbiorowości jest bardzo często mylne.

Metoda badań monograficznych

Badanie całych zbiorowości przy pomocy metod statystycznych nie daje możliwości identyfikacji i kwantyfikacji mechanizmów wewnętrznego oddziaływania, czynników warunkujących przyspieszenie rozwoju lub jego opóźnienie, czynników zwiększających czy też zmniejszających efektywność.

Umożliwia to dopiero wyczerpujące badanie wyodrębnionych jednostek, opis i analiza ich funkcjonowania, ich wewnętrznego układu. Badania monograficzne umożliwiają pogłębienie znajomości badanej dziedziny.

II

1. Jednostki badające zjawiska ekonomiczne w sektorze rolno- żywnościowym

• IER i GŻ- PIB

• IRW i R PAN- IRW i R wydaje czasopismo pt. „wieś i rolnictwo”,

• Uczelnie wyższe- prowadzą badania i wydają czasopisma, roczniki

• GUS, Wojewódzkie Urzędy Statystyczne- roczniki statystyczne i branżowe, przetwarzają dane ale są również jednostką badawczą, GUS i EUROSTAT prowadzą badania struktury rolnictwa

• Inne instytucje publiczne i prywatne:

• FAPA (Foundation of Assistance Programmes for Agriculture)- Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa- analizy dotyczące w szczególności integracji z UE

• FDPA (Foundation of the Development of Polish Agriculture)- Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa

• Agenda ONZ- FAO (Food and Agricultural Organization)- Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa- FAO ma siedzibę w Rzymie

• EUROSTAT- urząd statystyczny wspólnot europejskich, siedziba w Luksemburgu

• FADN (The Farm Accountancy Data Network)- Sieć Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych- w każdym z krajów członkowskich są robione przekroje dla regionów, gospodarstwa są podzielone na typy i podtypy, są również podzielone ze względu na wielkość ekonomiczną (1ESU=1200euro)

Czasopisma ekonomiczno-rolnicze i ekonomiczne

• Zagadnienia Ekonomiki Rolnej

• Wieś i Rolnictwo

• Roczniki Naukowe SER i A

• Roczniki Nauk Rolniczych Seria 6

• Zagadnienia Doradztwa Rolniczego

• Ekonomista

• Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

3. Istota rolnictwa i jego przyszłość

Rolnictwo jest najstarszą i najniezbędniejszą gałęzią gospodarki narodowej.

Najstarszą ponieważ pierwszą formą świadomej działalności człowieka było współdziałanie z przyrodą w celu wytwarzania żywności. Działalność tę podjął człowiek bardzo dawno ze względu na niski pułap naturalnej produktywności siedliska w zakresie produktów, które mogły być żywnością dla człowieka.

Produktywność samych sił natury w naszej strefie klimatycznej stwarza możliwość wyżywienia jedynie czterech osób na 100 km², co pozwalałoby wyżywić na terenie Polski nie więcej niż 12 tysięcy osób. W strefach klimatycznych, gdzie fotosynteza trwa cały rok przy żyznych ziemiach i dostatecznej ilości wody przyroda może na każdych 100 km² wyżywić do 23 osób.

Niezbędność rolnictwa wypływa przede wszystkim z faktu, że wytwarza ono produkty (lub surowce) zaspokajające podstawowe potrzeby człowieka, potrzeby pierwszego rzędu bez zaspokojenia których nie jest możliwa egzystencja człowieka.

Istotną cechą tych potrzeb jest ponadto brak możliwości przesunięcia ich zaspokojenia w czasie. Zaspokojenie potrzeb dalszego rzędu można z reguły przesunąć w czasie.

Rolnictwo jest gałęzią ludzkiej wytwórczości, której produkcja oparta jest o wykorzystanie procesu rozmnażania się i wzrostu żywych komórek roślin i zwierząt oraz odbywa się w oparciu o ziemię jako podstawowy środek produkcji.

Przyszłość rolnictwa:

• Próby niekonwencjonalnych metod wytwarzania żywności

• Postęp biologiczny (biotechnologia, inżynieria genetyczna, klonowanie, żywność transgeniczna)

• Skutki postępu biologicznego w rolnictwie dla wytwarzania żywności w przyszłości

• Skutki postępu a kształt rolnictwa i obszarów wiejskich

4. Specyficzne cechy produkcji rolniczej

• Udział żywych organizmów w procesie produkcji i związana z tym odmienność roli człowieka

W rolnictwie w ścisłym tego słowa znaczeniu produkują żywe organizmy roślin i zwierząt. Rola człowieka ogranicza się do:

• Stwarzania optymalnych warunków dla rozwoju roślin i zwierząt, które służą wzrostowi ich produktywności

• Zawłaszczania produktów roślinnych i zwierzęcych

• Doskonaleniu organizmów roślin i zwierząt poprzez pracę hodowlaną

Wymagania i produkcyjność zalezą od uwarunkowań genetycznych (człowiek nie może ich zmieniać w krótkim czasie).

Reperkusje gospodarcze:

• Ograniczone tempo wzrostu produkcji

• Utrudnienia w mechanizacji i automatyzacji procesów produkcyjnych

• Specyfika rozkładu w czasie nakładów i efektów (np. plantacje wieloletnie, zwierzęta hodowlane)

• Odmienność roli ziemi w produkcji- dla rolnictwa ziemia stanowi podstawowy środek produkcji

W rolnictwie (także w leśnictwie) ziemia jest siedliskiem; w innych działach gospodarki spełnia rolę bierną.

Cechy ziemi jako środka produkcji:

• Ograniczoność i nie powiększalność

Skutki gospodarcze: trudność przemian agrarnych (powstanie nowych i powiększenie gospodarstw musi wiązać się z zaprzestaniem istnienia innych); relatywnie wolne tempo wzrostu produkcji rolnej

• Przestrzenny charakter (rozłożenie w przestrzeni) i nieprzesuwalność (nieruchomość)

Skutki gospodarcze: przestrzenne rozłożenie produkcji; mała skala wytwarzania; koszty obrotu produktami rolnymi; konieczność stosowania maszyn i urządzeń pracujących w ruchu

• Zróżnicowana produkcyjność (urodzajność)

Skutki gospodarcze: występowanie renty gruntowej różniczkowej

• Bardzo duży wpływ warunków klimatycznych na produkcję

Warunki klimatyczne i coroczny przebieg pogody wywierają wpływ na wszystkie formy produkcji materialnej.

W rolnictwie wpływ ten jest jednak zdecydowanie większy, bowiem czynniki klimatyczne biorą bezpośredni udział w procesach produkcyjnych (woda, światło, temperatura, długość okresu wegetacyjnego decydują o fotosyntezie).

Czynniki klimatyczne w znacznej mierze narzucają rolnikowi określony kierunek produkcji i determinują w dużym stopniu efektywność jego działania.

Zmienność warunków klimatycznych powoduje fluktuację produkcji, dochodów i efektywności nakładów.

Zmienność efektów pracy człowieka wywołaną zmiennością warunków klimatycznych oraz faktem uczestniczenia w niej żywych organizmów (posiadających dużą zmienność osobniczą i narażonych na choroby i szkodniki) określamy mianem przyrodniczego ryzyka produkcji.

Zależność produkcji rolniczej od przyrody jest duża lecz maleje w miarę postępu, w miarę „opanowywania przyrody”.

Sposoby przeciwdziałania niekorzystnym zjawiskom przyrodniczym:

• Mrozoodporne odmiany roślin

• Chorobo odporne odmiany roślin

• Szczepionki uodparniające zwierzęta na chrobry

• Melioracje

• Systemy nawodnień

• Środki ochrony roślin.

Ograniczenia w oddziaływaniu człowieka- nie można radykalnie zmienić:

• Urodzajności ziemi

• Sumy opadów i ich rozkładu

• Nasłonecznienie

• Wystąpienia przymrozków

• Mrozów

• Susz.

• Występowanie zjawiska samo reprodukcji środków produkcji

W produkcji samoczynnie odtwarzają się takie środki jak ziemia, materiał wyjściowy do produkcji roślinnej (ziarno, sadzonki) oraz do produkcji zwierzęcej (młode zwierzęta).

Środki te odtwarzają się w stopniu stwarzającym możliwość reprodukcji rozszerzonej.

Reperkusje gospodarcze:

• Samo reprodukcja środków produkcji w połączeniu z faktem, że produkty rolnicze zaspokajają podstawowe potrzeby konsumpcyjne człowieka stwarza możliwość istnienia gospodarki naturalnej zamkniętej.

• Samo reprodukcja zmniejsza zależność gospodarstwa rolnego od rynku, ponieważ umożliwia przystąpienie do nowego cyklu produkcji nawet bez wcześniejszego zrealizowania na dogodnych warunkach poprzednio uzyskanej produkcji.

• Znaczenie reprodukcji dla poszczególnych gospodarstw wyraźnie maleje wraz z unowocześnianiem gospodarki rolnej.

• Rolnicy w coraz większym stopniu przystępują do nowego cyklu produkcji w oparciu o zakupiony z zewnątrz materiał wyjściowy do produkcji roślinnej i zwierzęcej.

• Brak zgodności między czasem pracy a czasem produkcji i sezonowość produkcji

• Czas produkcji to okres od jej rozpoczęcia do jej zakończenia

• Czas pracy to okres (ilość dni), w którym potrzeba przy danej produkcji pracować, w którym potrzebna jest ingerencja, działalność człowieka.

W produkcji roślinnej występuje duża różnica między czasem produkcji (który jest dłuższy) a czasem pracy (który jest krótszy). Np. przy produkcji ozimin czas produkcji wynosi 10 miesięcy a czas pracy od kilku dni do 1 miesiąca, więc w długich okresach czasu ingerencja człowieka nie jest potrzebna.

Zjawisko takie nie występuje w produkcji zwierzęcej, a której w każdym okresie (nawet przy maksymalnej mechanizacji) potrzebny jest udział człowieka.

Reperkusje gospodarcze:

• Nierównomierność zapotrzebowania na pracę

• Powoduje powstawanie szczytów zapotrzebowania na pracę

• Brak równomierności wykorzystywania zasobów pracy, zmusza do nadmiernej pracy w okresach szczytu zapotrzebowania na nią

• Konieczność wykonania określonych prac w ścisłych terminach agrotechnicznych zmusza do utrzymywania w rolnictwie zasobów pracy na poziomie większym od średniego zapotrzebowania, co z kolei powoduje jej niepełne wykorzystanie.

• Znikome wykorzystanie maszyn i urządzeń

• Mniejsza efektywność mechanizacji rolnictwa- wprowadzenie maszyn w rolnictwie nie daje tak dużych efektów jak w przemyśle, w którym , maszyny są wykorzystywane przez cały rok, często wielozmianowo.

• Znacznie mniejsza towarowość produkcji

Towarowość produkcji obliczamy:

• Dla całości produkcji wytworzonej w danym podmiocie produkcyjnym (np. gospodarstwie rolnym) w sposób następujący:

W_tg= PT/PK (%)

W_tg- wskaźnik towarowości produkcji gospodarstwa

PT- produkcja towarowa

PK- produkcja końcowa

• Dla pojedynczego produktu następująco:

W_tp= PT/PG (%)

W_tp- wskaźnik towarowości produkcji danego produktu

PT- produkcja towarowa

PG- produkcja globalna

Towarowość produkcji rolniczej jest w rolnictwie znacznie niższa niż w innych działach produkcji materialnej, w której bardzo często osiąga wartość 100%.

Przyczyną niższej towarowości w rolnictwie jest duże zużycie produkcyjne ( na pasze, do reprodukcji) oraz zużycie konsumpcyjne przez rolników.

W rozwoju historycznym towarowość produkcji rolniczej rośnie:

• Ze względu na wzrost skali produkcji w poszczególnych gospodarstwach

• Ze względu na spadek konsumpcji naturalnej w samym rolnictwie

Spadek ten wynika:

• Ze zmniejszenia się liczby ludności rolniczej

• Zmniejszenia się stopnia samo zaopatrywania się w produkty pochodzące z własnego gospodarstwa

• Na wzrost towarowości wpływa również zawężenie profilu produkcyjnego gospodarstw tylko w określonych produktach

Towarowość gospodarstw uzależniona jest w dużym stopniu od ich wielkości. W miarę wzrostu obszaru gospodarstwa towarowość rośnie. Drobne gospodarstwa często nie wykazują żadnej towarowości.

III

Główne kierunki przemian we współczesnym sektorze rolnym

1. Przemiany konwencjonalne:

• Pogłębianie społecznego podziału pracy zachodzi:

• Na płaszczyźnie rolnictwo- działy pozarolnicze- przejawia się w przekazywaniu działom pozarolniczym szeregu czynności i funkcji realizowanych dotychczas w ramach gospodarstw rolnych

Rozwój gospodarki narodowej pociąga za sobą przekazywanie szeregu czynności np.:

• Funkcji przetwarzania produktów rolnych

• Funkcji zaopatrywania gospodarstw rolnych oraz zbytu ich produktów

• Niektórych czynności bezpośrednio produkcyjnych

• Konserwacji i napraw środków produkcji

• Wewnątrz samego rolnictwa- polega na odejściu od produkcji „wszyscy wszystko” zarówno w skali gospodarstw jak i w skali lokalnej oraz regionalnej

Ma miejsce:

• Wyraźne ograniczenie asortymentu wytwarzanych artykułów rolnych

• Uproszczenie profilu produkcyjnego gospodarstw rolnych, ale także całych regionów

• Prowadzi to do wykształcenia specjalności produkcyjnych na poziomie gospodarstw ale także na poziomie lokalnym i regionalnym (np. w produkcji zwierzęcej odchodzi się od tzw. cyklów zamkniętych a często dochodzi do oddzielenia produkcji zwierzęcej od roślinnej (fermy udojowe, przemysłowe, tuczarnie i ubojnie) oraz do monokultury w produkcji roślinnej (fermy zbożowe))

• Technizacja rolnictwa

Istota technizacji:

• Wprowadzanie do rolnictwa ciągle udoskonalanych maszyn i urządzeń

• Wprowadzanie do rolnictwa przemysłowych technologii wytwarzania

• Zastępowanie żywej siły napędowej (ludzie, zwierzęta) mechanicznymi siłami napędowymi

• Wprowadzanie do produkcji środków obrotowych wytwarzanych w przemyśle (nawozy mineralne, środki ochrony roślin, farmaceutyki, pasze przemysłowe)

Postępy nauk biologicznych i technicznych oraz praktyka wykorzystująca te postępy udowodniły możliwość bardzo głębokiego wniknięcia w proces produkcji.

Stopnień technizacji rolnictwa jest bardzo silnie zróżnicowany zarówno w skali międzynarodowej jak i w skali poszczególnych państw.

Poziom technizacji można pośrednio określić przy pomocy:

• Wskaźników charakteryzujących wyposażenie w maszyny

• Przez odsetek prac wykonywanych maszynowo

• Poprzez stopień zmechanizowania siły napędowej

• Poprzez wskaźnik zmechanizowania prac w gospodarstwie

• Poprzez wysokość zużycia środków pochodzenia przemysłowego

• Poprzez udział nakładów technicznych w sumie nakładów

Skutki gospodarcze technizacji:

• Zmniejsza pracochłonność produkcji a tym samym stwarza możliwość zmniejszenia zatrudnienia w rolnictwie

• Zmniejsza wysiłek fizyczny człowieka i czyni pracę przyjemniejszą

• Wywołuje tendencję do koncentracji i zwiększenia skali produkcji

• Prowadzi do radykalnej zmiany składu organicznego kapitału, wyposażenia w przeliczeniu na 1 ha lub na 1-go pracownika

• Stwarza możliwość intensyfikacji kapitałochłonnej

• Technologiczne uzbrojenie pracy

• Technologiczne uzbrojenie ziemi

• Intensyfikacja organizacji produkcji i produkowania

Pod terminem tym rozumiemy proces powiększania udziału człowieka w produkcji rolnej w formie nakładów pracy żywej i/lub uprzedmiotowionej.

Głównym jej celem jest zwiększenie produkcji rolnej na jednostce zagospodarowanej ziemi, lub od jednego zwierzęcia.

Pozwala to na zwiększenie produkcji rolnej nawet przy równoczesnym spadku powierzchni użytków rolnych lub liczby zwierząt.

Analiza źródeł wzrostu produkcji rolnej wskazuje, że w obecnym okresie intensyfikacja produkcji jest w skali całego świata głównym (ponad 90%), a w wielu regionach jedynym sposobem powiększania produkcji. W niektórych regionach intensyfikacja pozwala na jej wzrost przy równoczesnym spadku obszaru użytkowanego lub pogłowia zwierząt.

Powiększanie produkcji drogą intensyfikacji jest dla niektórych państw koniecznością (brak rezerw ziemi).

Przy jej pomocy w obecnym okresie zwiększa produkcję wiele państw mających nawet rezerwy ziem potencjalnie zdatnych do rolniczego użytkowania. Intensyfikacja jest pewniejszym sposobem zwiększania produkcji rolniczej od uzyskiwania jej poprzez wchodzenie na nowe tereny.

Intensyfikacja stanowi ponadto w wielu wypadkach drogę do obniżki kosztów wytwarzania co jest wykorzystywane w polityce rolnej niektórych państw.

Państwa niedążące do maksymalizacji produkcji często celowo zmniejszają obszar użytków rolnych wycofując z produkcji ziemie najgorsze przy równoczesnym wzroście poziomu intensywności gospodarowania na pozostających w uprawie użytkach rolnych.

Intensyfikacja kapitałochłonna oparta na zdobyczach nauki w krajach rozwiniętych, w krajach słabo rozwiniętych prosta intensyfikacja kapitałochłonna- nawozy.

Intensyfikacja spotyka się z krytyka ponieważ:

• Zagraża środowisku naturalnemu

• Pozostające resztki w żywności zagrażają ludziom- muszą być stosowane zgodnie z normami

• Integracja

• Integracja pionowa - wiążąca jednostki gospodarki żywnościowej pracujące na różnych jej etapach, np. producenci i sprzedawcy, rolnik i przedsiębiorstwo przetwarzające

Modele integracji pionowej

• Integracja przez kontrakt

• Wady:

• Producent ma mniejsze możliwości skorzystania z niespodziewanych zysków

• Narzucona cena

• Kupujący może nalegać na stosowanie specjalnych metod produkcji ( wzrost kosztów produkcji bez kompensaty przychodów)

• Możliwość stosowania kar za złą jakość

2. Zalety:

• Producent ma zapewniony rynek dla swojej produkcji i zagwarantowaną cenę

• Przy lepszej jakości produktu możliwość uzyskania wyższej ceny

• Stała informacja o postępie w zakresie techniki produkcji

• Integracja przez zawłaszczenie

• Integracja pozioma - łącząca jednostki o tych samych funkcjach

GRUPY PRODUCENCKIE
CEL:

• Podniesienie dochodów rolników poprzez redukcję kosztów

• Poprawa jakości produkcji na rynku w wyniku stosowania wspólnych technologii produkcji i wspólnego przygotowania produktów na rynek

• Koncentracja dostaw

• Lepsze planowanie i dostosowanie produkcji do potrzeby rynku

• Koncentracja produkcji i jednostek produkcyjnych

W praktyce wszystkie rodzaje koncentracji często występują łączenie wzajemnie się warunkując i stymulując.

Rodzaje koncentracji:

• Koncentracja przestrzenna

• Likwidacja produkcji rolnej rozproszonej przestrzennie.

• Lokalizacja określonej produkcji rolnej w miejscach, gdzie warunki przyrodnicze i/lub ekonomiczne są dla danego typu produkcji najkorzystniejsze (w regionach gdzie produkcja jest najtańsza).

Podstawowe przesłanki rozwoju koncentracji przestrzennej:

• Obniżka kosztów transferowych - rozwój transportu, wzrost jego szybkości

• Liberalizacja światowego handlu rolnego - obniżka i likwidacja taryf celnych oraz ograniczenia i/lub zakaz stosowania środków poza i para-taryfowych.

• Rozwój integracji międzynarodowej - powstawanie stref wolnego handlu, wolnego rynku, jednolitego rynku.

• Koncentracja w strukturze agrarnej

Polega na zmniejszeniu liczby jednostek produkcyjnych przy równoczesnym zwiększaniu się przeciętnego obszaru gospodarstw ich produkcji.

• Koncentracja w wytwarzaniu produktów rolnych

Poszczególne produkty rolne są wytwarzane przez zmniejszającą się liczbę producentów, którzy wytwarzają na coraz większą skalę. Równocześnie inni dotychczasowi wytwórcy zaprzestają ich produkcji,
Najsilniej w rolnictwie koncentracja występuje w produkcji drobiarskiej (mięsa i jaj), wieprzowiny i owoców.
Koncentracja w wytwarzaniu prowadzi do zawężania profilu produkcji, a w konsekwencji do specjalizacji produkcji.

2. Najnowsze kierunki przemian:

• Wielofunkcyjność rolnictwa

• Powstawanie rolnictwa społecznie zrównoważonego

• Wypełnianie przez rolnictwo zadań pozaprodukcyjnych

• Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich

IV



Specjalizacja produkcji w rolnictwie




Naturalna Ekonomiczna

Cele specjalizacji:

1. Zwiększenie ilości i jakości produkcji towarowej

2. Wzrost wydajności pracy

3. Osiąganie wyższej opłacalności produkcji i dochodu rolniczego

4. Zwiększenie skali produkcji w celu lepszego wykorzystania budynków, urządzeń i maszyn

5. Szybsze wprowadzenie do produkcji nowej techniki i osiągnięć naukowych.

Determinanty specjalizacji

1. Stałe zmniejszanie się liczby zatrudnionych w rolnictwie

2. Zastosowanie w gospodarstwach rolnych na szersza skalę wysoko wydajnych i wyspecjalizowanych maszyn

3. Oszczędność w inwestycjach budowlanych

4. Produkcja wysokiej jakości.

Ekonomiczne przesłanki koncentracji

• Procesy koncentracji są wynikiem działania prawidłowości ekonomicznych. Na skutek procesów technizacji i integracji optimum produkcyjne przesuwa się do jednostek o większej skali produkcji.

• Nowoczesne technologie przynoszą zwykle pożądany efekt ekonomiczny dopiero przy skali produkcji znaczenie większej od skali przeciętnej w okresach wcześniejszych

• Przemysł i handel rolno-spożywczy na skutek procesów koncentracji zachodzących w tym sektorze agrobiznesu wymagają dostaw dużych partii surowca o wystandaryzowanej i wysokiej jakości.

• Koncentracja w sferze obrotu i przetwórstwa żywności wywołuje koncentracje w rolnictwie.

• Rosnący wpływ postępu technicznego.

V

Podsumowanie:

Omówione procesy dokonują się w dużym stopniu pod wpływem automatyzmu gospodarczego- rodzi je sama rzeczywistość gospodarcza i społeczna.

Realizują się one jednak na skutek świadomej działalności człowieka i są stymulowane (przyspieszane lub hamowane) przez politykę gospodarczą.

Skutki głównych kierunków przemian we współczesnym sektorze rolnym są wielopłaszczyznowe. Każdy ze skutków jest wynikiem działania kilku z omawianych procesów.

• Zmniejszenie liczby bezpośrednio zatrudnionych w rolnictwie

• Zmiana proporcji ilościowych między czynnikami produkcji i towarzysząca temu zmiana technik wytwarzania

• Zwiększenie skali produkcji i związana z tym zmiana struktury obszarowej gospodarstw

• Specjalizacja w produkcji gospodarstw, regionów i państw

• Obniżka społecznych kosztów wytwarzania

• Szybki wzrost wydajności pracy w rolnictwie

1. Nowe (wykształcone w ostatnich latach) kierunki przemian sektora rolniczego

Idea rolnictwa społecznie zrównoważonego

Główne typy rolnictwa:

• Rolnictwo konwencjonalne (industrialne)

• Rolnictwo ekologiczne ( np. organiczne, biodynamiczne, biologiczne- pojęcia te są często używane zamiennie, jednak nie są synonimami)

• Rolnictwo integrowane

Trzy typy równowagi:

• Równowaga ekonomiczna- równowaga w zakresie czynników wytwórczych

• Równowaga społeczna

• Równowaga środowiskowa

2. Rolnictwo społecznie zrównoważone implikuje tzw. wielofunkcyjność rolnictwa.

Pojęcia i różnice:

• Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich (mała industrializacja)- aktywizacja i dywersyfikacja działalności gospodarczej na obszarach wiejskich w szczególności w zakresie działalności alternatywnej względem rolnictwa (produkcji surowców rolniczych).

Wieś ≠ rolnictwo

• Wielofunkcyjne rolnictwo- polega na pozarolniczym wykorzystaniu w działalności gospodarczej zasobów czynników produkcji zgromadzonych w gospodarstwach rolnych.

Wielofunkcyjność rolnictwa mieści się w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich.

3. Wielofunkcyjność rolnictwa a typy rolnictwa (gospodarstw rolnych):

• Rolnictwo rynkowe (komercyjne) - wytwarza produkty masowe nowoczesnymi technologiami, konkurencyjne na rynku europejskim (pod określonymi warunkami też na rynku globalnym)

• Rolnictwo niszowe (butikowe)- znaczny udział działalności rolniczej niekonwencjonalnej oraz pozarolniczej związanej z gospodarstwem rolnym (produkty lokalne, produkty rolnictwa ekologicznego, sprzedaż bezpośrednia itp.)

• Rolnictwo socjalne- przeważają dochody spoza rolnictwa a wytworzone produkty rolne (najczęściej metodami konwencjonalnymi) służą głównie potrzebom wyżywieniowym rodziny, można podzielić je na:

• W pełni socjalne (np. emerytów, rencistów, pracowników najemnych w jednostkach pozarolniczych)

• Quasi socjalne (większość dochodów pochodzi z własnej pozarolniczej działalności gospodarczej, ale gospodarstwo rolne może być istotnym dostarczycielem czynników produkcji i/lub żywności na potrzeby własne).

VI

AGROBIZNES

1. Agrobiznes jako kategoria ekonomiczna odpowiada pojęciu gospodarka żywnościowa.

Pojęcie agrobiznes oznacza jednak inną, bardziej praktyczną, rynkową stronę procesów zachodzących w sferze gospodarki żywnościowej. Jest to pojęcie bardziej rynkowe i organizacyjne niż ekonomiczne.

2. W gospodarce żywnościowej (Food Economy)- jak sama nazwa wskazuje, akcent kładzie się na ekonomiczną stronę procesów zachodzących między ogniwami gospodarki żywnościowej. Dotyczy to głównej ogniw, gdzie żywność się tworzy, tzn. rolnictwa i przemysłu przetwórczego.

Agrobiznes służy przede wszystkim do określania zachodzących w praktyce procesów integracji pionowej między poszczególnymi ogniwami gospodarki żywnościowej w kraju o wysokim stadium rozwoju gospodarki i rynkowego otoczenia sektora rolno- żywnościowego.

W agrobiznesie sprecyzowany jest ściśle cel działalności, jak również- bardziej niż w gospodarce żywnościowej- jej formy instytucjonalne. Przykładem mogą być integratorzy: przemysły rolno- spożywcze, handle żywnością i ci, którzy podlegają integracji, a więc przede wszystkim producenci surowców rolniczych.

W agrobiznesie ważne jest przede wszystkim zachowanie się producenta i konsumenta na rynku, w tym przyjęte pewne techniki marketingowe.

3. Powstanie teorii agrobiznesu

Za twórcę teorii agrobiznesu jest uważany John Herbert Davis, amerykański profesor z Harvard Univerisity School Businness and Administration w Bostonie.

17 października 1955 roku J.H. Davis po raz pierwszy wprowadził do nauk ekonomicznych pojęcie agrobiznesu.

W 1957 roku ukazała się jego książka, dzisiaj uznawana za dzieło klasyczne pt.”A concept of Agibusiness”.

Współautorem książki był Ray Goldberg, który opracował część statystyczno- matematyczna książki, zwłaszcza tzw. tablice przepływów międzygałęziowych między poszczególnymi agregatami agrobiznesu i pomiędzy różnymi działami gospodarki narodowej, wykorzystując przy tym szeroko teorię przepływów międzygałęziowych W. Leontiewa.

4. Kształtowanie się agrobiznesu jako systemu gospodarki narodowej

Proces kształtowania się agrobiznesu w rozwoju historycznym przeszedł przez następujące stadia:

• Oddzielanie się wytwórczości środków produkcji (rzemiosło, przemysł narzędzi, maszyn i urządzeń rolniczych)

• Wyodrębnianie się przetwórstwa rolno- spożywczego

• Wyodrębnianie się handlu żywnością, w tym handlu międzynarodowego

• Formowanie się sektora usługowego

Najwcześniejszą formą agrobiznesu w Europie był folwark feudalny. Stanowił on zamkniętą jednostkę, w której wytwarzanie narzędzi i prostych maszyn rolniczych, produktów rolnych, ich przetwarzanie i spożycie były jednością.

Folwark integrował wszystkie te działalności i pod wieloma względami był samowystarczalny.

Na przełomie XIX i XX, a także w okresie międzywojennym, polski agrobiznes formował się dwutorowo:

• Pierwsza droga związana była z ewolucją samego folwarku w kierunku struktur kapitalistycznych, choć zachowała się feudalna forma własności (latyfundia obszarnicze).

Ewolucję tę charakteryzowały dwie ważne cechy:

• Otwieranie się folwarku na rynek krajowy i zagraniczny, przejście na system pracy najemnej i zmiana form zarządzania

• Powstawanie wewnątrz folwarków jednostek przemysłu rolno- spożywczego, co czyniło z nich producenta gotowej żywności; wewnątrz odbywało się więc wytwarzanie surowców oraz gotowych produktów żywnościowych

• Druga droga kształtowała się w miarę rozwoju przetwórni i zakładów przemysłu spożywczego.

Ich rola polegała m.in. na tym, że tworząc dla siebie bazę surowcową, wiązały ze sobą drobnych producentów rolnych. Więzi te utrwalały się i z czasem zaczęły przyjmować formę kontraktów. Ta forma agrobiznesu polegała więc (podobnie jak w rozwiniętych krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych Ameryki) na integracji pionowej realizowanej przez system kontraktów.

5. Klasyczna struktura agrobiznesu

Wg Johna H. Davisa agrobiznes (gospodarka żywnościowa) jako subsystem gospodarki narodowej składa się z trzech głównych agregatów (zespołów) ekonomicznych:

• Z agregatu I, czyli zaopatrzenia

• Z agregatu II, czyli rolnictwa (farmingu)

• Z agregatu III, czyli przetwórstwa i obrotu.

6. Struktura agrobiznesu według sfer działalności

W skład agrobiznesu wchodzą:

• Przemysły wytwarzające środki produkcji dla rolnictwa oraz związane z nimi usługi

• Przemysły wytwarzające środki produkcji dla przemysłu rolno- spożywczego oraz związane z nimi usługi

• Rolnictwo rozumiane jako wytwarzanie surowców do produkcji żywności oraz gotowej żywności

• Rybołówstwo, leśnictwo i inne nierolnicze jednostki gospodarcze, które wytwarzają surowce do produkcji żywności oraz związane z nimi usługi.

• Przetwórstwo rolno- spożywcze obejmujące przemysł spożywczy i rzemiosło spożywcze wraz ze świadczonymi usługami

• Obrót surowcami rolnymi oraz finalnymi produktami żywnościowymi, obejmujący zwłaszcza handel hurtowy i detaliczny (sfera marketingu)

• Usługi materialne świadczone przez inne gałęzie i działy gospodarki narodowej na rzecz jednostek sfery agrobiznesu ( w szczególności usługi transportu, łączności, budownictwa, nauki, oświaty itp.)

W wymienionych strumieniach nie wyodrębnia się dóbr i usług na eksport i z importu. Przyjmuje się, że mieszczą się one w odpowiednich członach agrobiznesu.

7.Agrobiznes opisać możemy zespołem mierników makroekonomicznych.

Aby je ustalić trzeba określić metodykę sumowania tych cząstek nakładów, produktów i potencjałów, które łącznie składają się na agrobiznes.

Podstawę tej metodyki stanowi statystyka przepływów międzygałęziowych oraz związana z nią analiza nakładów i wyników ( input- output analysis).

Początek praktycznym zastosowaniom przepływów międzygałęziowych dał W. Leontief. Jego metoda pozwalała badać p[owiązania między gałęziami produkcyjnymi, które są dla siebie dostawcami i odbiorcami surowców i dóbr inwestycyjnych.

Tablice (bilanse) przepływów między gałęziowych w Polsce zestawione są przez GUS. Odwzorowują one całkowite (pełne) strumienie dóbr materialnych i usług przepływających między poszczególnymi gałęziami gospodarki narodowej w danym roku.

W wierszach tablicy są umieszczone rodzaje nakładów (zagregowane według gałęzi produkcji materialnej) natomiast w kolumnach tablicy zamieszczone są kierunki ich wykorzystania.

Przepływy między tymi gałęziami stanowią popyt pośredni, co oznacza, że poszczególne dobra wytwarzane przez gałęzie- wytwórców podlegają przetworzeniu w gałęziach- odbiorcach.

Metodykę ustalania tych wielkości przedstawiono na przykładzie obliczania wartości jego produkcji globalnej.

Posługujemy się tu następującym wzorem:




Gdzie:

X_A- produkcja globalna agrobiznesu

x_r- produkcja globalna rolnictwa

x_p- produkcja globalna przemysłu spożywczego

x_i- produkcja globalna i-tych działów (gałęzi) związanych z rolnictwem i przemysłem spożywczym (i= 1,2,…, n; n= r ,p) biorących pośredni udział w wytwarzaniu żywności

b_ir- współczynnik określający przepływ produktów i usług i- tego działu (gałęzi) do rolnictwa, wyrażony w procentach popytu pośredniego i-tego działu (gałęzi)

b_ip- współczynnik określający przepływ produktów i usług i-tego działu (gałęzi) do przemysłu spożywczego, wyrażony w procentach popytu pośredniego i-tego działu (gałęzi)

W przytoczonym wzorze występują dwa człony:

* Gałęzie (działy) bezpośrednio wytwarzające żywność, tj. rolnictwo i przemysł spożywczy (xr + xp)

* Gałęzie (działy) pośrednio uczestniczące w wytwarzaniu żywności, czyli wszystkie pozostałe działy gospodarki narodowej; udział każdej z nich proporcjonalny jest do rozmiarów przepływów ich produktów i usług dla rolnictwa i przemysłu spożywczego.

Wg tego samego wzoru możemy obliczać inne wielkości charakteryzujące stan agrobiznesu, jak ilość nakładów pracy (zatrudnienie), zużycie poszczególnych zasobów, potencjał produkcyjny agrobiznesu, wielkość wartości dodanej i produkty brutto oraz inne.

Trudności mogą wynikać jedynie z dostępności niezbędnych informacji statycznych.

VII

Prawidłowości rozwoju agrobiznesu

1. Struktura wewnętrzna agrobiznesu:

• struktura wewnętrzna agrobiznesu zmienia się wraz z rozwojem gospodarki

• powoduje to, że jest ona różna w różnych krajach

• powszechnie uznaje się, że wyrazem postępu jest zmniejszenie się udziału rolnictwa oraz zwiększenie się udziału przemysłowych segmentów agrobiznesu oraz sfery usług

2. Ewolucja ogniwa wiodącego

Okres	Ogniwo wiodące	Aktualny stopień koncentracji podmiotowej
I	Rolnictwo	Niski
II	Przemysł środków produkcji	Wysoki
III	Przemysł spożywczy	Wysoki
IV	Handel żywnością	Zaawansowany
V	Konsumenci	Rozproszenie

Przy obecnym stanie wiedzy można sformułować następujące prawidłowości rozwoju agrobiznesu:

• ilość pracy, którą dane społeczeństwo przeznacza na szeroko rozumianą produkcję żywności, w okresie długim zmniejsza się jednak największe zmiany występują w wewnętrznej strukturze zatrudnienia w agrobiznesie.

W szczególności:

• maleje ilość pracy wydatkowanej w rolnictwie

• wzrastają nakłady pracy w działach bezpośrednio i pośrednio obsługujących rolnictwo, a w szczególności w sferze przetwórstwa żywności , handlu i konsumpcji.

• zmiany strukturalne prowadzą an ogół do wzrostu wydajności pracy w całym agrobiznesie, gdyż wzrasta udział tych działów, gałęzi, które charakteryzuje wyższy techniczny poziom uzbrojenia pracy i wyższa jej wydajność

(oznacza to, że przy innych czynnikach nie zmiennych nakład pracy na jednostkę finalnego produktu żywnościowego powinien maleć lub przynajmniej powinien być stały)

• agrobiznes jak każdy złożony organizm gospodarczy, dąży do równowagi strukturalnej.

Oznacza to ,że nie ma w nim ogniw ważnych i nieważnych. Najlepsze wyniki osiąga się wówczas, gdy rozwija się on kompleksowo. W danym przypadku „kompleksowo” nie oznacza równomiernie. Przez rozwój kompleksowy rozumie się taki proces, w którym funkcjonuje mechanizm likwidowania tzw. słabych ogniw limitujących rozwój całego kompleksu.

W agrobiznesie istotna rolę odgrywa współdziałanie poszczególnych jego członów.

Nie jest on super przedsiębiorstwem o jednolitej, monolitycznej strukturze i organizacji wewnętrznej. Poszczególne jego człony zachowują nadal swoją samodzielność ekonomiczną i organizacyjną, a głównym spoiwem, które je łączy są decyzje gospodarcze.

Rozwój społeczno- gospodarczy prowadzi do wyodrębnienia się różnych jednostek, które obejmują najczęściej produkcje surowców ,a także wytwarzanie środków produkcji i usług dla agrobiznesu.

W miarę rozwoju społecznego coraz bardziej prawdziwa staje się teza, że żywność „powstaje przede wszystkim poza rolnictwem”.

W związku z tym, że coraz więcej czynności związanych z wytwarzaniem żywności przyjmują branże o wysokiej wydajności pracy (przemysł, budownictwo, handel itp.), ogólne nakłady niezbędne do wyżywienia jednego członka społeczeństwa zmniejszają się w skali historycznej; są one odwrotnie proporcjonalne do wydajności pracy i produktywności zasobów kapitałowych.

VIII

Ceny w sektorze rolnym

1. Ceny rolne- ceny uzyskiwane prze producentów rolnych za wytwory pracy poniesionej prze nich w gospodarstwie rolnym

2. Funkcje cen rolnych

• funkcja produkcyjna

• funkcja dochodowa(redystrybucyjna)

• funkcja stabilizacyjna

• funkcja motywacyjna

1. Specyfika cen rolnych na związek ze specyfiką rynku produktów rolnych

• biologiczno- techniczny charakter produkcji

• uzależnienie produkcji od czynników pozaekonomicznych (pogoda, pory roku)

• stosunkowo duży udział produkcji sprzężonej

• ograniczone możliwości zwiększania skali produkcji

• opóźnienia i nierównowaga czasowa na rynku

• sezonowe zmiany cen

• cykliczne zmiany cen

• trendy

Model pajęczyny - założenia:

• opóźnienie czasowe między decyzją o produkcji a jej realizacją - aktualna produkcja realizowana jest na podstawie cen z ubiegłego okresu natomiast aktualne ceny będą podstawą do kształtowania produkcji w późniejszym okresie

• ceny bieżące lub z poprzednich okresów są podstawą planów produkcyjnych

• ceny bieżące- funkcja bieżącej podaży

Model pajęczyny jest przykładem modelu w którym aktywności ekonomiczne ujmowane są jako ciąg zdarzeń.



























1. Metody pośredniego oddziaływania producenta na poziom cen rolnych

• Działanie na przekór cyklu- rozpoczęcie produkcji w chwili gdy wszyscy z niej rezygnują

• Kontraktacja

• Transakcje terminowe

1. Niska elastyczność cenowa

• Podaży

• Długi cykl produkcyjny

• Wysokie koszty magazynowania

• Wysoki stopień rozdrobnienia produkcji

• Popytu

• Szczególna rola w zaspokajaniu potrzeb

• Prawo Engla

1. Polityka interwencyjna rządu

• Podnieść produktywność rolnictwa

• Zapewnienie odpowiedniego poziomu życia społeczności rolniczej

• Ustabilizować rynek narażony na częste wahania popytu i podaży oraz cen

• Zagwarantować bezpieczeństwo żywnościowe (umiarkowane ceny żywności i dostęp do zaopatrzenia)

1. Metody analizy cen

• Poziom cen produktów rolnych- agregatowe zmiany cen produktów rolnych

• Relacje cen rolnych

• Relacja cen produktów rolnych sprzedawanych do cen środków produkcji i usług nabywanych przez rolnictwo (nożyce cen)

• Relacja cen surowców rolniczych do cen produktów detalicznych- marża zbytu

• Różnica między ceną jaką otrzymuje producent rolny a ceną jaką płaci konsument

• Cena określonego zbioru usług marketingowych, co do których zalicza się zaopatrzenie , przetwórstwo i obrót.

• Relacje typu produkt- produkt i produkt- nakład- wpływają na zmiany kierunków produkcji rolniczej, jej opłacalności, dochodowość gospodarstwa rolnego i zdolność do rozwoju w następujących okresach

1. Przestrzenna analiza związków cenowych- determinanty regionalnego zróżnicowania cen

Przestrzenny model równowagi cenowej:

• Ceny są funkcją określonego układu handlowego oraz jednostkowych kosztów transferowych między regionami

• Różnice cen między regionami (lub rynkami) między którymi dochodzi do wymiany handlowej odpowiadają różnicy kosztów transferowych

• Cenę na każdym z rynków deficytowych ustala się zgodnie z regułą najniższych kosztów

• Cena na każdym obszarze o nadprodukcji odpowiada cenie na rynku deficytowym pomniejszonym o jednostkowe koszty transferowe

1. Rodzaje cen

• Cena bazowa - kwota pieniędzy otrzymywana przez producenta (jednostkę handlową) od nabywcy za jednostkę produktu pomniejszona o podatki od produktu oraz ewentualne rabaty i upusty, powiększona o dotacje otrzymywane do produktu

• Cena realne- cena bazowa pomniejszona o inflację

• Ceny stałe- są to ceny jakiegoś okresu bądź roku według których wycenia się np. produkcje w całym analizowanym przedziale czasowym

Dochody w rolnictwie

1. Dochód- różnica między wartością produkcji a kosztami jej uzyskania

2. Dochód rolniczy- określa poziom spożycia rodzin rolniczych oraz poziom akumulacji czyli możliwości rozwoju tych gospodarstw

3. W badaniach ekonomiczno- rolniczych za bardzo istotne uznaje się określenie

• Zdolności gospodarstw rolnych do generowania dochodów

• Stopnia i przyczyny zróżnicowania dochodów

4. Kwestia dochodów w rolnictwie ma dwa aspekty:

• Związany z funkcją produkcyjną

• Związany z funkcją konsumpcyjną

5. Dochody pierwotne brutto- dochody jakie uzyskuje gospodarstwo z tytułu zaangażowania w procesie produkcji lub z tytułu posiadanego majątku, który może być wykorzystany do celów produkcji

• Pomniejszone o:

• podatki od dochodów i majątku

• Składki na obowiązkowe ubezpieczenia

• Powiększone o:

• Świadczenia z ubezpieczeń społecznych

• Świadczenia z pomocy społecznej

• Korygowane o:

• Różne transfery bieżące ( dopłaty do kredytów preferencyjnych, dopłaty bezpośrednie)

• Położenie dochodowe rolników uzależnione jest od:

• Osiągniętych przychodów i wpływów gotówkowych ze sprzedaży produktów

• Poniesionych kosztów eksploatacyjnych i bieżących wydatków pieniężnych

• Dopłat, transferów i innych form wsparcia budżetowego

• Salda zaciągniętych kredytów, lokat oraz depozytów

• Wydatków kapitałowych

• Uzyskiwanych dochodów rolniczych

• Fiskalnych i para fiskalnych obciążeń sektora

7. Sprzężenie zwrotne pomiędzy dochodem a produkcją

DOCHÓD → inwestycje → PRODUKCJA → bieżące nakłady materialne i niematerialne → DOCHÓD

8. Parytet i dysparytet dochodowy

Parytet- relacja dochodów osiąganych przez producentów rolnych do referencyjnych dochodów uzyskiwanych przez producentów i zatrudnionych w pozostałych działalnościach gospodarczych.

9. Przeciętny dochód na osobę w rodzinach rolniczych jest o 20% niższy niż przeciętny dochód na osobę w pozostałych sektorach.

Przyczyny?

• Rozdrobniona struktura agrarna

• Niska wydajność pracy

Wysokość dochodów producentów rolnych wynika wprost z równowagi na rynku żywnościowym i rolnym.

Równowaga na rynku żywnościowym jest pochodną osiąganej równowagi konsumenta w sensie maksymalizacji jego funkcji użyteczności.

Cel producenta rolnego- maksymalizacja zysku lub dochodu. Realizacja tej funkcji celu następuje przy danych ograniczeniach kapitałowych, relacjach czynników wytwórczych.

10. Czynniki determinujące poziom dochodów producentów rolnych

• Czynniki endogenne

• Efektywność wytwarzania

• Czynniki egzogenne

• Ceny producentów rolnych

• Mechanizmy regulacyjne (interwencjonalne)

Czynnikami wzrostu dochodów producentów rolnych mogą być zatem:

• Poprawa wydajności pracy

• Wzrost cen produktów rolnych

W sytuacji ograniczonej możliwości przyrostu dochodów producentów rolnych poprzez wzrost cen produktów żywieniowych (ograniczenia popytowe i niska elastyczność cenowa i dochodowa popytu na produkty rolne) głównym warunkiem wzrostu dochodów jest poprawa wydajności pracy.

11. Wzrost wydajności pracy:

• W skali rolnictwa

Poprzez zmniejszanie zatrudnienia

• W skali gospodarstwa

Poprzez wzrost produkcji drogą koncentracji i zwiększania udziału produkcji tego gospodarstwa na rynku (zmiany strukturalne- zwiększenie powierzchni ziemi i jej produktywności, uzbrojenia technicznego pracy).

Łagodzenie problemów związanych z niskimi dochodami ludności rolniczej w sytuacji braku możliwości zwiększenia wolumenu produkcji możliwe jest poprze:

• Dalsze ograniczenia liczby osób pracujących w sektorze rolnym

• Zmniejszanie nakładochłonności produkcji rolniczej

• Dywersyfikację działalności rolniczej (zwłaszcza w gospodarstwach mniejszych)

12. Metody pomiaru dochodów rolniczych

Zakres	Rodzaje rachunków dochodów	Baza empiryczna
Cały sektor rolny	Rachunek makroekonomiczny	System rachunków narodowych
		Rachunek sektorowy	Rachunki ekonomiczne dla rolnictwa
Gospodarstwa objęte systemem rachunkowość rolnej	Rachunkowość rolna	FADN
Gospodarstwa domowe rolników	Budżety gospodarstw domowych	Budżety gospodarstw domowych

IX

Agrobiznes gospodarka żywnościowa

1. Agrobiznes a otoczenie rynkowe

Ekonomika operuje pojęciami konkurencji doskonałej i niedoskonałej, a w ślad za tym- pojęciami rynku doskonałego i niedoskonałego.

Z rynkiem doskonałym mamy do czynienia wówczas gdy:

• Podmioty gospodarcze nie są ograniczane w swoim działaniu

• Ceny dóbr i usług kształtują się w wyniku wolnej gry podaży i popytu

• Poszczególne podmioty mają nieograniczenie mały wpływ na poziom ceny

• Jeśli którykolwiek z tych warunków nie jest spełniony rynek nie jest doskonały i konkurencja jest również niedoskonała.

2. Konkurencyjność na rynku rolnym i żywnościowym

Krajowe, a jeszcze w większym stopniu międzynarodowe rynki produktów rolnych i żywnościowych są w wysokim stopniu konkurencyjne (kompetetywne).

Wynika to z trzech ważnych okoliczności:

• Są to na ogół rynki nadwyżkowe (zmienność poziomu produkcji wywołana warunkami klimatycznymi, interwencjonizm rolny)

• Liczba podmiotów (głównie w sferze produkcji) na tych rynkach jest wielka i w większości są to jednostki małe i średnie

• Popyt końcowy za żywność jest w wysokim stopniu zatomizowany, mamy do czynienia z milionami konsumentów (rodzin), które reprezentują różne modele spożycia i mają bardzo zróżnicowane preferencje indywidualne

3. Konsumpcja- zachowanie konsumentów

Popyt konsumentów i eksporterów jest najważniejszą zmienną, która określa rozwój agrobiznesu.

Jest to zmienna egzogeniczna, co oznacza, że wszystkie jednostki gospodarcze agrobiznesu muszą się do niej dostosować.

Nie mają one możliwości zmiany popytu i cen, gdyż ich podaż jednostkowa jest zbyt mała.

Żaden dział gospodarki nie może się rozwijać, jeśli nie ma popytu na dobra i usługi, jakie on wytwarza.

Z kolei popyt na żywność, jak i na inne dobra, zależy od koniunktury gospodarczej (w krajach mniej zamożnych zależność popytu na żywność od koniunktury gospodarczej jest silniejsza.

Tak więc związek między popytem na żywność a rozwojem agrobiznesu jest bardzo silny i bezpośredni. Uważa się, że najlepsze, co państwo może uczyć dla agrobiznesu, jest sprzyjanie ogólnemu ożywieniu gospodarczemu, gdyż tylko ono rodzi dodatkowe dochody, a te wywołują wzrost popytu na produkty rolne i żywnościowe.

4. Popyt a potrzeby na produkty żywnościowe

Potrzeby nie są kategorią rynkową. Są one wyrazem oczekiwań jednostek lub większych grup ludności (społeczeństw).

Wyprowadza się je często z norm racjonalnego odżywiania się, które biorą pod uwagę fizjologię ludzkiego organizmu oraz charakter wysiłku (pracy) danego człowieka lub grupy ludzi.

Popyt jest kategoria ekonomiczną (rynkową). Est to ta ilość konkretnych produktów, którą konsument- dysponując określonym dochodem- jest gotów nabyć przy danej cenie tego produktu.

Popyt uwzględnia więc realną siłę nabywczą dyspozycyjnego dochodu konsumenta oraz jego preferencje indywidualne.

U podstaw popytu na żywność leżą potrzeby, lecz tylko jako przesłanka ogólna, jako wskazanie, jak należy się odżywiać, aby dostarczać organizmowi niezbędnych mu składników odżywczych.

Normatywy te muszą być „skonfrontowane” z takimi zmiennymi ekonomicznymi jak:

• Dochód konsumenta

• Jego preferencje indywidualne

• Cena danego dobra

„Konfrontacji” tej nabywcy (konsumenci) dokonują nieustannie w trakcie nabywania produktów żywnościowych.

Istotna cecha rynku żywnościowego polega na tym, że żywność zaspokaja potrzeby elementarne i w tym sensie jest ona nie zastępowalna (spożycia żywności nie można zastąpić dodatkowymi zakupami mebli)

Konsekwencją tego jest fakt, że każdy konsument przy danym poziomie dochodów dyspozycyjnych, przeznacza stałą część swoich dochodów na żywność (popyt na żywność jest sztywny).

Jednocześnie wiadomo, że wraz ze wzrostem dochodów udział wydatków na żywność ma tendencję malejącą (prawo Engla).

5. Elastyczność popytu na żywność

Łączny popyt natywność w danym czasie jest pochodną indywidualnych decyzji wszystkich nabywców (konsumentów), przy czym każdy z nich ma inny poziom dochodu oraz właściwy mu układ preferencji.

Jeśli na rynek żywnościowy patrzymy z punktu widzenia całego agrobiznesu to rozróżniać powinniśmy:

• Wolumen popytu

• Jego strukturę

Wolumen popytu zależy głównie od realnej siły nabywczej dochodu dyspozycyjnego natomiast struktura popytu zdeterminowana jest głównie przez wzajemne relacje cen poszczególnych produktów, które zaspokajają te same potrzeb.

Popyt reaguje na zmiany dochodów ale nabywca, który ma dany dochód reaguje głównie na zmiany cen.

Znajomość reakcji nabywców (konsumentów) na zmiany dochodów i cen ma pierwszorzędne znaczenie w prognozowaniu popytu, a więc także planowaniu rozwoju agrobiznesu (wolumenu i struktury produkcji żywności).

Miarami tych reakcji są współczynniki dochodowej i cenowej elastyczności popytu.

Współczynnik dochodowej elastyczności popytu mierzy reakcję popytu na zmianę dochodów konsumenta o jednostkę i odpowiada na pytanie: o ile procent wzrośnie popyt na dane dobro, jeśli dochód konsumenta wzrośnie lub spadnie o 1%.

Elastyczność dochodową można badać tylko przy założeniu, że czynnik ceny jest constans.

Współczynnik dochodowej elastyczności popytu (ed) ustala się wg następującego wzoru:

ed= ∆ Q/Q : ∆ D/D

gdzie: Q- popyt, D- dochód

Z polskich badań wynika, że współczynnik dochodowej elastyczności popytu na żywność (w ujęciu agregatowym) mieści się w przedziale 0,3- 0,4.

Należy to interpretować tak, że jeśli przeciętny dochód konsumentów wzrośnie (spadnie) o 10% to oczekiwać można wzrostu (spadku) łącznego popytu na produkty żywnościowe o 3 -4%.

Z analizy wyników żywnościowych wynika, że ed jest dodatni dla wszystkich produktów z wyjątkiem podstawowych (takich jak chleb, ziemniaki, sól), których popyt spada w miarę wzrostu dochodów, gdyż na ich miejsce wchodzą inne bardziej wartościowe produkty (efekt substytucyjny).

Popyt na cenniejsze dobra żywnościowe jest na ogół bardziej elastyczny niż na żywność standardową. Klasyczną kolejność grup produktów wg wysokości współczynnika dochodowej elastyczności popytu przedstawia się następująco:

• Napoje- soki owocowe i warzywne, woda mineralna i wody smakowe

• Owoce i warzywa

• Jaja

• Mięso i jego przetwory

• Tłuszcze zwierzęce

• Cukier

• Mleko

• Produkty zbożowe

• Ziemniaki

6. Standard życiowy a popyt na różne klasy produktów

Przy niskim standardzie życiowym najwyższy popyt na produkty masowe(najtańsze) a mały na produkty wysokiej jakości- PIRAMIDA.

Przy średnim standardzie życiowym największy popyt na produkty masowe i średniej jakości a małe na produkty wysokiej jakości- GRUSZKA.

Przy wysokim standardzie życiowym największy popyt jest na dobra masowe i luksusowe a niski na dobra średniej jakości- KLEPSYDRA.

X

Współczynnik cenowej elastyczności popytu mierzy reakcję popytu na zmianę ceny danego dobra o jednostkę i odpowiada na pytanie: o ile procent zmieni się popyt na dane dobro jeśli jego cena wzrośnie o jednostkę.

Współczynnik elastyczności cenowej (ec) ustala się przy założeniu, że dochód jest constans. Posługujemy się następującym wzorem:

ec= ∆Q/ ∆P * P/Q

Gdzie: Q- popyt, P- cena

Z licznych badań wynika, że z zasady przyjmuje wartości ujemne, gdyż na wzrost ceny (przy innych czynnikach stałych) konsumenci reagują spadkiem popytu.

1. Czynniki określające podaż produktów rolnych i żywnościowych

Najważniejszym z nich jest cena danego dobra. Związek pomiędzy ilością towaru oferowaną na sprzedaż przez jednego producenta (podaż) a jego ceną przedstawia indywidualna krzywa podaży.

W krótkim czasie podaż może się różnić od produkcji. Producent może zdecydować, że przez krótki okres nie będzie sprzedawał swoich produktów, lecz będzie je magazynował.

W długim okresie produkcja jest równa podaży. Istotne różnice mogą występować jedynie w przypadku takich produktów, podczas przechowywania których powstają znaczne straty (np. ziemniaki, owoce).

Dla uproszczenia naszych dalszych rozważań przyjmujemy założenie, że podaż i produkcja są sobie równe.

Inne- poza cena produktu- czynniki określające podaż:

• Ceny innych produktów, które mogą być wytwarzane przy pomocy tych samych środków produkcji.

• Ceny czynników produkcji (pracy, ziemi i kapitału) kiedy ceny środków produkcji spadają, wtedy przy takiej samej cenie produktu producenci będą produkować i sprzedawać więcej niż poprzednio.

• Stan technologii postęp techniczny zwiększa produktywność czynników produkcji. Dzięki temu takie same nakłady pozwalają wytworzyć większą produkcję. Postęp techniczny jest więc czynnikiem, który w długim okresie powoduje wzrost podaży.

• Cele producentów specyficzną cechą rolnictwa rodzinnego jest to, że niektóre z celów funkcjonowania gospodarstw nie mają charakteru ekonomicznego.

• Warunki atmosferyczne, podaż produktów rolniczych jest w dużym stopniu zależna od warunków atmosferycznych

2. Miara siły reakcji producentów na ekonomiczne warunki produkcji (głównie ceny) jest współczynnik elastyczności produkcji (podaży), który jest relacją stosunkowej zmiany produkcji (podaży) do stosunkowej zmiany czynnika ją wywołującego tj. ceny.

Postać tego współczynnika jest następująca:

es= ∆Q/∆P * P/Q

Q- podaż, P- cena

3. Cele analizy elastyczności produkcji (podaży)

• Określenie skuteczności polityki cen rolnych, jeśli państwo lub przedsiębiorstwo taką politykę prowadzi

• Przewidywanie wielkości produkcji i podaży w okresie krótkim, co ma zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania wszystkich form agrobiznesu (skup surowców rolniczych, przemysł spożywczy, hurt, eksport i inne)

• Określenie zdolności dostosowawczych rolników oraz innych firm do zmiennych warunków rynkowych

4. Wnioski wynikające z badań nad elastycznością produkcji rolniczej:

• Współczynniki es mieszczą się najczęściej w przedziale 0,1- 1,0 w zależności od produktów, grup gospodarstw, czasu itp.

• Elastyczność podaży jest na ogół większa niż elastyczność produkcji rolniczej

• Rolnicy silniej reagują na pogorszenia ekonomicznych warunków produkcji niż na ich poprawę

• Rolnicy mają skłonność do reagowania na utrwalony już poziom cen i opłacalności produkcji

• Wrażliwość rolników na ceny zależy od stopnia powiązania gospodarstwa z rynkiem

• Elastyczność produkcji (podaży) produktów marginalnych jest wyższa niż elastyczność produktów podstawowych

• Wzrost cen produktów wywołuje na ogół wzrost intensywności produkcji ale spadek cen nie zawsze prowadzi do jej ekstensyfikowania (chodzi o to, że rolnicy mogą operować nie tylko areałem, ale także nakładami)

• W swoich decyzjach producenci kierują się nie tylko absolutnymi zmianami cen lecz także relatywną opłacalnością produkcji

• Na zmianę ogólnego poziomu cen producenci reagują inaczej niż na zmiany cen poszczególnych produktów, przy ogólnej obniżce cen może wystąpić ujemna elastyczność produkcji i podaży zaś zmiany relacji cen wywołują głównie zmiany struktury produkcji

• Rolnicy podejmują decyzje produkcyjne raczej pod wpływem cen roku ubiegłego niż pod wpływem przewidywań przyszłych cen (Malo mają podstaw dla realistycznego przewidywania cen)

• Świadome oddziaływanie państwa lub innych podmiotów rynku na rolnictwo wymaga skoncentrowania uwagi na całym układzie cen produktów rolnych nie zaś na poszczególnych akcjach interwencyjnych

5. Przyczyny niskiej elastyczności produkcji (podaży) produktów rolnych:

• Techniczne trudności w przestawianiu produkcji na nowe kierunki

• Brak środków do dokonywania zmian

• Niska towarowość produkcji w gospodarstwach chłopskich

• Długi okres produkcji

• Relatywnie wysokie ryzyko produkcyjne

• Różnokierunkowe reakcje poszczególnych rolników Ne ceny

• Mała sprawność mechanizmu rynkowego regulowania produkcji (niedoskonałość rynku)

26

Ograniczenia asortymentowej różnorodności produkcji towarowej w gospodarstwie

S

P0

P2

P4

P3

P1 D

Q2 Q4 Q3 Q1

---