„Psychologia Poznania” Tomasz Matuszewski
Rozdział III- UWAGA
1. Funkcje uwagi
Dystraktory - wszystkie dodatkowe bodźce, które odciągają uwagę od podstawowego zadania realizowanego w danym momencie.
Pole uwago dzieli się na część centralną i peryferyczną (w niej są bodźce trudniej dostępne)
3 podst. funkcje uwagi:
a) Selekcjonowanie bodźców docierających do jednostki
Istnieją 3 rodzaje selekcji:
- pierwotna - selekcja bodźców odbieranych przez narządy zmysłowe
- wtórna - występuje w procesach pamięciowych ( zachodzi między pamięcią krótkotrwałą a pamięcią trwałą) - pamięć trwała ma mniejsze możliwości niż krótkotrwała - ograniczeniem jest szybkość kodowania informacji w pamięci trwałej ( kodowanie semantyczne - określenie znaczenia inf.). Mechanizmy tej selekcji opisują Lindsay i Norman - wg nich jej istotą jest proces osłabiania inf., które jednostka uznaje za mało ważne.
- trzeciego rzędu - pojawiają się, gdy jednostka posługując się wiedzą z pamięci trwałej przygotowuje plan działania. Inf. wybrane z pamięci trwałej przesyłane są do pamięci operacyjnej, która bezpośrednio kieruje jakimś działaniem.
b) Ukierunkowanie procesów poznawczych - uwaga poszukuje inf., które mogą się przydać w rozwiązaniu różnych problemów.
Koncepcja Aliny Kolańczyk - uwaga dzieli się na:
- intensywną - ma stosunkowo wąski zakres, ale pozwala na głębokie przetwarzanie informacji będących w jej zasięgu
- ekstensywna - stosunkowo szeroki zakres, ale przetwarzanie dostępnych jej informacji jest dość płytkie (uwaga ekstensywna w połączeniu z motywacją parcelową może być stymulatorem twórczości)
c) Określenie wielkości wykorzystywanych zasobów poznawczych poświęcanych na realizację różnych zadań. Uwaga decyduje o tym, ile energii psychicznej poświęcimy na wykonanie pewnego zadania.
Ilość zasobów poznawczych zaangażowanych do wykonania danego zadania zależy od:
-ważności zadania dla jednostki (wyznacznikiem jest np. napięcie emocjonalne)
- wymagań zadania
- wielkości zasobów poznawczych, jakimi dysponuje jednostka
- stopnia przeuczenia (zautomatyzowania) zadania
Mechanizmy służące zwiększaniu ilości zasobów
- ogniskowanie - przejście od uwagi ekstensywnej do intensywnej - następuje tu zmniejszenie puli inf. Wykorzystywanych do rozwiązania danego zad.
- zwiększenie zaangażowania bez zmiany puli danych, którymi dysponuje jednostka - pojawiają się ograniczenia związane z możliwością zwiększenia zaangażowania
2. Fizjologiczne mechanizmy uwagi
Odruch orientacyjny -( jest fizjologicznym mechanizmem uwagi niespecyficznej, pojawiającym się przy kontakcie z nowymi bodźcami) polega na skierowaniu receptorów na źródło stymulacji, przy czym towarzyszy temu aktywność motoryczna ułatwiająca odbieranie tych bodźców. Jednocześnie pojawia się wzrost możliwości wszystkich receptorów, wzrost poziomu aktywacji organizmu. Wg Berlyne odruch orientacyjny występuje, gdy pojawią się bodźce sygnałowe (obejmujące niespodziewalność, złożoność, niepewność, niespójność i konflikt). Odruch orientacyjny ulega wygaszeniu po kilku wystąpieniach jakiegoś bodźca (wygaszenie b. szybkie, gdy dot. bodźców prostych; im bodziec bardziej złożony, tym potrzeba więcej jego powtórzeń by odruch orientacyjny wygasnął).
Wg Sokołowa w skład odruchu orientacyjnego wchodzą 2 niezależne elementy:
Mechanizm modelujący z komparatorem - odpowiedzialny za stworzenie reprezentacji odebranych bodźców, bodźców następnie porównanie jej z istniejącą wiedzą. Jeśli jest niezgodność uruchamiany jest
Mechanizm wzmacniający - odblokowane zostaje wejście dla bodźców i uruchamia się reakcja orientacyjna, która zmienia nie tylko możliwości odbioru bodźców, ale i sposób przetwarzania odebranych informacji. Reakcja orientacyjna przeciwstawia się reakcji obronnej (ograniczenie dopływu nieprzyjemnej stymulacji lub ucieczka od jej źródła)
Wg Laceya u ludzi występują 2 przeciwstawne mechanizmy pobierania inf. z otoczenia (np. przy wykonywaniu zadań percepcyjnych; towarzyszy temu zwolnienie akcji serca) lub odrzucania inf. z otoczenia (wtedy koncentracja na bodźcach z wnętrza organizmu; przyspieszenie akcji serca).
Mechanizm indukcji ujemnej - (uruchamia uwagę specyficzna, inaczej uwagę „zogniskowaną”)pobudzenie pojawiające się w jednej okolicy kory mózgowej wywołuje hamowanie w okolicach sąsiednich → jednostka jest mało wrażliwa na bodźce kierowane do tych okolic. Dzięki indukcji pobudzenie w korze ma charakter indukowany (a nie rozlany)
[Na początku tworzenia odruchów warunkowych jest rozlany i dlatego wtedy reakcja nie na jeden specyf. bodziec ale też na bodźce do niego podobne.]
[Podobny mechanizm opisany przez Uchtomskiego - dominanta]
Mechanizm uwagi związany z aktywnością układu siatkowatego. Układ ten (zbudowany z sieci włókien nerwowych, oplatających okolice podkorowe) odpowiada za pobudzanie i hamowanie kory mózgowej. Jego włókna dochodzą zarówno do pól asocjacyjnych jak i pierwotnych pól sensorycznych kory. Cześć wstępująca układu siatkowatego (w okolicach podwzgórza) decyduje o wybiórczym pobudzeniu różnych okolic kory (=umożliwienie ośrodkom poszczególnych zmysłów odbioru specyf. bodźców).
Koncepcja fizjologicznych mechanizmów uwagi wg. La-Berge.
Od strony psychologicznej uwaga pojawia się, gdy reprezentacja jakiegoś obiektu zostanie połączona z Ja. Od strony funkcji mózgu odpowiadają temu 3 okolice tworzące trójkąt aktywności uwagi. Odpowiadają one za 3 aspekty uwagi:
- ekspresja -neurony w przednich i tylnych częściach kory mózgowej. Neurony te odpowiedzialne są za spostrzeganie przedmiotów i ich właściwości, organizowanie i wykonywanie planów działania.(Ogólnie - kontakt ze światem zewn.)
- mechanizm wzmacniania - obejmuje neurony wzgórza odpowiedzialne za wybiórcze aktywizowanie różnych okolic kory
- mechanizm kontroli - neurony kory czołowej.
Trójkąt uwagowy może być aktywizowany przez bodźce z otoczenia (dochodzą do okolic sensorycznych kory) lub wnętrza organizmu (pobudzają część ukł. w płatach czołowych, do których inf. dochodzą ze zwojów podstawowych i dotyczą aktualnego stanu motywacyjnego organizmu). Dopiero, gdy pobudzenia z płatów czołowych i okolic sensorycznych osiągną wystarczającą siłę uruchamiany jest mechanizm ekspresji za pośrednictwem wzgórza
3. Podstawowe rodzaje zjawisk analizowanych w badaniach nad uwagą
Istnieją 2 typy teorii uwagi: teoria selekcji oraz teoria zasobów uwagi.
2 dodatkowe zjawiska związane z uwagą to czujność(warunek gospodarowania zasobami uwagi i warunek selekcji) i detekcja sygnałów.
Czujność - zdolność lub stan, dzięki któremu jednostka potrafi w dłuższym okresie wykrywać bodźce specyf. spośród wielu możliwych bodźców możliwych jej środowisku. Czujność związana jest z pewnym poziomem aktywacji, umożliwiającym reagowanie na bodźce (jest to warunek konieczny, ale niewystarczający - możemy być „pobudzeni”, ale nie wykrywamy bodźca krytycznego, bo np. inne monotonne bodźce działały na nas długi czas lub w skutek pojawienia się pewnego bodźca wytwarzamy negatywne oczekiwanie, ze bodziec krytyczny się nie pojawi - zielone światło - samochód).
Detekcja sygnałów - proces wykrywania bodźców w określonym miejscu- nie znamy tylko czasu ich wystąpienia.
Badania empiryczne nad detekcją Mackwortha - sygnalizowanie przesunięcia się wskazówki o 2 s - wzrost liczby błędów wraz z upływem czasu spowodowany wątpliwościami dot. własnych obserwacji.
Teoria detekcji sygnałów Petersona, Birdsalla i Foksa - przedmiotem jej zainteresowania jest związek miedzy częstością występowania poprawnych detekcji i fałszywych alarmów.
W sytuacji detekcji sygnału mogą występować 2 rodzaje reakcji:
- reakcja na sygnał
- reakcja negatywna, adekwatna w sytuacji, kiedy nie ma sygnału
Krzywa charakterystyki funkcjonowania obserwatora to krzywa obrazująca stosunek częstości poprawnych detekcji do fałszywych alarmów. Nie zawsze wzrostowi częstości poprawnych detekcji towarzyszy spadek częstości fałszywych alarmów.
Na związek miedzy proporcjami poprawnych detekcji i fałszywych alarmów wpływają 3 grupy czynników:
Stosunek siły sygnału do siły szumu (im jest on większy tym łatwiej odróżnić sygnał występujący na tle szumu od samego szumu) - chodzi o łatwość różnicowania i o to, że silne sygnały łatwiej przyciągają uwagę.
Macierz wypłat - czynniki wpływające na motywacyjne konsekwencje podjęcia jakiś decyzji - nasza uwaga uzależniona jest od motywacji (jak poważne są konsekwencje ewentualnej błędnej decyzji).
Oczekiwania - są uzależnione od częstości występowania sygnałów pewnych sytuacjach. Oczekiwania te wcale nie muszą być odzwierciedleniem rzeczywistej częstości pewnych zdarzeń - mogą wynikać tylko z przekonań dot. pewnych zdarzeń.
Przeszukiwanie - proces aktywny ( nie wiadomo, kiedy i gdzie pojawi się bodziec), zależy od strategii przeszukiwania.
Czynnikiem wpływającym na strategię przeszukiwania jest obecność dystraktorów (bodźców odwracających uwagę).
Proces przeszukiwania może być oparty na różnych mechanizmach, np.:
- przeszukiwanie oparte na wykrywaniu pojedynczych cech
- przeszukiwanie oparte na wykrywaniu koniunkcji cech → proces przeszukiwania komplikuje się tym bardziej, im większa liczba cech wchodzi w skład koniunkcji; pojawia się tu efekt wielkości zbioru: im większy jest zbiór obiektów, który musimy przeszukiwać ze względu na wystąpienie koniunkcji cech, tym więcej czasu to zabiera (analizujemy więcej obiektów i więcej niezależnych cech).
-przeszukiwanie oparte na regułach dysjunkcyjnych („lub”)
Procesy selekcji - teorie selekcji uwagowej
W teoriach zakłada się, że uwaga działa na poziomie procesów percepcyjnych i tam już następuje selekcja bodźców, która odbywa się na podstawie ich właściwości fizycznych.
Uwaga ma charakter pasywny.
a) Teoria filtra uwagowego Broadbenta
Uwaga jako rodzaj filtra, która dopuszczając do przetwarzania jedna grupę bodźców, blokuje jednocześnie dostęp do drugiej grupy. Jego teoria oparta była na badaniach przy użyciu techniki cieniowania a w szczególności jej odmiany - słuchania dwuusznego. Badani nie potrafili odtworzyć inf. usłyszanych przez ucho, które mieli lekceważyć, ale pamiętali słowa powiedziane do 20 sekund przed zakończeniem eksperymentu oraz głośność czy barwę słyszanego głosu. Wnioski:
- inf., na które nie zwracamy uwagi, przechowywane są w naszym systemie poznawczym przez okres 20 sekund (w pamięci krótkotrwałej)
- inf., na które nie zwracamy uwagi, podlegają wstępnej analizie ze względu na ich cechy fizyczne (cechy te nie podlegają selekcji)
Selekcja następuje dopiero po kodowaniu zmysłowym i po przejściu inf. przez magazyn pamięci krótkotrwałej. Konieczność selekcji spowodowana jest ograniczoną przepustowością kanału miedzy pamięcią krótkotrwałą i trwałą.
Teoria niewystarczająca - nie wyjaśnia np. efektu cocktail party - komunikat będący na peryferiach uwagi, może zostać przeanalizowany b. dokładnie również pod względem jego znaczenia.
b) Teoria wielu filtrów wagowych Treisman
Badania słuchania dwuusznego:
- przeskakiwanie z inf. podawanych do jednego ucha do inf. docierających do drugiego
- rozpoznawanie przez dwujęzycznych komunikatów podawanych w dwóch językach jako identycznych
- ( Johnston i Heinz) większe trudności z ignorowaniem tekstu dobrze znanego, niż nieznanego → jednostka reaguje nie tylko na właściwości percepcyjne, ale i na pierwotne właściwości semantyczne.
Wg. tej teorii po każdej z faz przetwarzania może nastąpić albo zatrzymanie przetwarzania, albo specyficzna reakcja, albo też kontynuacja przetwarzania. Filtrowanie inf. może następować na różnych poziomach (kryteria wykorzystywane na kolejnych poziomach są różne - priorytety ogólne (interesy jednostki w dłuższym okresie czasu) i chwilowe (interesy bieżące)). Podkreślona jest tu wieloetapowość procesu uwagi. W początkowych fazach przetwarzanie ma charakter automatyczny, natomiast w późniejszych funkcjonowanie uwagi uzależnione jest coraz bardziej od świadomości i analizy znaczenia bodźców. Różne bodźce mają różny próg dostępu do uwagi (w niektórych sytuacjach ulega zmianie pod wpływem oczekiwań wynikających z odbierania innych bodźców). Wzrost lub spadek dostępności psychicznej to tzw. efekt torowania (poprzedzania)
Alokacja zasobów uwagi - teoria zasobów uwagi
Jej twórcom jest Kahneman. Wg. Neissera nie odfiltrowujemy docierających do nas bodźców, ale pobieramy takie bodźce z otoczenia, jakie są nam potrzebne. Uwaga ma charakter aktywny - wybiera bodźce, na które należy zareagować (te, które są ważne dla jednostki, a nie te, posiadające pewne z góry określone cechy fizyczne). Procesem pobierania inf. kierują schematy (gdy nie mamy jakiegoś schematu, albo nie umiemy go zaktywizować, to nie odbierzemy pewnych inf.)
Eksperyment Neissera i Becklena - nałożenie na siebie dwóch nagrań magnetowidowych - śledzenie tylko jednego było dla badanych naturalne i nie sprawiało im żadnych trudności, śledzenie dwóch nagrań wiązało się ze znacznym powiększeniem ilości błędów.
Pełny cykl percepcyjny wg. Neissera obejmuje oczekiwania oparte na istniejących schematach poznawczych, procesy przeszukiwania otoczenia (eksploracja) oraz pobierania inf. z otoczenia.
Pojemność uwagi to ilość naszych zasobów poznawczych, które możemy poświęcić (skierować) na radzenie sobie z różnymi problemami i zadaniami. Kierowanie zasobów poznawczych na rozwiązywanie różnych zadań zależy od wielu czynników:
a) trudność zadania (łatwe - niewielkie zasoby poznawcze, trudne - duże zasoby)
b) poziom pobudzenia (przy wyższym poziomie pobudzenia dostępna jest większa ilość zasobów poznawczych niż przy poziomie niskim; wysokość poziomu pobudzenia zależy m.in. od trudności zadania))
c) polityka inwestycyjna systemu poznawczego (człowiek wybiera to, co będzie przedmiotem jego aktywności poznawczej; wyjątek -u ludzi z zespołem stresu pourazowego (PTSD) występują zjawiska intruzyjne - natrętne myśli i obrazy, często pojawiające się wbrew woli jednostki). Wpływają na nią:
Chwilowe intencje czy stany motywacyjne
Trwałe dyspozycje (sprawiają, że ludzie poszukują specjalnych rodzajów inf. lub podejmują się specjalnych zadań)
Ocena zapotrzebowania na zasoby umysłowe (jest to proces kontrolny, realizowany z poziomu metapoznania - oceniamy ile zasobów będzie nam potrzebnych do wykonania danego zadania)
Jednostka ma jedną pulę zasobów uwagi. [Jeśli w trakcie wykonywania jakiegoś zadania mamy jednocześnie wykonywać drugie (zaangażować uwagę podzielną) to jego sprawność się zmniejszy, bo musimy dzielić wysiłek poznawczy na dwa zadania. Gdy zmniejszymy wysiłek związany z którymkolwiek zadaniem doprowadzi to do utrzymania pierwotnej sprawności funkcjonowania. Sposobem zmniejszania wysiłku poznawczego jest np. dobre opanowanie wykonywania zadania]. Ogólnie: każde dodatkowe zadanie pochłania zasoby uwagi i prowadzi do ogólnego pogorszenia w wykonywaniu zadań pozostałych.