Etyczno-zawodowe problemy biegłego sądowego psychologa i psychiatry w praktyce sądowej

J. M. Stanik, Z. Majchrzyk, Katedra Psychologii Klinicznej UŚ, Sekcja Psychiatrii Sądowej PTP; Katowice, 1995

Węzłowe problemy etyczno-zawodowe biegłego sądowego psychologa J. M. Stanik

Rodzaje etyki:

1. Normatywna - ogólne normy prawne, teoria powinności moralnej, a wiec jak należy się zachowywać;

2. Opisowa - normy i oceny moralne faktycznie istniejące w danym środowisku, bez względu na faktyczne przestrzeganie tych norm.

Norma (łac.) - ustalona, ogólnie przyjęta zasada, reguła, wzór; w etyce dyrektywa wyznaczająca obowiązek określonego zachowania sie w danej sytuacji przez odwołanie się do odpowiednich ocen i wartości moralnych; norma prawna - zasada zachowania się skonstruowana na podstawie przepisów prawa.

Status prawny biegłego - osoba posiadająca wiadomości i umiejętności specjalne, powołana przez organ procesowy do złożenia opinii. Funkcje: konsultanta (udzielanie wskazówek co do prowadzenia czynności procesowych i śledczych) lub opiniodawcy (przeprowadzenie badań i wykonanie ekspertyzy).

Pojęcie „wiadomości specjalnych” - wiadomości z określonej dziedziny, wykraczające poza wiedzę przeciętnego człowieka, ugruntowane naukowo i poparte wykształceniem.

Źródła zasad etycznych biegłego sądowego:

1. Ogólne normy etyczne.

2. Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa.

3. Doświadczenie (sumienie) zawodowe.

4. Przepisy prawa.

Przedmiot kontroli etycznej biegłego psychologa:

1. Pole wiadomości specjalnych

- wiedza fachowa biegłego

- warsztat diagnostyczny

- umiejętności psychologiczne pozadiagnostyczne

- kategoryczność rozstrzygnięć ekspertalnych (prawdopodobieństwo vs. pewność)

2. Realizacja zadań diagnostycznych biegłego związana z samowiedzą

3. Motywacja podjęcia funkcji biegłego

4. Rezultaty rozstrzygnięć ekspertalnych a preferencje aksjologiczne

5. Stosunek do organu zlecającego opinię.

Zasady etyczno-zawodowe biegłego psychologa:

1. Zasada poszanowania godności ludzkiej i ochraniania dobra probanta

Człowiek jako wartość sama w sobie, nie ujawniać niemoralnych faktów.

2. Zasada przestrzegania tajemnicy zawodowej i selektywności informacji

Umieszczanie tylko tych informacji, które są niezbędne, w potrzebnym zakresie.

3. Zasada przestrzegania pola wiadomości specjalnych

Nie wykraczać poza swoją specjalizację, nie wygłaszać zbędnych opinii (poza granicami psychologii).

4. Zasada rzetelności metodologicznej i metodycznej

Spójność teoretyczna pojęć, posługiwanie się tylko sprawdzonymi testami, pierwszeństwo metody nad problemem, unikanie rutyny.

5. Zasada dostatecznej racji

Przeformułowanie niecelnych pytań i odpowiedź na nie, ostrożność w ustalaniu diagnozy, wniosków i zaleceń.

6. Zasada ostrożności interpretacyjnej wyników badań

Zasada primum non nocere, niedoskonałość metod diagnostycznych, pierwszeństwo interesu probanta.

7. Zasada przydatności rozstrzygnięć ekspertalnych

Dostarczenie przydatnych i prawdopodobnych odpowiedzi, bez zbytniej powściągliwości i asekuranctwa.

8. Zasada komunikatywności języka opinii

Język fachowy, zwięzły, komunikatywny, bez pojęć nacechowanych emocjonalnie, zrozumiały dla organu procesowego, jasny i precyzyjny.

9. Zasada posiadania dobrej samowiedzy psychologicznej

Zachowanie zdrowego dystansu pomiędzy sobą a probantem, kontrola swoich emocji i zachowań.

10. Zasada słusznej inicjatywy

Wnioski o pomoc psychologiczną dla stron, o zbadanie innych osób, o rozszerzenie badań np. o psychiatrę.

Neutralność i relatywizm w opiniowaniu sądowo-psychologicznym Z. Majchrzyk

Sfery charakteryzowane w opinii:

• „organika” (podejście biomedyczne, wyjście naprzeciw psychiatrom)

• procesy poznawcze

• emocjonalno-popędowa

• uczuciowo-dążeniowa

• wychwycenie deficytów i nieprawidłowości osobowościowych

Kategoryzacja ludzi ze względu na (wg Reykowskiego):

• mechanizmy popędowo-emocjonalne osobowości - inni jako wartości konsumpcyjne, zagrożenia, przeszkody,

• strukturę „ja” podmiotu - inni jako opiekunowie, autorytety, rywale, podporządkowani,

• odniesienie do sieci wartości operacyjnej podmiotu - ciekawość, problem, zadanie,

• miejsce innych w sieci wartości podmiotu.

Neutralność opinii:

Wyjaśnienie czynu nie tylko z punktu widzenia przeżyć i osobowości sprawcy, ale także ze społecznego znaczenia czynu. Relacja pacjent-terapeuta zuboża opinię (psycholog to nie obrońca). Ocena czynu z moralnego punktu widzenia (minimum moralne wspólne dla wszystkich ludzi) może być obiektywna. Należy też brać pod uwagę zmiany pokoleniowe w systemie wartości i moralności.

Etyczne problemy opiniowania o procesach motywacyjnych w sprawach karnych na tle wybranych zagadnień deontologicznych psychologii sądowej J. Gierowski

Deontologia - dział etyki traktujący o obowiązkach moralnych i tym, co decyduje o wartości moralnej czynów; zbiór przepisów określających traktowanie pacjentów, współpracowników, normy moralne w badaniach.

Problemy deontologiczne:

• sytuacja pacjent-terapeuta a sytuacja probant-opiniodawca

• zachowanie tajemnicy zawodowej

• miejsce i sposób przeprowadzenia badań

• wnioski płynące z badań ale bez ocen moralnych czynu i sprawcy

• stosowanie i interpretacja testów

• metody uzyskiwania zeznań lub wyjaśnień

• motywacja czynu (zwłaszcza nieświadoma; użycie testów projekcyjnych)

• problem niepoczytalności i pobudek czynu.

Etyczne problemy opiniodawstwa sądowo-psychologicznego w sprawach transseksualizmu M. Ciesielski

Transseksualizm - rozbieżność między płcią biologiczną (socjometryczną) a psychiczną; mężczyzna „uwięziony” w ciele kobiety lub na odwrót. Oznaczani jako K/M (mężczyzna w ciele kobiety) lub M/K (kobieta w ciele mężczyzny). U transseksualistów występuje poczucie cierpienia, odraza do własnego ciała, pragnienie bycia postrzeganym zgodnie z płcią psychiczną i zmiany płci biologicznej. „Leczenie” na drodze operacyjnej i hormonalnej.

Ujęcie historyczne:

• pierwszy badacz transseksualizmu L. Bullough - dokumentacja przypadków z ostatnich 200 lat, nienaukowe,

• C. Wesphal (1869) - pierwsza dokumentacja kliniczna transseksualizmu,

• D. Cauldwell twórcą nazwy transseksualizm

• pierwsze operacje M/K w 1930, K/M w 1952

Występowanie transseksualizmu:

• M. Goldstein: 1960-1986, 10 000 tys. transseksualistów, 2500 zabiegów,

• K. Desirat: 1985, 5000 transseksualistów w Niemczech,

• J. Godlewski: 1988, 5,5 transseksualistów K/M na 1 M/K.

Etiopatogeneza transseksualizmu:

• nie do końca wyjaśniona,

• najprawdopodobniej czynniki genetyczne i endokrynologiczne,

• neuroendokrynogenny defekt w przysadce mózgowej (na etapie płodowym) bądź też zespół psychoendokrynny,

• problemy z identyfikacją (przynależnością) płciową, powstające między 2,5 a 4 r.ż.,

• transseksualizm nie jest dewiacją seksualną - problemy seksualne są wtórne do zaburzenia.

Etyczno-prawne problemy opiniodawstwa sądowo-psychologicznego w sprawach transseksualizmu

• brak jednoznacznych ustaleń w kwestii zmiany płci,

• zgodnie z wyrokami SN transseksualizm i zmiana płci nie daje podstaw do sprostowania aktu urodzenia, ale można ową zmianę płci zaznaczyć w formie dodatkowej, dopiero po zabiegu,

• płeć jako element podmiotowości człowieka, a więc element chroniony,

• operacja zmiany płci - lekarstwo czy okaleczenie (Rejman), ściganie z urzędu o uszkodzenie ciała?

Badania nad efektami operacji zmiany płci:

• Carson, Butcher, Coleman: stosunek zadowolonych do niezadowolonych 10:1, korzystne zmiany w funkcjonowaniu społecznym, samoocenie i życiu seksualnym,

• Godlewski: operacja jest korzystna, przynosi poprawę,

• Imieliński, Dulko: pełna akceptacja zmian, „jak mogłem żyć w tamtym ciele przez tyle lat?!”,

Problemy etyczne opiniowania sądowego o przemocy rodziców wobec dzieci w sprawach karnych D. Rode, I. Rajska

Zagadnienie przemocy wobec dziecka:

• maltretowanie, przemoc, nadużycie, krzywdzenie, zaniedbanie, złe traktowanie,

• przemoc jako czynność z intencją skrzywdzenia,

• art. 207 k.k. o przemocy w rodzinie,

• granica między karceniem dzieci a przemocą.

Dylematy etyczne podczas badania dziecka jako pokrzywdzonego:

• stosowanie pytań projekcyjnych,

• opisy maltretowania z zastrzeżeniem, aby nikomu nie mówić,

• kierowanie się przede wszystkim dobrem dziecka,

• mówienie o wszystkich faktach (które ujawniło dziecko) może wzmóc agresję krzywdziciela, choć w zasadzie powinno doprowadzić do ukarania,

• zatajenie informacji poprawia chwilową sytuację dziecka, ale jednocześnie uniemożliwia ukaranie krzywdziciela,

• zawieranie faktów tylko w potrzebnym zakresie, opis raczej skutków działania dla dziecka, niż samych działań, co jednocześnie dostarcza sądowi rozstrzygnięć i chroni dobro dziecka.

Dylematy etyczne podczas badania matki w sprawach o znęcanie sie ojca nad dzieckiem:

• brak współdziałania matki z biegłym, postawa zaprzeczenia (on nie bije) lub nieświadomości (ja nic nie wiem), spowodowane: uzależnienie emocjonalne lub finansowe, obawa zemsty,

• współdziałanie matki z biegłym, postawa potwierdzenia z zastrzeżeniem nie ujawniania źródła informacji lub zastrzeżeniem ukarania męża i odizolowania go od rodziny,

• często matka nie przeciwstawia się agresji męża (tradycje rodzinne),

• wyjaśnienie przyczyn postaw matki.

Dylematy moralne biegłego psychologa w opiniowaniu w sprawach o przemocy seksualnej rodziców wobec dzieci

A. Pietrzyk

Przemoc seksualna wobec dzieci:

• definicja wg WHO 1986: nadużywanie dziecka dla uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe i starsze,

• Zieliński RPO: przepisy nie chronią dzieci przed psychicznym dręczeniem przez policjantów, prokuratorów, sędziów, lekarzy, dziennikarzy. Dzieci są wielokrotnie badane, przesłuchiwane,

• Kinsey 1940: 24% kobiet doświadczyło przemocy seksualnej,

• Russel 1978: 48% tych kobiet doświadczyło przemocy przed 14 r.ż., z czego 41% przez członków rodziny,

• Tuckman 1989: 25% dziewcząt i 20% chłopców był wykorzystywany, w 20% przypadków ze strony ojców,

• Starowicz 1992: w Polsce 24,9% dziewcząt i 22,3% chłopców zmuszano do oglądania pornografii, 5,4% i 1,9% do czynów lubieżnych, 9% i 2% do pobudzania narządów płciowych sprawców, 2-3% kobiet (14% w rodzinach alkoholików) i 1% mężczyzn przyznaje sie do kontaktów seksualnych z ojcami,

• prawo: art. 200 k.k. - obcowanie z małoletnim, art. 201 k.k. - kazirodztwo, art. 202 § 2 k.k. - prezentowanie pornografii małoletniemu, art. 202 § 4 - pornografia z udziałem małoletnich.

Analiza wiarygodności zeznań świadków:

1. Kryteria wg Arntzena:

- wynikające z przebiegu zeznania: stałość zeznania, rodzaj i sposób powstawania uzupełnień

- wynikające z treści zeznania: stopień szczegółowości i osobliwości (rozmowy, procesy psychiczne, zjawiska abstrakcyjne, fakty niezrozumiałe, powiązania z okolicznościami zewnętrznymi, komplikacje, łańcuchy reakcji, powiązania treści), treści typowe dla przestępstwa

- wynikające ze sposobu zeznawania: uczuciowe uczestnictwo w faktach, nieudolność, niesterowany sposób zeznawania,

- pochodzące z węższego zakresu zeznania: motywacje.

2. Wg Stellera i Koenkena:

- charakterystyki ogólne: struktura logiczna, produkcja nieustrukturalizowana, liczba detali,

- treści specyficzne: osadzenie kontekstualne, opisy interakcji, reprodukcja konwersacji, niespodziewane komplikacje podczas incydentu,

- osobliwości treści zeznań: detale niezwykłe, detale zbyteczne, detale adekwatnie relacjonowane ale niezrozumiałe, odniesienia do związków zewnętrznych, opisy subiektywnych stanów psychicznych, opisy stanów psychicznych sprawcy,

- treści związane z motywacją: korekty spontaniczne, stwierdzenie braku pamięci, wątpliwości wobec własnych zeznań, samooskarżanie się, przebaczenie dla sprawcy,

- specyficzne elementy przestępstwa: charakterystyczne detale.

Dylematy moralne biegłego sądowego psychologa:

1. Kontekst procesu badawczego

- konflikt między metodami etycznymi (ex post facto, analiza akt) a lepszymi metodologicznie (kolejne badania i przesłuchania),

- obecność przy przesłuchaniu (od razu jako badanie)

- relacja między psychologiem a dzieckiem

2. Kontekst zastosowania wyników badań psychologicznych

- ostrożność interpretacyjna

- interakcja psychologa i dziecka i związane z tym nieścisłości

3. Kontekst pełnienia roli eksperta

- relacja między psychologiem a dzieckiem

- wycenianie nakładu pracy

Realizacja zasady ostrożności interpretacyjnej wyników badań psychologicznych w opiniodawstwie nieletnich

Świadomość niedoskonałości metod diagnostycznych wynikających z błędów standaryzacyjnych i walidacyjnych

1. stosowanie metod sprawdzonych w praktyce klinicznej

2. potwierdzenie budzących wątpliwości wyników badań przez zastosowanie dodatkowych metod

3. formułowanie diagnozy i prognozy resocjalizacyjnej na podstawie całokształtu wyników badań diagnostycznych z uwzględnieniem danych z akt sądowych (bez schematyczności i ogólnikowości)

4. udokumentowanie wyników badań przez podanie zastosowanych metod (ich pełnych nazw).

Uwzględnienie wszystkich okoliczności badania i aktualnego stanu badanego

• zachowanie determinowane przez osobowość i sytuację

• badanie sądowe jako sytuacja trudna

• chęć przedstawienia sie w lepszym świetle (łatwiejsze dla ekstrawertyka)

• nie kierowanie się ogólnym wrażeniem i urokiem badanego (ani brakiem uroku)

• lęk przed karą niewystarczającą motywacją do poprawy.

Rozstrzyganie wątpliwości na korzyść badanego

• problem w wyborze odpowiedniego środka wychowawczego

• spowodowane niewielką liczbą informacji o badanym i niewykorzystaniem wszystkich istotnych informacji (np. pomijaniem akt sądowych)

• konieczność tłumaczenia nieletniemu przyczyn zastosowania środka (w celu jego współpracy).

Kierowanie się interesem probanta, pomijając względy ambicjonalne i chęć usatysfakcjonowania zleceniodawcy

• unikanie błyskotliwych i efektownych, ale ryzykownych interpretacji

• w miarę możliwości wydawanie merytorycznych, kategorycznych (prawdopodobieństwo graniczące z pewnością) wniosków

• stosowanie poprawnego merytorycznie języka (bez zwrotów społecznych ani przesadnych psychologizmów)

Zasada posiadania adekwatnej samowiedzy psychologicznej w pracy biegłego sądowego psychologa T. Cybulski

Swoistość sytuacji biegłego sądowego psychologa:

• interpersonalny charakter relacji psycholog - probant (jakość i atmosfera relacji jako warunek rzetelności i prawdziwości uzyskanych informacji, rola probanta i psychologa)

• właściwości psychiczne człowieka jako przedmiot poznania (zmieniające się w zależności od sytuacji, nie ma zmian izolowanych od reszty)

• właściwości osobowościowe badającego (własności i umiejętności psychologa, jego postawy, wartości, sposób komunikowania się wpływają na jakość danych)

Samowiedza jako regulator zachowania:

1. Samowiedza jako obszar samoświadomości

2. Samowiedza wg Kozieleckiego:

- samoopis

- samoocena

- standardy osobiste

- sądy o regułach generowania wiedzy o sobie

- sądy dotyczące reguł komunikowania wiedzy o sobie

3. Funkcje samowiedzy:

- orientacyjno-informacyjne (orientacyjno-tożsamościowe)

- selekcjonujące i sterujące

- przystosowawcza (przystosowawczo-regulacyjna)

- korektywno-doskonaląca

- rozwojowo-integracyjna

- metasterująca

4. Rola samowiedzy w regulacji i kierowaniem zachowaniem człowieka.

Samowiedza psychologa jako element kontrolujący wpływ własnej osobowości, a więc chroniący przed deformacją informacji i błędami.

Zakłócenia procesu poznawania osoby badanej wnoszone przez biegłego

• bezpośredni kontakt z badanym

• tendencje do zgodności informacji, przeceniania związków, uproszczonego spostrzegania jednostek i grup, projekcja, efekt halo, przeniesienie i przeciwprzeniesienie, itp.,

• przekroczenie roli i symbiotyczność relacji

• rola właściwości osobowościowych w spostrzeganiu innych

• samopotwierdzanie się hipotez

Adekwatna samowiedza biegłego sądowego psychologa jako postulowana zasada etyczne i zawodowa

• adekwatność samowiedzy:

- zgodność z rzeczywistością

- optymalny rozwój systemów poznawczych i metawiedzy

- otwartość i podatność na rozwijanie się w czasie

- wpływ na zachowanie

- adekwatność jako umiejętność wyciągania wniosków i dokonywania korekty działania

• samowiedza semantyczna - uogólniona reprezentacja cech własnych

• samowiedza epizodyczna - efekt procesu samopoznawania się w konkretnych sytuacjach, w kontakcie z konkretnymi osoabami, itp.

• sprawczy charakter samowiedzy

Zasada działania adekwatnej samowiedzy jako postulat działania profesjonalnego i etycznego

• nadrzędność etyki osobistej nad innymi standardami (Cybulski)

• nieadekwatność samowiedzy naruszeniem wartości (wyrok na podstawie opinii)

• problem niepełnego lub uproszczonego obrazu probanta

• adekwatność samowiedzy warunkiem poszanowania wartości: godność osoby, sprawiedliwość, ochrona systemu wartości i przekonań religijnych, prymat osoby

• nadużycie roli biegłego - nadużycia fizyczne, emocjonalne, stygmatyzacji, itp., oraz okazywanie władzy, siły, przewagi intelektualnej, „wtłaczanie” innymi własnych systemów wartości i przekonań

Etyczno-zawodowe problemy biegłego sądowego psychologa prowadzącego mediacje w sprawach rozwodowych

H. Przybyła

Obowiązki związane z rolą psychologa obejmują „ingerencję w sposób istnienia drugiego człowieka jako indywidualnej i niepowtarzalnej całości, której skutki mogą być nieodwracalne.” (Kodeks Etyczny Psychologa)

„Specyfika roli nakłada na psychologa znacznie większe ograniczenia etyczne w jego działalności zawodowej, niż na przykład ma to miejsce w zawodzie archeologa. Wszystko, co czyni psycholog - jako badacz, wykładowca, terapeuta, ekspert - jest o wiele bardziej lokowane w perspektywie aksjologiczne, niż to, co czyni archeolog.” (Brzeziński)

3 rodzaje strategii zaradczych w regulacji zagadnień etycznych (Ratajczak):

• strategie prewencyjne (kodeksy etyczne)

• strategie aktywnie zwalczające przejawy nieetycznych zachowań

• strategie ewakuacyjne (wycofanie się z działalności krzywdzące innych)

Mediacja - interwencja psychologiczna mająca na calu pojednanie stron i wycofanie pozwu rozwodowego, a także: rozwiązanie wszelkich kwestii spornych miedzy małżonkami, nawet gdy rozwód jest nieodwołalny. Mediator stwarza warunki do podjęcia decyzji, ale klienci muszą podjąć je sami, przez co wzrasta odpowiedzialność własna osób.

Zadania mediatorów - udział w sprawach:

1. w podjęciu ostatecznej decyzji dotyczącej samego rozwodu - przy wątpliwościach lub sprzeczności stron (gdy tylko jedna chce rozwodu)

2. ustalenia zasad opieki nad dzieckiem i przyjęcia rozwiązań szczegółowych, jak odwiedziny, wakacje, itp.

3. rozstrzygnięcia ustaleń finansowych (w tym: alimentacyjnych) i własnościowych

4. podjęcia wszystkich innych spraw wymagających wspólnych rozwiązań.

Problemy mediatorów z RODK-ów:

1. wpływ przyjęcia przez sądy „wąskiej” mediacji na możliwość prowadzenia mediacji przez psychologów

2. ranga i miejsce mediacji wśród innych działań jako implikacja dylematów etycznych

3. dualizm roli psychologa - biegły i mediator - i związane z tym dylematy

4. możliwość prowadzenia efektywnej działalności bez rozwijania samoświadomości u mediatora

Odpowiedzi:

• implikacja postaw psychologów i pedagogów oraz sędziów i prawników

• działalność mediacyjna jako drugoplanowa wobec działalności ekspertalnej

• zaledwie 1-2 spotkania mediacyjne

• wzrost zainteresowania mediacjami, szczególnie w sprawach o dobro dziecka

• spłycanie mediacji, problem interesu stron i własnego, słuszna inicjatywa

• zakaz (w mediacji) i przymus (w opiniodawstwie) ujawniania wszystkich istotnych faktów

• rozdzielenie funkcji ekspertalnej RODK-ów od ich funkcji mediacyjnych

• problem bezstronności i wiarygodności mediatora i biegłego

• konieczność dobrej orientacji w sobie - dobra samowiedza - warunkiem bezstronności, neutralności, respektowania systemów wartości klientów i ich prawa do podejmowania decyzji

• prowadzenie mediacji zawsze, gdy obie strony chcą „się dogadać”

• złe przygotowanie do pracy mediatora - brak zajęć z pomocy psychologicznej, terapii rodzin, mediacji i negocjacji

Aspekty etyczne psychiatrii sądowej J. Pobocha

Działy etyki:

• normatywna i metaetyka

• formalna - rygoryzm, imperatyw moralny

• materialna Schelera - oparta o wartości

• sytuacyjna - tylko sumienie i świadomość jednostki, bez norm ogólnych

Etyka utylitarna:

• dobrem - szczęście ogółu

• moralne jest to, co użyteczne

• prawo wynika z interesu ogółu

• statystyczna teoria decyzji lekarskich, działania organizatorów służby zdrowia

Etyka paternalizmu:

• od czasów Hipokratesa

• działania dla dobra chorego nawet bez jego wiedzy i zgody

• troska lekarza jak troska rodzica

• ograniczanie prawa pacjenta do prawdy o jego chorobie i leczeniu (bo i tak nic nie rozumie), dopiero niedawno zmienione

Etyka autonomiczna:

• od Kanta

• człowiek twórcą prawa moralnego i jego treści

• relacja lekarz-pacjent na równych prawach

• pacjent jest kompetentny do podejmowania decyzji życiowych

• respektowanie tych decyzji, nawet gdy są sprzeczne z biologicznym i psychicznym interesem

• prawa pacjenta do: świadomej zgody opartej na pełnej informacji, do odmowy leczenia, do śmierci

• ograniczenia w przymusowym leczeniu i hospitalizacji

Inne zasady etyki lekarskiej:

• zasada sprawiedliwości, a więc też oszczędności (by starczyło dla wszystkich)

• zasada poszanowania godności

• przywrócenie choremu zdolności do kompetentnych działań

• prawo do człowieczeństwa

• zasada przywrócenia sprawności lub zminimalizowania inwalidztwa

• zasada poufności leczenia psychiatrycznego i tajemnicy lekarskiej

• godzenie dobra jednostki z dobrem ogółu

Wyłączenie zasady tajemnicy lekarskiej:

• stany zagrożenia zdrowia i życia innego człowieka przez chorego np. psychicznie

• można wtedy stosować przymusowe leczenie

• należy też poinformować potencjalną ofiarę?

Etyka poznania kontra etyka sytuacyjna:

• poznania - sprawiedliwości, egalitarzmu, wolności i odpowiedzialność, poszanowania autonomii jednostki

• sytuacyjna - wchodzenie w rolę biegłego od strony procesowej, uciekania od prawdy, paternalizm

• etyka sytuacyjna tylko w skrajnych przypadkach - dla ratowania życia

Porównanie norm moralnych i prawnych wg M. Ossowskiej

Norma moralna	Norma prawna
Oparta na sumieniu (zach. wewnętrzne)	Oparta na przepisach (zach. zewnętrzne)
Potępienie społeczne	Potępienie społeczne i kara
Obowiązki bez roszczenia, imperatywne	Obowiązki z roszczeniem, imperatywno-atrybutywne
Jednostronna	Dwustronna
Emocje moralne	Emocje prawne

Problemy etyczne psychiatrii sądowej:

1. przestrzeganie tajemnicy lekarskiej i prawo jednostki do prywatności i intymności vs. potrzeby procesowe i naukowe uzyskania opinii o dużym stopniu rzetelności i pewności

2. interes jednostki vs. interes społeczeństwa reprezentowanego przez wymiar sprawiedliwości (salus rei publicae suprema lex)

3. zapotrzebowanie wymiaru sprawiedliwości na opinie kategoryczne vs. ograniczone możliwości psychiatrii sądowej w zakresie oceny stanu psychicznego sprawcy (braki metodologiczne, różnice miedzy biegłymi)

4. obiektywność opinii vs. stosunek emocjonalny eksperta do badanego (w związku z charakterem czynu) i nastawienie subiektywne (związane z długim czasem obserwacji)

5. rola biegłego (konsultanta wymiaru sprawiedliwości np. w zakresie profilów psychologicznych) vs. możliwość narażenia na bezpodstawne podejrzenia osób z podobną psychiką

6. prawo jednostki do obrony (w tym: milczenia) vs. nakaz poddania się badaniom i wydania opinii przez biegłego

7. ograniczenie opinii do niezbędnych faktów vs. konieczność przedstawienia sądowi (jako najwyższemu biegłemu) wszystkich uzyskanych informacji

Główne zasady etyczne biegłego psychiatry:

1. poszanowanie godności osobistej badanego i jego prawa do obrony

2. informowanie badanego o roli lekarza jako biegłego

3. wnioskowanie o powołanie innego biegłego (np. gdy badany jest pacjentem lub znajomym biegłego)

4. posługiwanie się rutynowymi metodami (ustalenie rozpoznania, a nie sprawstwa czy winy)

5. ujawnianie wątpliwości i weryfikowanie ich na podstawie dodatkowych informacji

6. nie umieszczanie w opinii faktów, okoliczności i motywów, których nie było w aktach sprawy

7. nie wchodzenie w role prokuratora, obrońcy czy sądu, tzn. bez oceny czynu

8. wnioskowanie o wyłączenie jawności rozprawy podczas przedstawiania danych z psychopatologii

9. dbanie o rozwój metodologiczny psychiatrii sądowej i prowadzenie badań empirycznych

10. dokonywanie analizy stopnia pewności każdej opinii i własnych kompetencji do jej wydania.

Etyczno-moralna odpowiedzialność lekarzy za naruszenie norm chronionych prawem stanowionym J. Kocur, J. Bukowski

Odpowiedzialność prawna lekarza:

• karna - w oparciu o k.k., k.p.k. i k.p.w.

• karno-administracyjna - oparta o k.w.

• cywilna - w oparciu o k.c.

• zawodowa i służbowa - oparta o k.p., ustawę zawodzie lekarza, ustawodawstwo resortowe

Łamanie zasad odpowiedzialności:

1. naruszenie ogólnych norm moralnych

- jazda po pijanemu (z ofiarami śmiertelnymi) - godzi w prestiż zawodu ze względu na szeroki rezonans środowiskowy

2. naruszenia związane z zawodem lekarza

- naruszenie zasady ochrony zagrożonego życia i zdrowia - nadużycie zaufania, cyniczna postawa sprawców

- łapownictwo - niskie pobudki czynu

- błędy w leczeniu - pomyłki w rozpoznaniu lub w toku leczenia, niedbałość, brak badań dodatkowych, itp.

- zaniedbania (niedopełnienie nadzoru) - nadmierne zaufanie do podległych pracowników

- nadużycia środków narkotycznych i odurzających - doprowadzenie do uzależnienia pacjentów

- bezprawne przerwanie ciąży - zaufanie do lekarza

Problem opiniowania wobec przedstawicieli własnego zawodu.

Zawodowo-etyczne problemy biegłego przy ocenie materiału dowodowego T. Widła

Ekspertyzy jako badania porównawcze:

• materiał porównawczy - obiekt (odcisk, tekst, osoba, itp.)

• standard - wiedza biegłego, określone przez naukę normy i odchylenia od niej

• materiał porównawczy dobierany przez sąd, a więc do niego należy sprawdzenie proweniencji tego materiału

• do zadania biegłego należy tylko porównanie zaakceptowanego przez sąd materiału

• każdy materiał wykorzystany przez biegłego powinien być odnotowany przez organy procesowe, w innym przypadku dowód z opinii biegłego (jako wtórny) może być kwestionowany z powodu dyskwalifikacji materiału pierwotnego

• uzyskiwanie „dodatkowych” dowodów przez biegłego może mieć miejsce tylko wtedy, gdy jest zlecone przez sąd (np. postanowienie o przebadaniu osoby, o zebraniu próbek)

• rzadkie przypadki mnożenia kosztów ponad potrzebę, tzn. wykonywania zbędnych testów i czynności

Dane z wywiadu jako materiał badawczy:

• dane uzyskane w ten sposób mogą służyć tylko biegłemu, nie są „zeznaniami”

• różnice w zeznaniach na sali rozpraw i podczas wywiadu - zeznania uznane przez sąd za wiarygodne są ważniejsze

• w miarę możliwości nie należy wykorzystywać danych z wywiadu do oceny zeznań (jest to naruszenie tajemnicy lekarskiej)

• kwestia wywiadu nieskrępowanego, a przez to uzyskania bardziej wartościowych danych (jeśli badany wie, że biegły nie wykorzysta tych danych w sądzie)

• problem wykorzystywania wyjaśnień i danych uzyskanych z wywiadu z oskarżonym

• dane z wywiadu mają znaczenie dowodowe tylko do oceny opinii opartej m.in. na tym wywiadzie

• nie rozszerzanie ekspertyzy o dodatkowe dane nie mające bezpośredniego związku ze sprawą

• to samo dotyczy zbędnych informacji o danej sprawie (co może wpływać na stronniczość opinii)

Podstęp jako metoda zdobywania informacji:

• jest dopuszczalny, jeśli nie łamie przepisów i nie godzi w podstawowe prawa badanego

• skale kłamstwa w testach

• zebranie odcisków palców z blatu stołu albo śladów DNA ze szklanki

• porównanie pisma z pismem na oświadczeniu odmowy poddania się analizie grafologicznej

Prawne i etyczne problemy udziału biegłych psychiatrów i psychologów w postępowaniu sądowym M. Tarnawski

Podstawa prawna powołania biegłych sądowych:

1. Przepisy prawnomaterialne:

- k.k. - opiniowanie o: niepoczytalności lub częściowej poczytalności (art. 31), izolacyjno-leczniczych środkach zabezpieczających (art. 93-100), silnym wzburzeniu (art. 148 § 4), zaburzeniach psychicznych związanych z przebiegiem porodu (art. 149)

- k.c. - o ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe, o nieważności testamentu

- k.r.o. - o unieważnienie (art. 12) lub rozwiązanie małżeństwa (art. 56) z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków

2. Przepisy proceduralne:

- k.p.c.

- k.p.k. - art. 193 - 203

3. Podstawa powołania biegłych sadowych:

- zaistnienie w toku postępowania takich okoliczności, które zdaniem organu procesowego wymagają wiedzy specjalistycznej

- biegłymi może być zarówno osoba, jak i instytut naukowy, naukowo-badawczy, zakład specjalistyczny, czy inną instytucję

- powołany biegły ma obowiązek sporządzić opinię w danej sprawie

Kwestia ustnej lub pisemnej formy opinii

• w przypadku „zwykłych” biegłych o formie opinii decyduje sąd

• opinii instytucji powinny być zawsze na piśmie

• biegły, w miarę możliwości, powinien być na rozprawie, w której opiniuje, nie jest to jednak obowiązkowe (tzn. wyrażone w k.p.c. bądź k.p.k.)

Szczegółowe kwestie związane z opiniowaniem sądowo-psychiatrycznym i sądowo-psychologicznym

1. Opiniowanie sądowo-psychiatryczne

- przy badaniu stanu zdrowia psychicznego pokrzywdzonego lub świadka wystarcza jeden psychiatra

- przy badaniu stanu zdrowia psychicznego podejrzanego musi być co najmniej dwóch psychiatrów

- opiniowanie głównie w sprawach o niepoczytalność i poważnym niebezpieczeństwie dla porządku prawnego ze strony sprawcy

- kwestia umieszczania sprawców w zakładach psychiatrycznych (nie musi być expresis verbis)

2. Opiniowanie sądowo-psychologiczne

- nie jest tak jasno określone jak w przypadku psychiatrów

- wzrost znaczenia biegłych psychologów z laboranta na konsultanta

- psycholog nie ma kompetencji do samodzielnego wypowiadania się co do stanu psychicznego, natomiast mile widziane są opinie kompleksowe

Problematyka etyczna udziału biegłych psychologów i psychiatrów w postępowaniu sadowym:

• etyka zawodowa jako wynikające z etyki ogólnej

• kwestia jakości opinii - lakoniczność, powierzchowność i braki w uzasadnieniach

• kwestia terminowości w wydawaniu opinii

• dogmatyczna przynależność do „szkół”

• powiązanie wniosków opinii (w zakresie stanu psychicznego sprawcy) oraz konsekwencji dla sprawcy (tzn. odpowiedzialność i orzeczona kara)

• brak neutralności opinii (zbytnia życzliwość dla sprawcy)

• ograniczenia zakresu wydawania opinii

8

---