WIELKI KRYZYS 1929-
1933

DEFINICJA KRYZYSU

GOSPODARCZEGO



KRYZYS- okres załamania, przesilenia i

potencjalnego przełomu w funkcjonowaniu

danego systemu społecznego lub politycznego.

(źródło PWN)



Kryzys gospodarczy- załamanie gospodarcze,
które przejawia się zmniejszeniem poziomu
produkcji, nakładów finansowych, realnych
dochodów ludności.



Kryzysowi gospodarczemu towarzyszy wzrost
bezrobocia, czasami również spadek cen.



Początek kryzysu ma miejsce na płaszczyźnie
produkcji dóbr inwestycyjnych, która czasem
obejmuje w różnym stopniu inne dziedziny
gospodarki.

GENEZA WIELKIEGO

KRYZYSU



Świat od roku 1924 do początków roku 1929 przeżywał

okres rozkwitu gospodarczego.



Po przezwyciężeniu kryzysu po I wojnie światowej,

występującego w dużej części Europy, wyjściu z inflacji

i hiperinflacji początku lat dwudziestych wydawać by

się mogło, że gospodarka światowa wchodziła w okres

zrównoważonego okresu rozwoju gospodarczego.



Szczególnie dynamicznie rozwijała się gospodarka

Stanów Zjednoczonych. Produkcja przemysłowa tego

kraju w końcu lat dwudziestych równała się łącznej

produkcji Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec.



Ta korzystna koniunktura w gospodarce

kapitalistycznej, sprawiła, że ekonomiści z

optymizmem patrzyli w przyszłość, a ci mniej

przewidujący utrzymywali, ze przezwyciężyli

periodyczne występujące okresy kryzysu.

CYKL KONIUNKTURALNY



Błędnie oceniano, że czas boomu gospodarczego może
być utożsamiany z ostatecznym „wyprostowaniem”
keynesowskiej sinusoidy, w której po „chudych” latach
przychodziły „tłuste” okresy i odwrotnie. Nikt nie
zauważył rosnących z każdym miesiącem gór
niesprzedanych towarów, choć pierwsze symptomy
kryzysu pojawiły się już w końcu 1928 roku .

John Maynard
Keynes,

1883-1946 ,

angielski ekonomista
twórca teorii
interwencjonizmu
państwowego w
dziedzinie ekonomii i
finansów publicznych

GENEZA KRYZYSU



W latach 1925-1929 USA udzieliło krajom europejskim

pożyczki

w wysokości około 2 miliardy 900 milionów dolarów.

Pogorszenie koniunktury spowodowało wycofywanie

krótkoterminowych pożyczek.



Nie było to bez znaczenia dla gospodarki krajów

europejskich, gdyż część z nich nie było w stanie zwrócić

pożyczonych pieniędzy.



Pod koniec lat dwudziestych cena akcji w Stanach

Zjednoczonych została wywindowana przez spekulantów

ponad ich realną wartość.



W październiku 1929 roku posiadacze tych akcji zaczęli je

nagle sprzedawać. Wybuchła panika. Tak zaczął się kryzys

ekonomiczny, którego skutki odczuł cały świat.

POCZĄTKI KRYZYSU W

USA.

Gwałtowny, pozbawiony fundamentów wzrost,

cen akcji na giełdach.



Na nowojorskiej Giełdzie Papierów Wartościowych

narastała bańka spekulacyjna.



Wzrost akcji spowodował podniesienie wartości

aktywów należących do inwestorów giełdowych. Banki

udzielały wielu kredytów pod zastaw

przewartościowanych akcji. Za pożyczki inwestorzy

kupowali kolejne akcje i bańka coraz bardziej się

nadymała.



W tym okresie ani spółki akcyjne, ani banki nie

podlegały publicznemu nadzorowi. Wiele spółek, których

akcje notowały ogromny wzrost, były w rzeczywistości

nic nie warte i prowadziły niepewne interesy.

KRACH GIEŁDOWY



Jest to nagły, gwałtowny spadek kursów akcji większości spółek
notowanych na giełdzie.



Krach spowodowany jest nagłym pogorszeniem nastrojów inwestorów
prowadzący do paniki i nagłej wyprzedaży walorów.

24.X.1929 r. „czarny czwartek”



24 października 1929r nastąpił krach na giełdzie nazwanym „czarnym”
czwartkiem. Jest to dzień, kiedy spadły ceny praktycznie wszystkich
akcji na giełdzie nowojorskiej na Wall Street. Rozpoczęła się
gwałtowna wyprzedaż. Im bardziej ceny spadały , tym więcej osób
pozbywało się akcji. Wszyscy chcieli sprzedać udziały wiedząc, że za
chwilę stracą one wartość. W panice sprzedano również akcje spółek o
pewnych fundamentach.



W pierwszych dniach obrócono 13 milionami akcji, w ciągu następnych
kilku liczba ta doszła do 30 milionów. Wartość większości udziałów
spadła praktycznie do zera. Inwestorzy stracili wszystko, a ci, którzy
wzięli kredyty, zbankrutowali. Dłużników było tak wielu, że banki
utraciły dużą część wkładów ludności. Wiele z nich ogłosiło też
bankructwo. W ten sposób rozpoczęła się spirala zadłużenia, która
stała się pierwszym etapem Wielkiego Kryzysu.

KRYZYS W USA



Zakres ludzkich nieszczęść zwiększył się wskutek słabości
systemu opieki społecznej.



Czarny czwartek był dniem, w którym odnotowano najwięcej
samobójstw w historii świata



Średnia liczba samobójstw (na 100,000 mieszkańców )

1920-1928: 12.1; 1929: 18.1; 1930-1940: 15.4

Bezrobocie



Bezrobocie szybko rosło i osiągnęło poziom 24,9%.

Susza w okręgach rolniczych



W rolniczych okręgach stanów wspaniała gleba na skutek
suszy i silnych wiatrów zmieniła się w pył i tysiące rolników
wyruszyło szukać pracy.

Spadek produkcji przemysłowej



Wiele przedsiębiorstw zbankrutowało. Zanotowano spadek
produkcji w granicach 50 %

Ograniczenie importu



USA ograniczyło import, a starano się by nastąpił wzrost
eksportu, który pozwoliłby wchłonąć nadwyżki produkcyjne.
Nastąpił spadek w udziale handlu zagranicznego z 18% do
14%.

WIELKI KRYZYS W

EUROPIE



Załamanie się koniunktury w Stanach Zjednoczonych
odczuła większość świata. Ameryka gospodarczo była z Europą
bardzo silnie związana.



Wszędzie wystąpiła masowa nadprodukcja towarów, których
nie można było sprzedać. Handel światowy spadł do 1/3
poziomu z 1929r.



Inną przyczyną była zależność gospodarki europejskiej od
amerykańskich pożyczek.



W 1929r. USA wstrzymały wszelkie kredyty i zażądały zwrotu
długów W rezultacie całą Europę dotknął powszechny kryzys
finansów.



Najsilniej odczuwały go Niemcy i Austria. Niemcy były głównym
odbiorcą amerykańskich pożyczek, które przeznaczały na
spłatę reparacji i odbudowę przemysłu.



Z kolei w centralnym banku Austrii trzon kapitałów stanowiły
francuskie zasoby walutowe. Gdy w 1931r. Francja wycofała je,
banki austriackie i niemieckie zostały zmuszone do zawieszenia
działalności.

PRZEBIEG KRYZYSU W

EUROPIE



Przebieg samego kryzysu można podzielić na trzy różniące
się od siebie modele:



w państwach przemysłowych problemy odczuwano przede
wszystkim w przemyśle, spadało zatrudnienie i wynagrodzenie,
ubożało przede wszystkim miasto a w efekcie wieś.



w państwach rolniczych ze słabo rozwiniętym przemysłem
najbardziej uciążliwy był spadek cen żywności, który powodował
pauperyzację mieszkańców wsi, a co za tym idzie także i miasta.



w krajach surowcowych, które opierały się głównie na eksporcie,
krach dotknął przede wszystkim dochód narodowy, zubożony o
waluty wpływające ze sprzedaży surowców.



Najbardziej uderzającą cechą kryzysu było gwałtowne
kurczenie się produkcji. Jeśli by przyjąć rozmiary produkcji
przemysłowej w 1928 roku za 100, to w1929 roku wyniósł on
107%, by w 1932 roku spaść do rekordowo niskiego poziomu
74 %.



Produkcja wzrosła dopiero w1933 roku. Charakterystyczne
jest to, że w zasięgu kryzysu znalazły się ostatecznie
wszystkie państwa świata (poza ZSRR).

PRZEBIEG KRYZYSU W

EUROPIE



Zmiany produkcji przemysłowej i PKB w latach 1929-
1932 (w %)



Jak wynika z danych statystycznych krach miał najsilniejszy
wpływ na przemysł Niemiec, Polski, Holandii, Czechosłowacji
stosunkowo łagodny przebieg miał natomiast w Grecji, Danii,
Rumunii czy Hiszpanii.

Kraj

Udział w

tworzeniu

produkcji

światowej ( w

%, 1931)

PKB

Produkcja

Przemysłowa

USA

42,4

-28

-44,7

Wielka Brytania

13,1

-5,8

-11,4

Niemcy

9,5

-15,7

-40,8

Francja

7,9

-11

-25,6

Włochy

5,4

-6,1

-22,7

Japonia

5,1

-14,9

.

Hiszpania

4,2

-8

-11,6

Szwecja

1,6

-8,9

-11,8

Źródło: IMF World
Economic
Outlook oraz B.
Snowdon, H.
Vane,
Współczesne
nurty teorii
makroekonomii,
W-wo Naukowe
PWN, Warszawa,
1998, s. 16.

PRZEBIEG KRYZYSU W

EUROPIE



Rezultatem kryzysu było ostateczne odejście od
wolnohandlowych koncepcji w stosunkach międzynarodowych.
Miejsce doktryny liberalnej zajęła w ekonomii teoria wybitnego
angielskiego teoretyka ekonomii Johna Maynarda Keynesa
(1883 - 1946) i jego szkoły, stwarzająca podstawy do
nakręcania koniunktury gospodarczej przez państwo.



Interwencja gospodarcza państw przyjmowała różne formy. Od
udzielania pomocy rolnikom, na przykład przez oddłużenie
rolnictwa i tanie kredyty, do finansowania przez państwo
skupu artykułów rolnych. Pojawiły się elementy planowania w
gospodarce oraz ingerencja w politykę cenową, szczególnie
ochrona cen artykułów powszechnego użytku. W dziedzinie
socjalnej interwencjonizm państwowy zmierzał do
organizowania robót publicznych, a nawet wkroczenia na
drogę państwa opiekuńczego ( kraje skandynawskie, Wielka
Brytania ).

PRZEBIEG KRYZYSU W

POLSCE

Czynniki mające wpływ na pogłębienie kryzysu w
Polsce



demograficzne – Polska była w okresie międzywojennym krajem

przeludnionym. Dotyczyło to zwłaszcza obszarów wiejskich gdzie
przeludnienie było jednym z najwyższych w Europie. Około 1/3
ludności rolniczej nie mogła produktywnie pracować.



reemigracja - Nagłe zahamowanie emigracji w latach 1931-1935

w skutek ograniczeń wprowadzonych przez USA i inne kraje.
Zarobki emigrantów przesyłane lub przywożone do kraju stanowiły
wielkość rzędu setek milionów rocznie i miały wpływ na sytuację
gospodarczą
i finansową.



przemysł – Polski przemysł był bardzo słaby, a układ okręgów

przemysłowych nie wiązał się z układem ludnościowym.
Niedostatek własnego kapitału ograniczał rozwój gospodarczy.

ZATRUDNIENIE I BEZROBOCIE

W POLSCE



Podział ludności czynnej zawodowo w 1931 roku:



15006 tys. – czynni zawodowo



4532 tys. - pracodawcy i wykonujący wolne zawody



664 tys. – urzędnicy



4209 tys. – robotnicy



5179 tys. – niepłatni rodzinni pracownicy



Poziom oficjalnego bezrobocia (zarejestrowani w
Pośrednictwie Pracy

)

ROLNICTWO I PRZEMYSŁ W

POLSCE



Polska była krajem typowo rolniczym. W 1931 roku 64,9%
ludności zajmowało się rolnictwem. Pod tym względem polska
była trzecia w świecie po ZSRR i Bułgarii. Nadmiar ludności,
zacofanie , brak kapitału, załamanie rynku zbóż były
głównymi powodami kryzysu agrarnego. Produkcja rolna od
1928/1929 była nieopłacalna.



Przemysł był w lepszej sytuacji. Spadkowi produkcji i
zatrudnienia towarzyszył wzrost cen artykułów
przemysłowych w stosunku do kosztów zmiennych, gdy
produkcja i zatrudnienie wzrastały zaczęły spadać ceny
artykułów przemysłowych w stosunku do kosztów zmiennych.
Wpływ miała na to min. Stałość kosztów krańcowych. Spadek
zbytu pochłaniał większość zysku wynikającą z poprawienia
się stosunku cen do kosztów zmiennych. Był on jednym z
głównym znamion kryzysu przemysłowego.

KRYZYS W POLSCE



Deflacja – ograniczenie podaży pieniądza na rynku
powodujące wzrost siły nabywczej pieniądza. Potoczne
określenie spadku przeciętnego poziomu cen, sytuacji,
kiedy za tę samą ilość pieniędzy kupić można coraz więcej
dóbr towarów i usług. Przeciwieństwem deflacji jest
inflacja.



Skutki deflacji:



zmniejszenie opłacalności produkcji (tylko w przypadku
regulacji rynkowych uniemożliwiających obniżenie kosztów
produkcji)



wzrost siły nabywczej pracującej części społeczeństwa (tylko
w przypadku zamrożenia płac)



konsumpcja i zamówienia przemysłu są odsuwane w czasie
(w oczekiwaniu na niższe ceny), co napędza recesję



jeśli pieniądz powiązany jest z jakimś ograniczonym dobrem
(np: złoto, choć nie jest to immanentnie związane ze
zjawiskiem deflacji) niemożliwa jest nadmierna ekspansja
kredytowa ze strony banków.

POLSKA KONCEPCJA POLITYKI

ANTYKRYZYSOWEJ



Rząd przyjął i zastosował w latach 1930 - 1935 koncepcję
polityki deflacyjnej. Przeprowadzona była w wielu
dziedzinach, głównie budżecie, podatkach, cenach i
polityce pieniężno kredytowej. W 1930 roku nastąpiło
zahamowanie wzrostu obiegu pieniężnego, wprowadzenie
ograniczeń kredytowych, redukcja inwestycji w budżecie
na rok 1929/1930, kompresja wydatków budżetowych (150
mln zł). Okres polityki deflacyjnej kończy się w 1935 roku.
Świadczy o tym:



spadek działalności banków na rynku kredytów
krótkoterminowych



powolny wzrost obiegu pieniądza



podwyżka podatku dochodowego



wprowadzenie reglamentacji dewizowej 1936.04

PRZEBIEG WILEKIEGO KRYZYSU



Ogromna przewaga podaży nad popytem - USA

ograniczyły import, co uniemożliwiło ich dłużnikom zdobycie

środków finansowych drogą zwiększonego eksportu.  



Pogorszenie koniunktury w Stanach Zjednoczonych i

ściśle powiązanie rynku amerykańskiego z europejskim



Kraje zabezpieczyły swoje rynki przed obcymi towarami

– doprowadziło to do załamania handlu światowego.



Niskie płace – biedni ludzie nie mogą sobie pozwolić na

zakupy



Spekulacje na giełdach – pojawienie się akcji fikcyjnych

spółek, sztuczne zawyżanie cen

PRZEBIEG WILEKIEGO KRYZYSU



Pod koniec lat cena akcji w Stanach Zjednoczonych została
windowana przez spekulantów ponad ich realną wartość.
W październiku 1929 roku posiadacze tych akcji zaczęli je
nagle sprzedawać. Wybuchła panika.



„ Czarny piątek 29 października 1929 roku ” -
nastąpiło załamanie na nowojorskiej giełdzie Wall Street
papierów wartościowych. Z dnia na dzień wielu ludzi utraciło
wszystkie oszczędności. Zamknięto banki i wiele instytucji.



Stany Zjednoczone wstrzymały kredyty i zażądały
zwrotu zaciągniętych długów



Szybki wzrost bezrobocia - zwiększenie produkcji poprzez
unowocześnienie parku maszynowego ( zajęcie miejsc ludzi
poprzez maszyny )



Trudności w światowym rolnictwie
W roku 1928 – produkcja kształtowała się na poziomie 100 %
- to 1932 roku dna kryzysowego spadła ona w Stanach
Zjednoczonych do 58 %, Niemczech do 54 %, we Włoszech –
do 73 %

PRZEBIEG WILEKIEGO KRYZYSU



Zmniejszenie zapotrzebowania na bawełnę , mięso i
zboże – wiązało się to ze zmianami zachodzącymi w przemyśle
: wzrost produkcji samochodów, produkcja tkanin z włókien
syntetycznych, wzrost spożycia warzyw, owoców i mleka 



Załamanie cen na artykuły rolnicze i wystąpiło zjawisko nie
znane dotąd jak silne rozwarcie „ nożyc cen ” artykułów
przemysłowych
i rolniczych.



Susza w rolniczych okręgach Stanów Zjednoczonych –
wspaniała gleba na skutek suszy i silnych wiatrów zmieniła się
w pył i tysiące rolników wyruszyło szukać pracy



Utrzymanie wysokich cen przez monopole a dyktowanie
niskich cen na surowce – szczególnie uderzyło w państwa
słabsze ekonomicznie



Niezwykle wysokie bariery celne chroniące własne rynki
państw
(szczególnie USA)

SKUTKI WILEKIEGO KRYZYSU

SKUTKI POLITYCZNE:



Powstanie korzystnej atmosfery dla rozwoju skrajnych
ruchów politycznych.



Światowa depresja pozostawiła rzesze zrujnowanych,
bezrobotnych i obawiających się przyszłości ludzi. Czy uznali
kryzys za dowód upadku demokracji, czy też w poczuciu
całkowitej bezsilności wobec wydarzeń, gotowi byli na
najbardziej desperackie działania polityczne. Polityczni
demagodzy zdobyli idealnych słuchaczy podatnych na
agitację. Zjawisko radykalizacji politycznej pojawi się w
niemal całej Europie, nawet w państwach o utrwalonych
systemach demokratycznych.



Najlepszym przykładem jest dojście do władzy Hitlera,
któremu katastrofalna sytuacja Niemiec bardzo ułatwiła
przejęcie władzy.

SKUTKI WILEKIEGO KRYZYSU

Zmiana władzy w Stanach Zjednoczonych.



W chwili krachu prezydentem był republikanin Herbert Hoover.

Ten kompetentny urzędnik i znany filantrop cały czas wierzył, że
gospodarka powinna odrodzić się sama dzięki naturalnym
mechanizmom ekonomicznym. Powtarzał, że uzdrowienie
gospodarki jest „tuż za rogiem” podczas, gdy było coraz gorzej.



Podczas wyborów prezydenckich w 1932 roku Amerykanie

głosowali więc na reprezentanta demokratów, Franklina Delano
Roosevelta, który wystąpił z programem aktywnego zwalczania
depresji przez rząd federalny za pomocą państwowego
interwencjonizmu.



Wielka depresja stanowi wyraźną cezurę między próbą budowy

systemów demokratycznych, a ich klęską w latach trzydziestych.
Wpłynęła także na załamanie powojennej polityki światowego
pokoju i odprężenia.

SKUTKI WILEKIEGO KRYZYSU

SKUTKI GOSPODARCZE

:



Wzrost ekonomicznej roli państwa.

Wraz z przedłużaniem się i zaostrzaniem kryzysu konieczność

ingerencji państwa rosła. Stopniowo zwiększał się zakres spraw
gospodarczych rozstrzyganych przez aparat rządowy i równocześnie
rosły jego uprawnienia gospodarcze. Skutkiem kryzysu było więc
przygotowanie gruntu dla interwencjonizmu państwowego.



Rozwój idei planowania gospodarczego

.

Pod wpływem kryzysu oraz doświadczeń radzieckich (powszechną
uwagę zwrócił fakt, że Związek Radziecki był jedynym krajem, który
w okresie światowego załamania wykazywał bardzo szybki rozwój
przemysłowy) w państwach kapitalistycznych zaczęło się stopniowo
rozwijać planowanie gospodarcze.
Miało przeciwdziałać niszczącemu żywiołowi rynkowemu i likwidować
periodycznie występujące kryzysy. Początkowo jego zakres był dość
skromny, ale jego znaczenie wzrosło w czasie II wojny światowej, a po
niej na stałe weszło do metod kierowania gospodarką przez państwo.

SKUTKI WILEKIEGO KRYZYSU

SKUTKI GOSPODARCZE:



Zrozumienie konieczności oddziaływania przez rządy na
zapewnienie stałej równowagi między wielkością produkcji a
możliwościami jej zbytu.



Brak takiej równowagi (nadprodukcja) był przecież jedną z
głównych przyczyn kryzysu. Kapitalistyczny charakter
stosunków produkcji sprawiał, że niemożliwe było
doprowadzenie do równowagi między wielkością produkcji, a
możliwościami nabywczymi ludności. Żeby wyrównać
dysproporcje, państwa zwiększały swoją rolę nabywców, m.in.
rozbudowywano zbrojenia, co stanowiło jedną z metod
nakręcania koniunktury



Ta forma oddziaływania na wzrost gospodarczy spowodowała w
wielu państwach powstanie kompleksu wojskowo-
ekonomicznego. Szczególnie w krajach słabiej rozwiniętych
kompleks ten zajął miejsce typowej dla poprzedniej fazy
imperializmu oligarchii finansowej.

SKUTKI WILEKIEGO KRYZYSU

Podważenie liberalnego przekonania o skuteczności
samoregulacji rynkowej.



Kryzys spowodował ostateczne odejście od
wolnohandlowych koncepcji w stosunkach
międzynarodowych. Miejsce doktryny liberalnej zajęła w
ekonomii teoria J.M. Keynesa i jego szkoły, stwarzająca
podstawy do nakręcania koniunktury gospodarczej przez
państwo.

W aspekcie socjalnym - wprowadzenie podwalin
ustawodawstwa socjalnego.



Wyznaczenie płac minimalnych, maksymalnego czasu pracy,
możliwość zawierania z pracodawcami umów zbiorowych za
pośrednictwem związków zawodowych.



W USA na mocy programu New Deal po raz pierwszy w
historii kraju wprowadzono ustawy socjalne, zasiłki
zdrowotne i ubezpieczenia emerytalne

WIELKI KRYZYS 1929-
1933