29. REGIONALIZM W ARCHITEKTURZE WIEJSKIEJ
DEFINICJE REGIONALIZMU:
PWN- prąd społeczno- kulturowy dążący do zachowania swoistych cech kulturowych, ich odnowa i propagowanie
Zjawisko poszukiwania przez zbiorowość terytorialną wewnątrz systemu państwowego własnej tożsamości. Regiony otrzymują określone kompetencje i obszary działań, w które państwo nie ingeruje (kontroluje jedynie pod względem zgodności z prawem). Tak pojęta polityka regionalizacji może być prowadzona zarówno w państwach unitarnych jak i w federacjach.
ETYCZNE ASPEKTY REGIONALIZMU:
Regionalizm wyznacza:
- kulturę regionu- oznaczany jako całokształt wytworów człowieka w danym regionie
- jest gwarantem zachowania kultury
- terytorium, czyli przestrzeń działalności społeczności regionu
Regionalizm postrzega się w dwóch aspektach:
- przedmiotowym- terytorium
- podmiotowym- subiektywna działalność społeczeństwa regionu
IDEA REGIONALIZMU (na podstawie „Architektura wsi” - Zuzanna Brocz)
Odradzała się okresowo. Na początku XIX i XX wieku w polskiej sztuce i architekturze pojawił się nurt nawiązujący do motywów rodzimej twórczości ludowej m.in. podhalańskiej i huculskiej. Nawrót do pewnych form regionalnych można było obserwować w latach 70-tych XX wieku, gdy przy drogach wznoszono pseudoludowe zajazdy. Obiekty te często o oryginalnej formie asymetrycznych dachów krytych częściowo strzechą nie miały z regionalizmem wiele wspólnego. Dzisiaj są również podejmowane próby wznoszenia nowych dworów, zajazdów i domów nawiązujących swoją formą do dawnej tradycji. Czasami daje to efekty dobre, ale często jednak nieudane ze względu na stosowanie proporcji, form i materiałów obcych dla danego terenu. Ze względu na zmieniające się obecnie wymogi funkcjonalne użytkowników, a także na panujące stosunki społeczne, dawne tradycyjne formy powinny jedynie inspirować twórczość architektów, a nie być przez nich powielane.
REGIONY ARCHITEKTURY LUDOWEJ W POLSCE
Wieś polska kształtowała się pod wpływem czynników przyrodniczych i działalności człowieka w odrębne regiony osadnicze i budowlane. Do wyników określających regiony architektoniczne badacze dochodzili w dwojaki sposób. Pierwszy szeroko stosowany polega na oparciu się o istniejące już etnograficzne, geograficzne i polityczne granice. Stąd też pojawiły się takie nazwy jak, chałupa mazurska, pomorska, dom sudecki. W drugim sposobie natomiast do wyznaczenia regionu służyły analizy cech poszczególnych obiektów lub elementów architektonicznych i stwierdzenie zasięgu ich występowania. W tym przypadku badano cechy charakterystyczne chat, stodół oraz konstrukcji ścian, kształty dachów itp.
Obecnie stosuje się podział regionalnych form architektury ludowej według opracowania Instytutu Architektury i Planowania Wsi Politechniki Warszawskiej z 1976 roku (Plaścik, Wieczorkiewicz, Wiśniewski). Są to regiony:
Pomorski
Mazursko-Mazowiecki
Wielkopolski
Śląski
Małopolski
Podlasko-Lubelski
Podgórski
Dla lepszej orientacji wytypowano także szereg mikroregionów, takich jak np. Kurpie, Ziemia
łowicka, Podlasie.
CHATA CHŁOPSKA JAKO PRZYKŁAD ARCHITEKTURY REGIONALNEJ
Przez wiele stuleci wiejskim domem mieszkalnym była drewniana chata, dawniej zwana chałupą, a w niektórych regionach hyżą. Poczynając od połowy XIX wieku aż do chwili obecnej, chata stała się obiektem zainteresowań wielu badaczy. Jan Karłowicz w swoich badaniach zwracał uwagę nie tylko na materiał i konstrukcję, lecz także na usytuowanie chaty względem drogi.
Do charakterystycznych cech polskiej chaty autor zalicza ustawienie jej szczytem względem drogi, przy zachowaniu jednak pewnej odległości. Szczególną uwagę zwraca jednak na nachylenie dachu, określając zakończenie szczytu pomiędzy połaciami jako kąt prosty, a wysokość dachu jako średnią, w takim przypadku kąt nachylenia połaci wynosi 45°.
W opracowaniach powstałych na podstawie zebranych inwentaryzacji, zdjęć i analiz zebranego materiału autorzy przedstawili szereg regionalnych typów chat z terenu Polski. Na uwagę zasługują analizy rzutów poziomych, rozmieszczenie i funkcja izb, rozwiązania urządzeń ogniowych, w tym paleniska, pieca chlebowego, ogrzewania pomieszczeń, i wyprowadzania dymu. Interesujące są porównania zdobień ściany szczytowej, stosowania pazdurów i rogowników, czy sposoby krycia dachów strzechą lub gontami.
Spośród różnorodnych typów chat przedstawiono najbardziej charakterystyczne przykłady:
Chałupa podhalańska - układ funkcjonalny jest bardzo prosty. Sień środkowa biegnie na tzw. „przestrzał”, a po obydwu jej stronach są izby: „czarna” i „biała”, oraz dwie komory. Izba czarna z paleniskiem nosiła nazwę od rozchodzącego się dymu. Było to miejsce, gdzie skupiało się życie całej rodziny, szczególnie w zimie, gdyż była ogrzewana, w odróżnieniu od izby białej. Ściany chaty miały konstrukcję wieńcową, dach był półszczytowy, kryty gontem w części wyższej i dranicami w niższej. Obrys chaty zamyka się w wymiarach: szer. 7,80 m i dł. 15,0 m. W chacie brak komina, czyli jest to jeszcze chata kurna, w której dym rozchodził się w przestrzeni strychowej i ulatniał przez dymniki umieszczone w ścianie szczytowej.
Chata podlaska - układ pomieszczeń jest różny od poprzedniego, gdyż sień stanowi zarazem przejście do tzw. „czarnej kuchni”, usytuowanej pośrodku rzutu. Było to bardzo małe pomieszczenie z paleniskiem, nad którym znajdował się komin zbierający dym z dwóch przyległych pomieszczeń. Układ izb i komór podobnie jak w chacie podhalańskiej zachowywał symetrię. Konstrukcja ścian jest wieńcowa, całość przekryta dachem półszczytowym krytym słomą.
Dom sudecki - to budynek zespolony łączący na parterze mieszkanie gospodarza z pomieszczeniami inwentarskimi i małą stodołą. Piętro przewidziane było jako pokoje dla pracowników sezonowych. Pomieszczenia gospodarskie oddzielone od mieszkalnych sienią, w której mieścił się piec chlebowy, oraz schody na piętro. Narożna izba w odróżnieniu od pozostałych pomieszczeń przekrytych sklepieniami, ma płaski drewniany strop, oraz ściany o konstrukcji przysłupowej. Oznacza to, że do drewnianej ściany wieńcowej przylegają po stronie zewnętrznej słupy, które przenoszą obciążenia z wyższych kondygnacji. Poza tą izbą, zwykle przeznaczoną na warsztat tkacki, cały parter jest murowany, natomiast, piętro ma konstrukcję ryglową. Dach domu dwuspadowy, kryty dachówką, pierwotnie łupkiem.
Chata z podcieniem - zwanym dawniej podsieniem, lub przedsieniem. Rozwiązanie takie spotykano prawie w całym kraju. Wysoki kilku spadowy podcień odgrywał specjalną rolę w dużych domach pomorskich, napotykanych jeszcze dzisiaj na Żuławach i w okolicy Elbląga. Nad podcieniem umieszczono zwykle spichlerz, do którego łatwy dostęp prowadził przez otwór w stropie podcienia. W czasie ładowania i opróżniania spichlerza pod podcień mógł podjechać wóz konny. W wielu regionach kraju stosowano również konstrukcję ryglową.