"Sonety krymskie" pamiętnikiem lirycznym Adama Mickiewicza.
Romantyzm to okres historyczno - literacki trwający w Europie od lat 90-tych XVIII wieku do lat 40-tych XIX wieku. Genezę terminu " romantyzm "(ang. romanticizm, fr. romantisme) J. Kleiner wyprowadził z łacińskiego słowa "romanus". W średniowieczu wyrażenie " linqua romana" oznaczało języki nierzymskie, później słowa " romans, romant" stały się nazwami utworów niezwykłych, awanturniczych i fantastycznych. Stopniowo przymiotnika tego zaczęto używać do oznaczania pewnego typu zjawisk, podobnych do tych, jakie występowały w romansach: w odniesieniu do cech ludzkiego usposobienia, oznaczał idealistę, marzyciela, kogoś przesad-nie uczuciowego, a w odniesieniu do otoczenia, pejzażu - coś malownicze-go, nastrojowego, budzącego silne emocje. Nowy prąd artystyczno-filozoficzny powstał jako reakcja na hołdujący ścisłym regułom i zasadom klasycyzm. Ideowe i literackie założenia romantyzmu opierały się na irracjonalizmie, fantastyce, nieregularności i odrzucaniu wszelkich norm tworzenia, odwoływaniu się do uczucia, wiary oraz wyobraźni odbiorcy. Kierunek ten, wpisujący się w nurt sztuki dionizyjskiej, odrzucał racjonalizm i materializm, świat postrzegał jako żywy, ciągle stający się organizm, który poznać można jedynie za pomocą wyobrażeń i intuicji.
Filozofia romantyzmu wyrosła ze zwątpienia w hasła oświeceniowe, uj-mujące świat jako sprawnie funkcjonująca maszynę, której działaniem rządzą poznawalne rozumowo, niezmienne prawa - hasła obalone przez Wielką Rewolucję Francuską. Filozofowie romantyzmu proponowali odmienną wizję świata jako żyjącego i rozwijającego się organizmu.
Romantyzm, odrzucając klasycystyczne reguły poetyckie, stworzył nowe gatunki, będące ideowo-artystyczną realizacją założeń epoki. Należą do nich: ballada, powieść poetycka, poemat dygresyjny oraz nowy typ dramatu, cechujący się formą otwartą. Twórcy epoki zmodernizowali powieść historyczną (W. Scott), a także nadali nowy kształt artystyczny i ideowy tradycyjnym. Za twórcę polskiego romantyzmu, prawodawcę jego cech najbardziej charakterystycznych w literaturze polskiej, uważa się Adama Mickiewicza- największego z polskich twórców.
Adam Mickiewicz (1798-1855) urodził się w Zaosiu koło Nowogródka. Po ukończeniu szkoły powiatowej , w 1815 roku został przyjęty na Uniwersytet Wileński do seminarium nauczycielskiego. Aktywny działacz społeczny i gorący patriota, przyczynił się do założenia tajnego Towarzystwa Filomatów w 1817 roku, którego działalność prowadzona była z myślą o ojczyźnie. Rok 1822-datę wydania pierwszego tomu "Poezji" uznano za początek romantyzmu w Polsce. Mickiewicz był już wtedy znanym poetą, cenionym i szanowanym przez przyjaciół. W roku 1823, z inicjatywy przedstawiciela cara, senatora Mikołaja Nowosilcowa w gimnazjum wileńskim rozpętała się wielka afera polityczna i śledztwo na olbrzymią skalę. Wykryto wiele związków młodzieżowych, a wśród nich Towarzystwo Filomatów i Zgromadzenie Filaretów. Nastąpiły aresztowania, posypały się wyroki. Jednym z aresztowanych i skazanych na zesłanie był Adam Mickiewicz. 14 sierpnia 1824 cesarz Aleksander I zatwierdził wyrok skazujący Mickiewicza na zesłanie w głąb Rosji. Poeta przebywał tam prawie pięć lat. Prowadził w tym czasie życie charakteryzujące się znamienną podwójnością. Z jednej strony było to życie salonowego dandysa, który romansował z pięknymi Polkami i Rosjankami, zdobywał sławę literacką improwizując na spotkaniach towarzyskich, wydawał wiersze i podróżował po najpiękniejszych zakątkach południowej Rosji, z drugiej- życie wygnańca, który doskonale wiedział o tym, że roztoczono nad nim nadzór policyjny. Spotykał się z należącymi do ruchu dekabrystów A. Puszkinem, A.Bestużewem, K.Rylejewem, obserwował funkcjo-nowanie carskiego aparatu państwowego, sprawującego wszechobecną kontrolę nad życiem mieszkańców. Wiele czasu poświęcał lekturze autorów obcych, angielskich (G.Byron, W.Scott) oraz niemieckich (J.W.Goethe, F.Schiller),zapoznał się także z dziełami Machiavellego. Po krótkim pobycie w stolicy udał się do Odessy, by objąć posadę nauczyciela, wkrótce jednak zmieniono decyzję i nie dopuszczono go do kontaktów z młodzieżą. Oczekując na ostateczne podjęcie decyzji uległ atmosferze panującej w arystokratycznych salonach polskich i rosyjskich. Bawił się, romansował i korzystając z okazji odbył wycieczkę na Krym.
Efektem podróży krajoznawczej po Krymie stał się cykl sonetów, znanych pod nazwą "Sonetow krymskich", wydanych w Moskwie w 1926 roku. Mickiewicz zafascynowany był przyrodą i kulturą Orientu. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności poznał bliską Polsce kulturę tatarskiego Krymu. Mógł więc odwołać się do tradycji walk z islamem na stepach Ukrainy, by uwypuklić zasadniczą tezę cyklu: zmienność losów historii, wielkość i upadek potężnego państwa. W obcym krajobrazie, po ruinach wędruje naiwny pielgrzym, którego wszystko dziwi. Jest spragniony wiedzy o obcym kraju, ale nie dla zaspokojenia ciekawości. Pragnie bowiem przeniknąć prawa historii i najtrudniejsze do poznania tajemnice bytu. Ciekawość świata, spostrzegawczość i ostrość widzenia pozwalają mu postrzegać fenomeny natury oraz krajobrazy najzupełniej nowe, o olśniewającej urodzie. W rozpoczynającym cykl utworze , pod tytułem "Stepy akermańskie" odnaleźć można charakterystyczne dla całego zbioru motywy wędrówki oraz zachwytu nad pięknem przyrody. Pierwsze dwie zwrotki to opis ogarniętego mrokiem stepu, który ze względu na ogrom przestrzeni i kołyszące się na wietrze trawy, porównany zostaje do oceanu. Przyroda budzi zachwyt podmiotu lirycznego ale także wzmaga poczucie samotności i obawy przed zabłądzeniem. Mrok i bezkresna przestrzeń sprzyjają refleksyjnej zadumie pielgrzyma, który odczuwa dominującą tęsknotę za krajem ojczystym. Bohaterowi stale towarzyszy pamięć utraconej przeszłości, jest wygnańcem, oderwanym od rodzinnego kraju. Jego postawa objawia się najpełniej w sonecie "Pielgrzym", zbudowanym w formie lirycznego monologu. Podmiot liryczny- ogarnięty bezgranicznym smutkiem- tęskni za swą ojczyzną. Bogaty i urokliwy krajobraz Wschodu porównuje z rodzimą przyrodą Litwy:
"... weselszy deptałem twoje trzęsawice
niż rubinowe morwy, złote ananasy".
Zachwyt nad pięknem oglądanej przyrody nie uwalnia myśli podmiotu od wspomnień i żalu. Swoje uczucia wyraża bezpośrednio i pośrednio poprzez opisy przyrody:
" Nad głową niebo jasne, obok piękne lice;
Dlaczegoż stąd ucieka serce w okolice
Dalekie..."
Bohater wygnany z Litwy, pozbawiony kontaktu z ukochaną kobietą, we wspomnieniach idealizuje utraconą ojczyznę i kochankę. Uczucie samotności i obcości świata, w którym przebywa, umacniają duchowe więzi podmiotu ze szczęśliwą przeszłością. Myśli i serce Pielgrzyma zostały w ojczyźnie, bohater tylko fizycznie jest na Krymie, jego duch pozostał w kraju utraconej młodości.
Sonet "Burza" prezentuje pielgrzyma jako samotnego podróżnego, nie znającego lęku, który nie umie się modlić i nie ma kogo żegnać. Inspiracją do napisania utworu stało się własne doświadczenie poety, który w czasie morskiej podróży przeżył intensywną burzę i jak sam napisał był "jedynym z kilku zdrowych, którzy zachowali dość siły i przytomności, aby napatrzyć się do woli temu ciekawemu widowisku.
W pierwszych zwrotkach utworu poeta opisuje spustoszenia, jakich żywioł dokonał na pokładzie statku: "zdarto żagle, ster prysnął", ukazuje także potęgę sil natury, którym człowiek nie jest w stanie się oprzeć. Szaleństwo żywiołów budzi grozę i zapowiada zagładę: "...wstąpił genijusz śmierci i szedł do okrętu". W następnych strofach podmiot koncentruje się na opisie ludzkich reakcji wobec zbliżającego się zagrożenia. Niektórzy pasażerowie modlą się o przeżycie, inni rozpaczają, bądź żegnają się z przyjaciółmi, pozostali popadają w odrętwienie. Na tle tych zachowań wyróżnia się odmiennością postawa samotnego podróżnego, który "siedział w milczeniu na stronie". To Pielgrzym, człowiek opuszczony, wygnany z ojczyzny, nieczuły na koleje losu. Nie boi się śmierci, gdyż żyjąc z dala od ojczyzny i bliskich, umarł dla świata, jego egzystencja straciła sens. Bohater zazdrości innym podróżnym strachu, który potwierdza miłość życia, obawę przed utratą kochanych osób:
"...szczęśliwy, kto siły postrada,
Albo modlić się umie , lub ma z kim się żegnać".
Pielgrzym jest człowiekiem wypalonym wewnętrznie, nie ma już żadnych pragnień, ogarnięty rezygnacją dawno postradał nadzieję. Bohater sonetów jest filozofem historii wyczulonym na przemijanie, na nietrwałość cywilizacji i politycznej potęgi władzy. Jego podróż po Krymie to także obcowanie z ruinami, które świadczą o świetnej przeszłości chanów tatarskich i nicości dnia dzisiejszego. .Dwie pierwsze zwrotki sonetu "Bakczysaraj" to opis pałacu chana, opustoszałego i zaniedbanego. Historyczną siedzibę władców zagarnęła w swe posiadanie bujnie rozwijająca się roślinność. Przyroda wdarła się w świat ludzi, niszcząc dzieło człowieka:
"Zajmuje dzieło ludzi w imię przyrodzenia
I pisze Balsazara głoskami 'RUINA'.
Dwie następne zwrotki zawierają refleksje na temat przemijalności ludzkich czynów i wartości. Stojąca pośrodku sali ocalała fontanna, wypowiada znamienną skargę:
" Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało!
Wy macie trwać na wieki, źródło szybko płynie.
O hańbo! Wyście przeszły, a źródło zostało."
Natura w sonecie Mickiewicza okazuje swą moc i potęgę, degraduje historie i ludzkie dokonania, zostawiając ruiny. Wszechobecna i niezniszczalna trwa wiecznie; wobec jej siły, ponadczasowe, zdawałoby się uczucia człowieka i jego wysiłki uwidaczniają swą kruchość i nietrwałość. Ostatni wiersz cyklu: "Ajudah" stanowi równocześnie jego podsumowanie. W części opisowej ujawnia się zachwyt podmiotu lirycznego dla piękna tajemniczej przyrody krymskiej. ze szczytu góry Ajudah spogląda na spienione morskie bałwany, uderzające o skały. Podmiot porównuje żywioł do namiętności ogarniających duszę poety. Silne uczucia wzbierają w sercu artysty, potem jednak "znajdują swoje ujście" w poezji, znikają, pozostawiając po sobie "nieśmiertelne pieśni" . Wysokość wzniesienia, z którego pielgrzym obserwuje morze, pozwala mu spojrzeć z dystansem na własne życie wewnętrzne, zdominowane walką gwałtownych namiętności. Ból i tęsknota za krajem ojczystym, dręczące myśli poety, zaowocowały zbiorem utworów, rodzajem osobistego dziennika, zaklętego w formę poezji. Ukazanie się "Sonetow krymskich" spowodowało burzliwą dyskusję pomiędzy romantykami a klasykami. Cykl stanowił rewelację w dziedzinie liryki, środków obrazowania i tematyki. Odwołując się do romantycznego rozumienia natury, poeta ukazał niezwykłą, wspaniałą i nierzadko groźną przyrodę Orientu. Odszedł od typowej dla gatunku tematyki miłosnej i posługiwał się opisami egzotycznego krajobrazu krymskiego, uzupełnionymi refleksjami filozoficznymi. Rozmaitość nastrojów, zespolenie liryki z dramatyzmem, rozrzutne bogactwo stylów i środków poetyckich sprawiły, że w "Sonetach krymskich" Mickiewicz osiągnął najgłębsze zrozumienie istoty romantyzmu.
|