5. Arystotelesowska genologia: poemat epicki i tragedia a inne gatunki poetyckie

(na podstawie notatek z wykładu)

Poetyka, czyli nauka o istocie, formach i rodzajach poezji, powstała w Grecji dopiero po przekwitnięciu wielkiej poezji dramatycznej w Atenach, jako owoc analizy, prowadzącej do wykrycia powodów jej doskonałości i do wskazania ich przyszłym poetom. Charakter taki miała również Poetyka Arystotelesa (żył w IV w. p.n.e.), która jest właściwie pierwszym tego typu, kompletnym dziełem (wcześniej powstawały np. omówienia Homera czy tzw. sztuki retoryczne - wskazówki, jak układać mowy). Arystoteles był uczniem Platona, stąd w swojej Poetyce nawiązuje do jego myśli - część teorii przejmuje, z wieloma polemizuje. Arystoteles zawdzięcza Platonowi podstawowe myśli swego dzieła, jak teoria naśladownictwa (mimesis) i płynące z niej uznanie przyjemności wrażenia tragicznego, ograniczenie działania tragedii do budzenia litości i trwogi, wprowadzenie do poetyki pojęcia katharsis (oczyszczenia). Idee te Arystoteles rozwinął, nieraz w przeciwieństwie do mistrza, tak że jego Poetykę pojmować można jako protest przeciw Platonowemu potępieniu eposu i dramatu.

W swojej Poetyce Arystoteles dał podwaliny dla teorii zasad twórczych, dla wiedzy generatywnej - takiej, która wskazuje, jak generować dzieła literackie, według jakich zasad. Było to możliwe dzięki pojęciu formy, a więc tego, co kształtuje materię (formę Arystotelesa najłatwiej skojarzyć z taką do pieczenia ciasta, wlewa się w nią masę - materię, aby otrzymać piękny wypiek). Pojęcie formy w Poetyce przerzuca nasze myślenie na poziom teoretyczny, abstrakcyjny, pozwala oderwać się od konkretnych dzieł (realizacji wzorca) i analizować budowę dzieła w ogóle. Dzięki temu Arystoteles może mówić o gatunkach literackich, które są przecież pewną formą wyrazu, konkretnie zaś skupia się na tragedii i epopei (wywód Arystotelesa jest ograniczony genologicznie - do tych dwóch gatunków). Oprócz rozważań genologicznych Poetyka koncentruje się również wokół zagadnień mimesis, prawdopodobieństwa, stosowności (łac. decorum, gr. prepon) czy aspektów wychowawczych dzieła. To wszystko łączy się ze sobą i przenika na wskroś.

Arystoteles stworzył pragmatyczną teorię tragedii, tzn. taką, która ma na względzie przede wszystkim jej cel. Celem tym ma być katharsis (zob. zagadnienie 6). Teoria ta była również generatywna (była podstawą generowania tekstów według wyznaczonych reguł).

Arystoteles trochę inaczej rozumie podział na rodzaje i gatunki niż dzisiejsi znawcy literatury. Dla niego rodzaj (eidos) nie był nadrzędny wobec gatunku, ale był raczej jego odmianą.

Genologia Arystotelesa to opis procesu twórczego, dopiero na tej podstawie filozof tworzy model (np. model tragedii; odniesienia modelowe są wobec tego wtórne wobec opisu procesu tworzenia). Poetyka nie ma charakteru normatywnego - dopiero po Arystotelesie powstają takie poetyki, które wyznaczają zasady tworzenia dzieł literackich.

Poetykę można uznać za teorię tragedii - ten gatunek dominuje u Arystotelesa. Tragedia jest postrzegana jako najszlachetniejszy gatunek (a raczej rodzaj, bo te pojęcia są pomieszane, jak już wspominałam), bo najpełniej wyraża postulat mimetyczności (o mimesis powinno być więcej w zagadnieniu 2 i 3) i dlatego może być podstawą wszelkiej teorii genologicznej. Mimesis dąży do artystycznego przekształcania rzeczywistości poprzez silne oddziaływanie na odbiorcę (np. za sprawą harmonii). Akcja tragedii zaś koncentruje się na widzu, fabuła jest na niego nastawiona, środki oddziaływania są większe.

Tragedia	Epopeja
Czas akcji: 1 obrót Słońca albo trochę więcej (na podstawie myśli Arystotelesa - ale tylko na podstawie, u niego się to nie pojawia - stworzono zasadę 3 jedności; wg Judkowiak ta zasada stoi w sprzeczności z myślą Arystotelesa, jest jej przekręceniem)	Brak ścisłych granic czasu akcji (wg Arystotelesa to niemimetyczne - powinniśmy mieć złudzenie, że to, co się dzieje na scenie, jest autentyczne, dzieje się naprawdę)
Wielość typów oddziaływania - tragedia naśladuje rzeczywistość za pomocą osób działających, co zwiększa siłę oddziaływania. Poza tym tragedia wzrusza z powodu zmiany losów bohaterów i rozpoznania (anagnoryzm) - rozpoznanie polega na nagłym „odkryciu”, że np. Edyp jest synem Jokasty i zabił swojego ojca, przez co wszystko mu się w życiu sypie. W rozdziale 6 Poetyki Arystoteles pisze o naśladowczym nastawieniu akcji poważnej. Akcja tragedii ma być skończona. Filozof podkreśla pojęcie wielkości i konieczność użycia przynależnego mu języka ozdobnego, z drugiej strony zauważa różnorodność stylistyczną dzieła - utwór nie jest jednolity pod względem powagi, „wielkości” treści, więc i język nie powinien być ozdobny przez cały czas.	Jeden sposób opisu - opowiadanie, mniej oddziałuje na odbiorcę niż formy przekazu stosowane w tragedii

Jeśli żywa mowa jest tworem organicznym, to i jej odbicie - mowa pisana, a tak samo dzieło sztuki, np. tragedia czy epopeja - musi mieć początek, środek i koniec, odpowiedni skład zamkniętej w sobie całości i odpowiednią wielkość.

Idealna fabuła tragedii - według Arystotelesa

Definicja idealnej fabuły nakazuje wyjść od zbłądzenia (gr. hamartia; pojęcie pochodne od wyrazu błąd - np. błąd poznawczy - nie wiemy o czymś, mylimy się) - od winy tragicznej. Bohater nie musi popełnić czynu tragicznego, wystarczy, że go planuje. Błąd bohatera prowadzi do zmiany kierunku akcji (węzeł akcji = zawiązanie akcji → perypeteia). Później nagle bohater rozpoznaje swoją tożsamość lub tożsamość swojej ofiary - w ten sposób potwierdza się jego błąd i wina.

Konstrukcję fabuły tragedii można przedstawić za pomocą diagramu (skonstruował go niejaki Welch):

Wszystkie te Arystotelesowskie sądy o tragedii podnoszono do wyższej rangi, stosowano w szerszym zakresie. Jego teoria tragedii jest przyczynkiem do formułowania uniwersalnych praw teoriotwórczych, bo:

- wykreśla domenę mimesis (mimetyzm rozumiany jako naśladowanie rzeczywistości nie jest niezbędny, żeby dzieło było dobre),

- tradycja modalna - naśladowanie tragediowe odniesione do naśladowania w komedii (różnice i podobieństwa),

- quasimasa (nibyfizyczność tragedii jako dzieła) - utwór posiada wyodrębnione składniki ilościowe, które dookreślić można quasi­fizycznymi (jakościowymi) cechami. W 12 rozdziale Poetyki Arystoteles wymienia te składniki ilościowe (są to po prostu części struktury antycznej tragedii):

• prolog,

• parodos,

• epeisodion,

• exodos,

• stasimon,

• rzadziej commos = śpiew kommatyczny - wspólny śpiew żałobny chóru i osób na scenie.

Te elementy są wspólne wszystkim tragediom.

6 cech jakościowych tragedii (te cechy to quasimasa tragedii):

• fabuła (mythos) - fabuła godna tragedii mogła być przede wszystkim wzięta z mitologii, ze sfery sacrum, ale również z historii; organizacja świata przedstawionego jest duszą tragedii; układ zdarzeń jest niezwykle istotny - jest „wielki” poprzez zachowanie porządku i jednolitości; rodzaje fabuł: proste lub zawikłane; istotne elementy fabuły: hamartia, pathos... (zob. powyższy diagram); rozpoznanie (anagnoris) powstaje w punkcie kulminacyjnym,

• charaktery (ethe) - wpływają na moralny aspekt tragedii; na charakter składają się cechy postaci, które ujawniają się w działaniu (dzięki temu możemy je poznać i ocenić) - są to głównie działania wewnętrzne, mają miejsce w psychice bohatera (np. dylematy etyczne Antygony); istotny jest sam wybór kierunku działania, a nie tylko konkretne czyny; obiektywizacja postawy emocjonalnej (emocje jednostki poddane są społecznej ocenie moralnej),

• myśl (dianoia) - rozum dyskursywny, sposób myślenia postaci ujawniający się w jej wypowiedziach, wówczas gdy bohater uzasadnia swoją postawę, podczas konfrontacji stanowisk bohaterów w agonie (spór o motywy postępowania). W trakcie takiego sporu bohaterowie mogą wyrażać prawdy ogólne, ale też stwierdzać fakty - na poziomie mimetycznym ukazać rzeczywistość; myśl konstytuuje sposób wyrażania tego, co w danej chwili jest istotne (istotność jest podstawą wartościowania, np. Antygona, walcząc o szacunek dla poległych braci, walczy o coś istotnego, przez co jej czyn oceniamy pozytywnie) - czyli związane z kwestiami politycznymi i retorycznymi (aktualna problematyka społeczna, dyskutowana publicznie),

• mowa wiązana (gr. lexis, łac. elocutio),

• widowisko, wystawa sceniczna (opsis),

• śpiew (melopoiia).

Arystoteles zdaje się pomniejszać znaczenie tych 2 ostatnich punktów, stwierdza bowiem, że tragedia i przy prywatnym czytaniu objawia swoją wartość - nie tylko na scenie. Filozof krytykuje nadmierne gestykulowanie, przesadę w grze aktorskiej (z drugiej strony taka gra aktorska nieraz jest uzasadniona - np. zrozumiałe jest, że mężczyzna, który gra kobietę - a tak było w teatrze antycznym - będzie ją grał w sposób mało realistyczny, przerysowany).

W odniesieniu do każdej z części Arystoteles pokazuje, jakie błędy można popełnić przy tworzeniu tragedii (analizuje tzw. „poziomy wewnętrzne” dzieła).

Ostatnia ważna kwestia w Arystotelesowskiej analizie tragedii dotyczy oczyszczenia przez litość i trwogę - czyli tajemniczego pojęcia katharsis (zob. zagadnienie 6). Jakkolwiek by go nie rozumieć, warto podkreślić, że tragedia poprzez wstrząs miała kształtować charakter odbiorcy. W tym sensie teoria Arystotelesa ma wymiar wychowawczy - tragedie należy poznawać już w szkole, aby poddać się „rządowi cnót”

4

---