PUSTELNICY
Współczesne formy życia pustelniczego
Autor:
Katarzyna Taborska
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
Rys historyczny
Współczesne formy życia pustelniczego
Droga kapłańska
Droga zakonna
Droga samotności z wybory ludzi świeckich
Droga pustelnicza typowa
Droga pustelnicza nietypowa
Droga pustelnicza powikłana
Przewodnie ukierunkowania w realizacji drogi pustelniczej
Ukierunkowanie antropocentryczne
Ukierunkowanie socjocentryczne
Ukierunkowanie teocentryczne
Podsumowanie
Bibliografia
WPROWADZENIE
Zanim przejdę do właściwej treści mojej pracy, czyli do rozważań na temat różnych form życia pustelniczego, należy, dla lepszego zrozumienia istoty rzeczy, wyjaśnić pewne terminy. Dlatego pozwolę sobie przytoczyć w tym miejscu kilka najważniejszych definicji oraz opisać w uproszczeniu symbolikę pustyni.
Eremita, wyraz pochodzący z języka greckiego i oznaczający „człowieka samotnego”, odnosi się do „pustelnika, zakonnika zachowującego regułę swojego zakonu, ale pozostającego w odosobnieniu, w samotności; w katolicyzmie eremitami są kartuzi
i kameduli”. Współcześnie mianem pustelnika określa się również osobę świecką, która świadomie i dobrowolnie zdecydowała się na życie w samotności, w celu poświęcenia się szeroko rozumianej działalności dobroczynnej. Natomiast pustelnia, samotnia, erem, lub eremitorium, jest „mieszkaniem pustelnika, odległym od ludzkich siedzib; są to małe domki, z ogródkiem, w jakich mieszkają eremici (anachoreci, pustelnicy)”.
Powszechnie pustynia rozumiana jest w aspekcie geograficznym jako „rodzaj formacji roślinnej i równocześnie ważna strefa krajobrazowa na kuli ziemskiej”. Jednak posiada ona głęboką symbolikę, z czego, niestety, większość ludzi nie zdaje sobie sprawy. Pustynia kojarzy się z szacunkiem dla ciszy i skupienia, z próbą dotarcia do najgłębszych pokładów własnego człowieczeństwa. Ukazuje też, jak bardzo małe są możliwości poznawcze człowieka. Osoba, która przeżywa ograniczoność poznania ludzkiego dostrzega jednocześnie własne braki i niedoskonałości. Ale dzięki temu otwiera się na to, co nowe, nieznane, a czego pragnie i potrzebuje. Na pustyni człowiek doświadcza kontemplacji
i obecności Absolutu, Boga. Pustynia jest również symbolem więzi z ludźmi. Jest to zaskakujące, wręcz paradoksalne stwierdzenie. Jednak im bardziej człowiek otwiera się na ducha, tym mocniej wiąże się z ludźmi.
RYS HISTORYCZNY
Pierwsi chrześcijańscy eremici pojawili się na przełomie III i IV wieku w Egipcie
i Syrii. To właśnie w tamtym okresie żyło trzech najsławniejszych pustelników Kościoła. Byli to: św. Paweł z Teb, św. Antoni Opat i św. Szymon Słupnik.
Paweł urodził się w Tebach w 228r. Pierwsze lata życia spędził spokojnie w domu rodzinnym. Jednak ok. 240r. rozpoczęły się w Cesarstwie Rzymskim prześladowania chrześcijan. Paweł dowiedział się, że jego zięć, który był poganinem, chce go wydać w ręce prześladowców. Wtedy postanowił udać się na pustynie i szukać ratunku w modlitwie. Zamieszkał w jaskini na pustyni egipskiej. Całymi dniami modlił się ubrany jedynie
w tunikę z liści palmowych nazbieranych w ostatniej oazie, jaką spotkał. Za pokarm służyła mu połowa bochenka chleba, którą codziennie miał przynosić mu kruk. W ostatnich dniach przed śmiercią odwiedził Pawła św. Antoni. Paweł zmarł w 341r. w wieku 113 lat, przeżywszy na pustyni lat 90. Jego ciało Antoni pochował na pustyni.
Antoni również pochodził z Egiptu. Urodził się ok. 251r. Będąc młodym człowiekiem usłyszał przypowieść, w której Jezus radził pewnemu młodzieńcowi, aby sprzedał swój majątek i rozdał pieniądze ubogim. Antoni dosłownie zrealizował tą radę,
a potem powędrował do Doliny Królów. Tam zamieszkał w jednym z grobowców i był wielokrotnie kuszony przez szatana. Gdy udało mu się zapanować nad pokusami, Bóg polecił mu, aby odnalazł św. Pawła na pustyni i opowiedział o nim światu. Po wypełnieniu powierzonego mu zadania Antoni powrócił do swojej pustelni. Tam zaczęli gromadzić się wokół niego uczniowie i powstał pierwszy chrześcijański klasztor. Antoni zmarł ok. 356r., a jego uczniowie rozeszli się po świecie i zakładali nowe klasztory.
Szymon urodził się pod koniec IV w. w rodzinie pasterskiej w Sis - na pograniczu Syrii i Cylicji. Po śmierci całego rodzeństwa i rodziców sprzedał swój majątek
i rozdał pieniądze ubogim. W 412r. wstąpił do klasztoru eremitów w Teleda koło Antiochii. Spędził tam 10 lat przygotowując się do życia w ascezie. Następnie przez trzy lata mieszkał
w Telanissos. Po upływie tego czasu udał się na pustynię i zamieszkał na skale w pobliżu Antiochii Syryjskiej. Z biegiem lat wokół jego pustelni zaczęły gromadzić się tłumy wiernych proszących o radę i modlitwę. Hałas i harmider stawały się dla niego nie do zniesienia. Dlatego poprosił o zbudowanie mu kolumny, na której zamieszkał. W ten sposób wierni mogli go zobaczyć jedynie z daleka. Mnisi z Telanissos wznieśli wokół szczytu wzgórza mur i pilnowali porządku wśród pielgrzymów. Odwiedzający pojedynczo wdrapywali się na słup, gdzie mogli porozmawiać z Szymonem. Kobiety nie miały do niego dostępu. Sam zaś Szymon przebywał na kolumnie ubrany w odzienie
z niewyprawionych skór i wystawiony na wszelkie żywioły. W czasie wielkiego postu nie odzywał się i nic nie jadł. Zmarł w 459r. W atmosferze wielkiego święta złożono jego ciało do grobowca w katedrze w Antiochii.
Trudno byłoby w tym miejscu przytaczać życiorysy wszystkich, przynajmniej ważniejszych, eremitów Kościoła. Jednak jeśli mam mówić o współczesnych pustelnikach, chciałabym poświęcić jeszcze kilka słów jednemu z bardziej znanych ascetów żyjących
w niezbyt odległych czasach, bo na przełomie XIX i XX w.
Karol Eugeniusz de Foucauld urodził się w 1858r. we Francji. Do dwudziestego dziewiątego roku życia był beztroski, lekkomyślny, pełen pragnień hedonistycznych, żądny nowości i uciech życiowych. Był oficerem kawalerii i brał udział w tłumieniu powstania w Algierii. Samotnie przemierzył Maroko, Saharę algierska oraz francuską część Afryki północnej. Jego życie zmieniło się całkowicie w ciągu jednego dnia. W październiku 1886r. uwierzył w Boga i tego samego dnia postanowił poświecić się całkowicie Jego służbie. Początkowo wstąpił do klasztoru trapistów w górach Vivarais. Potem odbył podróż do Jerozolimy. Wielokrotnie zmieniał domy zakonne, ale nigdzie nie mógł znaleźć miejsca dla siebie. W 1901r. otrzymał święcenia kapłańskie. Niedługo potem osiadł na stałe w głębi środkowej Sahary prowadząc działalność misyjna wśród Tuaregów. Przebywając na pustyni myślał o założeniu wspólnoty misyjnej, która pracowałaby wśród najuboższych. Opracował nawet kilka reguł zakonnych, ale do końca życia pozostał sam. Zmarł w samotności zastrzelony podczas zamieszek w 1916r. Jego śmierć odczuli tylko najbliżsi przyjaciele i osoby przebywające z nim na co dzień. Rozwój jego dzieła misyjnego nastąpił dopiero w trzydzieści lat po jego śmierci.
WSPÓŁCZESNE FORMY ŻYCIA PUSTELNICZEGO
Droga pustelnicza charakteryzuje się świadomą decyzją na samotny marsz przez życie bez możliwości oparcia się na drugim człowieku. Pustelnik samotnie dąży do rozwoju swojej świadomości osobowej i życia duchowego oraz wykonywania zadań życiowych. Z własnej woli rezygnuje z wartości życia małżeńskiego czy wspólnotowego na rzecz skupienia całej swojej energii na realizacji wybranej idei. W dzisiejszych czasach niewielu jest eremitów żyjących w odosobnieniu. W Kościele katolickim istnieją jedynie dwa zakony pustelnicze: kameduli i kartuzi. Życie pustelnicze jest realizowane głównie przez kapłanów i żyjące samotnie osoby świeckie.
Droga kapłańska
Omawiając drogę kapłańską jako jedną ze współczesnych form życia pustelniczego należy zaznaczyć, że chodzi o kapłaństwo połączone z celibatem, ponieważ ono jest
w gruncie rzeczy samotnością z wyboru. Bywają przecież w różnych obrządkach kapłani żyjący w małżeństwie. Dlatego oprę się tu na kapłaństwie katolickim, sakramentalnym, idącym w parze z celibatem.
„Celibat jest stanem życia, który człowiek świadomie i dobrowolnie wybiera dla siebie, aby służyć sprawom Królestwa, ażeby - przede wszystkim - temu Królestwu dawać szczególne świadectwo, jako rzeczywistości ostatecznej. (...) Dawać świadectwo Królestwu Bożemu, świadczyć o nim znakiem bezżenności - czyli znakiem oczekiwania na jedynego Oblubieńca i oczekiwania na Miłość, z której bierze początek każda prawdziwa miłość - to znaczy «pozostawać samotnym, ażeby inni nie byli samotni». To znaczy: przybliżać im obecność Boga - Tego, «dla którego wszyscy żyją». Uobecniać tego Boga znakiem swojego życia, swego wyboru, swojej egzystencji”.
Gdy więc ksiądz rozumie w pełni zadanie kapłaństwa i wartość celibatu, jego samotne życie może stać się wspaniałym darem złożonym w służbie prawdzie
i sprawiedliwości w wymiarze doczesnym, ale w perspektywie zbawienia wiecznego.
Droga zakonna
Obecnie istnieją na świecie tylko dwa zakony eremickie. Są to kameduli
i kartuzi.
Kongregacja Eremitów Kamedułów Góry Koronnej wywodzi się od wspólnoty pustelniczej założonej przez św. Romualda w Camaldoli w Toskanii ok. 1012r. Samą Kongregację założył w 1520r. bł. Paweł Justiniani. Kameduli żyją według reguły św. Benedykta. Łączą wiec życie pustelnicze ze wspólnotowym. Ścisła klauzura oddziela ich od świata. Nie mają radia ani telewizji, rzadko czytają gazety. Mogą opuścić klasztor idąc jedynie do lekarza, do urzędu lub na wybory. Zachowują milczenie; jeśli muszą przekazać sobie cos ważnego - mówią szeptem. W ogóle nie jedzą mięsa. Mieszkają w osobnych domkach zwanych eremami. Spotykają się tylko na modlitwie i kilku w ciągu roku wspólnych posiłkach. Dzień wypełnia im modlitwa, praca i tzw. „czytania duchowne”. Kobiety mają całkowity zakaz wstępu do klasztoru. Ale zwykle mnisi robią dla nich wyjątek raz lub dwa razy do roku przy okazji większych świąt. Do polski kamedułów sprowadził i osadził na Srebrnej Górze (Bielany) koło Krakowa w latach 1602 - 1605 marszałek wielki koronny M. Wolski. Obecnie w Polsce istnieją dwa klasztory kamedułów na Bielanach i w Bieniszewie. Żyje w nich 19 mnichów (spośród 58 na całym świecie).
Zakon Kartuzów jest zakonem kontemplacyjnym. Wywodzi się od La Grande Chartreuse (Wielkiej Kartuzji) - wspólnoty eremickiej założonej w 1084r. koło Grenoble przez św. Brunona z Kolonii. Podobnie jak kameduli zachowują regułę św. Benedykta, do której dołączyli nakaz życia w odosobnieniu, milczenia i zachowania postu od pokarmów mięsnych. Ich zakony (kartuzje) składają się z kościoła i domków, w których samotnie mieszkają mnisi. Wspólnie spotykają się kilka razy do roku. Na ziemiach polskich pierwsza kartuzja powstała w Pieninach w 1319r. Jest to tzw. Czerwony Klasztor znajdujący się obecnie na terenia Słowacji. W Polsce zakon został skasowany przez zaborców w pierwszej połowie XIX w. Obecnie na świecie żyje ok. 360 kartuzów w 18 kartuzjach.
Droga samotności z wyboru ludzi świeckich
Nie każdy człowiek może zostać pustelnikiem. Trzeba posiadać odpowiednie cechy i konsekwentnie wprowadzać je w życie. Prawdą jest również to, że nie każdy samotny człowiek jest pustelnikiem. Pustelnik świadomie i dobrowolnie decyduje się na życie
w samotności. Ale są też ludzie, którzy niechcianej i nieakceptowanej samotności nadają cechy programowe, co z czasem czyni ich zgorzkniałymi egoistami, nudziarzami itp.
Wśród osób świeckich można wyróżnić trzy drogi prowadzące do odkrycia w sobie powołania do życia pustelniczego: typowa, nietypowa i powikłana. Postaram się omówić pokrótce każdą z nich.
Droga pustelnicza typowa
Droga pustelnicza typowa jest najprostsza ze wszystkich. Decyzja o samotnym marszu przez życie następuje na samym początku, tzn. w chwili refleksji nad swoim powołaniem. Człowiek decydujący się pójść tą drogą wyczuwa intuicyjnie, że jest to dla niego jedyny słuszny wybór. Świadomie odrzuca inne drogi życiowe, chociaż posiada predyspozycje do realizacji każdej z nich. Należy jednak podkreślić, że życie w samotności nie wiąże się tu z powołaniem kapłańskim.
Pustelnik kształtuje obraz samego siebie i dąży do osiągnięcia dojrzałości osobowej, co z czasem mu się udaje. Cechuje się więc umiarem i zdolnością osiągnięcia równowagi
i harmonii. Posiada pozytywny i realistyczny obraz samego siebie. Wie, że jest tak samo wartościowy, jak inni ludzie. Nie dąży do realizacji nieosiągalnych dla siebie celów i nie próbuje dominować nad innymi. Potrafi ograniczać swoje skłonności licząc się w swym działaniu z dobrem i potrzebami innych. Czuje się członkiem wspólnoty, w której żyje i jest przekonany, że pozostali członkowie w pełni go akceptują. Jest oryginalny
i odpowiedzialny. Nikogo nie naśladuje i do nikogo się nie upodabnia. Potrafi samodzielnie podejmować ważne decyzje. Posiada stała hierarchię wartości i silne normy moralne, których potrafi bronić. Jest również opanowany, potrafi kierować swoimi emocjami, odruchami czy popędami.
Droga pustelnicza nietypowa
Ten rodzaj drogi pustelniczej jest nacechowany wahaniem. Sposób podjęcia ostatecznej decyzji ma wiele wariantów. Pierwszym z nich jest przykład osoby pracującej w ciekawym zawodzie i osiągającej w nim sukcesy. Z biegiem lat może ona pozwolić sobie na chwilę wytchnienia i zastanowić się nad wyborem drogi życiowej. Upływ czasu powoduje u niej spadek skłonności do wahań i rozterek, dzięki czemu łatwiej jest jej podjąć decyzje. Może ona w tym momencie zdecydować się na ukierunkowanie swojej pracy na służbę ludziom i życie w samotności dla lepszej realizacji celu.
Inną opcja dla nietypowego wkroczenia na drogę pustelniczą jest start z pozycji filozoficznych sceptycyzmu. Osoba taka jest przekonana o niemożliwości osiągnięcia wiedzy i poznania prawdy. W rezultacie wszystko neguje i ocenia krytycznie. Ale może przyjść taki moment, kiedy zniechęci się do swoich dotychczasowych postaw i stopniowo nabierze pewności powołania pustelniczego.
Istnieją również tzw. „poszukiwacze - teoretycy”. Snują oni nieustannie rozważania na temat swojego miejsca w świecie, ale nie próbują realizować żadnej opcji. Z czasem pojawia się niebezpieczeństwo stania się „nieudacznikiem życiowym”. Jednak czasem, pod wpływem silnych przeżyć i szoku wywołanego ujrzeniem swego życia w prawdziwym zwierciadle, następuje stanowczy odwrót od dotychczasowych programów życiowych
i wstąpienie na drogę samotności z wyboru.
Czasem samotność staje się droga życiową z braku innych możliwości. Nie udało się założyć rodziny, nie czuje się powołania do kapłaństwa czy życia zakonnego. Pojawia się zagrożenie alienacji i zgorzknienia. Ale po okresie rozpaczy i cierpienia można podjąć decyzje o akceptacji życia w samotności i poświecenia się służbie ludziom.
Droga pustelnicza powikłana
Powikłania w życiu ludzi powstają z różnych przyczyn. Najczęściej człowiek sam je tworzy akceptując nieodpowiednią sytuacje lub podejmując niewłaściwe decyzje. Często też problemy życiowe są wynikiem krzywdzącej działalności innych ludzi motywujących swe postępowanie zawiścią czy chęcią zemsty. Istnieją również czynniki społeczne, kulturowe czy polityczne, takie jak np. wojna, konflikty społeczne lub nieakceptowane przekonania polityczne. One również prowadzą do powikłania drogi życiowej człowieka. Oczywiście dana osoba może po prostu nie wiedzieć, że w XXI w. można dobrowolnie zdecydować się na życie w samotności. Wtedy robi wszystko, byleby tylko „nie być samemu”.
W tym przypadku człowiek wkracza na drogę samotności przechodząc z innej, często zupełnie odmiennej. Przyczyn jest wiele: rozbite małżeństwo, wczesne wdowieństwo czy śmierć narzeczonego, czasem utrata w wyniku katastrofy całej rodziny. Często po takiej tragedii człowiek nie wyobraża sobie życia u boku innej osoby, nie potrafi założyć nowej rodziny. Decyduje się wiec na pozostanie w samotności i poświecenie się pracy na rzecz innych. Czynnikiem warunkującym zmianę drogi życiowej może być też przewlekła choroba zakończona niepełnosprawnością, kiedy to osoba chora dochodzi do wniosku, że prosta uczciwość nakazuje jej borykanie się z powstałymi trudnościami
w samotności i zwolnienie małżonka z obowiązku opieki. Zdarza się również, że zanim człowiek wstąpi na drogę pustelniczą próbuje wielu innych. Może na przykład popierać seks bez zobowiązań, wstąpić do seminarium lub klasztoru, ale nie przyjąć świeceń, nie ukończyć nowicjatu. Taki człowiek gorączkowo poszukuje swojego miejsca na świecie, sposobu na pełną realizacje swojej osobowości. I w tych poszukiwaniach może natrafić na pustelnika i odkryć w sobie powołanie do podążenia tą właśnie drogą.
Przewodnie ukierunkowania w realizacji drogi pustelniczej
Życie każdego pustelnika ma jakieś przewodnie ukierunkowanie. Z reguły wyróżnia się w śród nich trzy typy: antropocentryczne, socjocentryczne
i teocentryczne. Oczywiście nie jest to sztywny podział. W życiu jednego pustelnika mogą się łączyć cechy charakterystyczne dla wszystkich trzech typów ukierunkowań, jednak jeden z nich zawsze bierze górę nad innymi.
Ukierunkowanie antropocentryczne
W przypadku pustelnika o ukierunkowaniu antropocentrycznym siłą napędową jego działań jest miłość do człowieka. Staje on w obronie godności ludzkiej i praw człowieka. Walczy z niesprawiedliwością, kłamstwem i obłudą, sprzeciwia się wobec braku szacunku dla istoty ludzkiej oraz zatracenia jej odrębności i niepowtarzalności. Charakteryzuje się więc humanistyczna postawą, która przejawia się w aktywnej działalności na rzecz ochrony człowieka i jego godności. Pustelnik widzi celowość swojej pracy i wierzy, że przyniesie ona pozytywne skutki. Swoją postawę może realizować w każdym zawodzie i na każdej drodze życia, będąc zarówno osoba duchowną, jak i świecką. Na tle innych ludzi wyróżnia się antropocentryzmem i altruizmem. Posiada głęboką i prawdziwą wiedzę o człowieku. Ponadto potrafi dzielić się nią z innymi i przez całe życie dokształca się w tej dziedzinie poprzez umiłowanie każdego człowieka.
Ukierunkowanie socjocentryczne
Pustelnik socjocentryk kieruje się w swoim życiu miłością do ludzi, do wspólnot ludzkich. Pragnie, aby jego działania służyły dobru ludzkiemu i rozwojowi społeczności. Najlepiej czuje się jako formalny lub nieformalny przywódca grupy. Ale nie zależy mu na stanowiskach czy karierze. Pragnie jedynie wykorzystać w pełni możliwości, jakie daje mu zajmowana pozycja, i uczynić życie ludzi lepszym, mądrzejszym, łatwiejszym. Jednocześnie, przebywając w grupie ludzi, nie traci nic ze swojej indywidualności. Nigdy też nie podejmuje działań pozornych. Jego praca społeczna charakteryzuje się autentycznością i odpowiedzią na prawdziwie dostrzeżoną potrzebę. W żadnym wypadku nie jest osobą konfliktową. W swoich działaniach nastawia się przede wszystkim na jednoczenie ludzi, dąży do osiągnięcia zgody i pokoju. Ponadto posiada zupełnie wyjątkową cechę - w swojej pracy z ludźmi potrafi odróżnić rzeczy drobne, nie mające perspektyw, od spraw naprawdę ważnych, mogących w przyszłości wydać obfite owoce.
Ukierunkowanie teocentryczne
Ukierunkowanie teocentryczne charakteryzuje się głęboką miłością Boga, uznaniem Jego istnienia i świadomością Jego obecności w świecie. Dla pustelnika teocentryka miłość do Boga jest realną rzeczywistością domagającą się upraktycznienia poprzez wspieranie człowieka z wykorzystaniem modlitwy jako najlepszej i najpewniejszej formy pomocy.
W tym przypadku pustelnik jest zainteresowany m.in. cechą religijności w ludziach. Zwraca również uwagę na problematykę różnorodności religii w świecie, przy czym szanuje przekonania religijne innych ludzi. Ale przede wszystkim skupia się na wprowadzaniu w swoje życie zasad Ewangelii i podporządkowanie się im. Kieruje się głównie posłuszeństwem wobec woli Bożej, ubóstwem wyrażanym w nieprzywiązywaniu wagi do spraw materialnych oraz czystością, czyli opanowaniem i wstrzemięźliwością
w sferze życia seksualnego.
PODSUMOWANIE
Najczęściej wybieraną współcześnie formą drogi pustelniczej jest droga samotności z wyboru ludzi świeckich. Jest ona stosunkowo prosta: nie wymaga wielu wyrzeczeń, można żyć wygodnie, jest się niezależnym, nie istnieje żaden zakaz kontaktów z ludźmi. Wymagana jest jedynie rezygnacja z życia rodzinnego czy wspólnotowego na rzecz poświecenia się służbie Bogu i ludziom. Większość współczesnych pustelników nie oddaje się już kontemplacji na pustyni czy w innych samotniach, lecz prężnie działa w różnego typu organizacjach mając na celu uczynienie wszystkiego, co w ich mocy, aby
w różnorodny sposób pomagać potrzebującym.
BIBLIOGRAFIA
Władysław Kopaliński „Słownik mitów i tradycji kultury”, Państwowy Instytut Wydawniczy 1991, s. 950
Krystyna Osińska „Pustelnicy dziś”, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1988, s. 8 - 17, 30 - 54, 64 - 69
„Popularna Encyklopedia Powszechna”, tom V pod red. Ludwika Czopka, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1995, s. 100
„Popularna Encyklopedia Powszechna”, tom XIV pod red. Jana Pieszczachowicza, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1996, s. 356
„Święci pustelnicy” [w:] „Księga Świętych. Niezwykłe historie ludzi wiary” pod red. Grzegorza Polaka, Edipresse Polska, nr 19(70)
„Wielka Encyklopedia Polski” pod red. Moniki Karolczuk-Kędzierskiej, Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, Kraków 2004, s. 492, 508
„Popularna Encyklopedia Powszechna”, tom V pod red. Ludwika Czopka, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1995, s. 100
Władysław Kopaliński „Słownik mitów i tradycji kultury”, Państwowy Instytut Wydawniczy 1991, s. 950
„Popularna Encyklopedia Powszechna”, tom XIV pod red. Jana Pieszczachowicza, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1996, s. 356
Jan Paweł II w rozmowie z André Frossardem
13