KOMUNIKACJA SPOŁECZNA W ŻYCIU ZBIOROWYM
Lisowski Maciej
Europeistyka rok I
Rzeczywistość społeczną tworzymy z innymi ludźmi, z którymi jesteśmy powiązani na wiele sposobów. Postrzegamy ich jako rzeczywistych i potencjalnych partnerów w komunikacji społecznej. Życie społeczne przebiega jako proces ciągle podejmowanych interakcji, zaś sposób postrzegania innych ludzi obrazuje doświadczenie społeczeństwa, jego reguł i norm. Interakcje społeczne stanowią „cegły", z których zbudowane są wszystkie złożone formy życia społecznego. Dzięki ustawicznej wymianie z innymi ludźmi, poprzez niekończący się proces interakcji, możliwe staje się tworzenie i odtwarzanie porządku społecznego.
Określenie „interakcja" oznacza, że wszyscy uczestnicy wymiany oddziałują na siebie wzajemnie, czyli komunikują się ze sobą. „Społeczna" podkreśla uczestnictwo innych ludzi. Komunikowanie zachodzi zawsze w jakimś celu i skierowane ku innym ludziom, których definiujemy jako partnerów. Nie zawsze oznacza to kontakt bezpośredni, „twarzą w twarz", może to być list, rozmowa telefoniczna, taks, kontakt poprzez pocztę elektroniczną. Z chwilą, kiedy rozpoczyna się komunikowanie, przestajemy być niezależni. Nasze zachowanie jest modyfikowane przez oczekiwania partnerów i wzory społeczne, które regulują ich przebieg. Socjologów interesują przede wszystkim formy interakcji i znaczenie, jakie mają dla ludzi, oraz wzory, które określają, kto komunikuje się z kim i w jaki sposób. Nasz stosunek do innych wyraża się na wiele sposobów. Spędzamy wiele czasu na analizowaniu i przeżywaniu swoich relacji z innymi ludźmi i próbujemy jakoś porządkować własne doświadczenia. Staramy się formułować własne wrażenia o tym. jacy są inni ludzie, ustalamy, dlaczego zachowują się właśnie tak. Nawiązując kontakt z drugim człowiekiem zauważamy jego cechy fizyczne, sposób mówienia, język, jakiego używa, barwa głosu, gestykulację itp. Stanowi to materiał do uogólnień dla partnera interakcji. Staramy się na jego podstawie stworzyć sobie spójny obraz drugiego człowieka, obraz „innego". Wizerunek ten silnie rzutuje na to, jak zachowujemy się wobec innych, co do nich czujemy. Niekiedy tworzymy sobie wizerunek człowieka obserwując jego mieszkanie czy dom, biuro, sposób ubierania się. Dokonujemy w ten sposób kategoryzacji wiedzy o innych ludziach. Przypisujemy im określony status społeczny - robotnik, biznesmen, profesor, pewne cechy osobowości - człowiek gadatliwy, milczek, zamknięty, otwarty.
Ludzie są zbyt skomplikowani, aby w każdym kontakcie społecznym uwzględniać tę złożoność. Kategorie umożliwiają uproszczenie i uogólnienie rzeczywistości społecznej - umożliwiają uporządkowanie ludzi w pewne znaczące klasy i przypisanie im odpowiednich oznaczeń. Musimy też pamiętać, że mamy naturalną skłonność do postrzegania drugiego człowieka w ten sam sposób, chociaż zmienił on już swój sposób działania.
Kategorie dostarczają pewnych schematów interpretacyjnych, które porządkują nasze informacje o innych ludziach. Podobne funkcje pełni stereotyp, będący generalizacją opartą na wiedzy potocznej, która przypisuje pewne cechy wszystkim członkom danej zbiorowości.
Dlaczego ludzie podejmują pewne działania, a innych unikają? Musimy poznać przyczyny tych wyborów, aby zrozumieć sens ludzkich zachowań społecznych. Nasz proces rozumienia pozwala wskazać dwa rodzaje uwarunkowań:
• dyspozycyjne - stwierdzamy, że ktoś zachowuje się tak dlatego, że wynika to z cech jego osobowości, przypisujemy to działaniu czynników wewnętrznych;
• sytuacyjne - stwierdzamy, że ktoś zachowuje się w pewien sposób na
skutek okoliczności zewnętrznych.
To, jak wyjaśniamy czyjeś zachowanie, ma wiele następstw. Jak wynika z badań, mamy skłonność do uzasadniania własnych działań wpływem czynników sytuacyjnych, a działania innych interpretujemy jako wynik wpływu czynników wewnętrznych lub osobowościowych.
Wszelka społeczna interakcja powoduje komunikowanie się z innymi ludźmi, co oznacza proces przekazywania informacji, idei, postaw i stanów psychicznych. Proces ten umożliwia koordynację złożonych działań zbiorowych i stanowi podstawę instytucji społecznych. Komunikacja może przybierać postać werbalną i niewerbalną. Chociaż interakcja stanowi esencję komunikacji werbalnej, nie sposób pominąć znaczenia komunikacji niewerbalnej. Jak ustalono, jedynie 30-35% znaczenia społecznego interakcji przekazywane jest przy pomocy stów. Pozostała część komunikowana jest poprzez systemy komunikacji niewerbalnej, które oddziałują na proces interakcji na wiele sposobów.
Do najważniejszych systemów komunikacji niewerbalnej zaliczane są:
• język ciała - wszelkie ruchy i gesty, które mogą być odczytywane przez partnera jako sygnały zachęcające do kontaktu lub zniechęcające,
• parajęzyk - sposób mówienia, ton głosu, tempo,
• dystans w przestrzeni fizycznej - bliskość jest przejawem zainteresowania drugą osobą, stwierdzono np. że małżeństwa określające się jako szczęśliwe stają w odległości 28 cm od siebie (średnio), zaś małżeństwa określające się jako nieszczęśliwe zwiększają średni dystans do 38 cm,
• dotyk - poprzez kontakt fizyczny, uścisk ręki, poklepywanie po plecach itp. przekazujemy swoje przyjazne uczucia innym ludziom,
• artefakty - wszelkie przedmioty, które informują innych o naszym statusie społecznym, wieku, zawodzie, stanie cywilnym itp.
Wszelkie interakcje nawiązywane są w przestrzeni fizycznej. Każdego z nas otacza pewna strefa ochronna, zwana terytorium osobistym, „kloszem", jak określił to E. Hali, która chroni przed kontaktem z innymi ludźmi. Wielkość jej zależy od zawodu, statusu społecznego, norm kulturowych itp. Jeżeli ktoś usiłuje przekroczyć to terytorium, dajemy sygnały „odstraszające", odsuwamy się, chrząkamy bądź zwracamy uwagę. Tę przestrzeń osobistą można podzielić na 4 strefy:
• strefa intymna - bezpośredni kontakt fizyczny, odległość od 15-45 cm, obowiązuje w kontaktach prywatnych, umożliwia dotyk, mówienie szeptem.
• strefa osobista - 45-120 cm, zwykle odległość zachowywana w czasie konwersacji, umożliwia mówienie głosem ściszonym, jest to tzw. odległość wyciągniętych ramion,
• strefa społeczna - 120-360 cm, dystans stosowany we wszelkich kontaktach bezosobowych, urzędowych, formalnych, np. klient — sprzedawca, szef - podwładny, umożliwia posługiwanie się pełnym głosem,
• strefa publiczna - od 750 cm. mówcy na zebraniu, na wiecu, ważne osobistości w wystąpieniach publicznych, często wymaga korzystania z urządzeń technicznych, żeby głos docierał do wszystkich słuchaczy. Scharakteryzowane powyżej dystanse dotyczą norm kultury amerykańskiej. Bardzo interesujące byłoby porównanie ich z normami innych kultur, np. kultury polskiej czy kultur azjatyckich.
W procesie komunikowania się, ludzie odgrywają role społeczne i zajmują określony status, czyli pozycję w strukturze społecznej. Rola jest zbiorem zachowań, postaw, zobowiązań i przywilejów, jakich inni ludzie oczekują od człowieka zajmującego określony status społeczny. Role reprezentują porządek instytucjonalny społeczeństwa, utożsamiany z obiektywnym wymiarem życia społecznego, ale także nasz sposób myślenia i działania. Rola umożliwia człowiekowi modyfikację sposobu jej odgrywania, nadanie jej indywidualnego charakteru i stylu.
Każdy z partnerów interakcji stara się zdobyć wiedzę o tym, jak powinien zachowywać się w stosunku do innych, aby spełnić ich oczekiwania. Staramy się „zdefiniować sytuację", co oznacza interpretację działań partnera i dostosowanie do nich działań własnych. Definicja sytuacji wiąże się z tworzeniem własnej rzeczywistości społecznej, która musi być w pewnym stopniu podzielana przez partnera. Określa się to jako negocjowanie interakcji, czyli wzajemne dostosowywanie działań. Ten punkt widzenia charakteryzuje teorie działania społecznego. Odmiennie traktuje się definicje sytuacji w innych teoriach, gdzie sytuację uznaje się za daną i zawierającą pewne czynniki strukturalne, które określają warunki interakcji. Innymi słowy, na charakter interakcji oddziaływują także warunki organizacyjne, takie jak bliskość w przestrzeni fizycznej, wielkość grupy, jej struktura.
Poza definicją sytuacji partnerzy interakcji muszą posiadać wiedzę na temat statusów i ról społecznych, która umożliwia orientację w oczekiwaniach innych ludzi. Status i rola informują o tym, jak zorganizowane są struktury społeczne, w jaki sposób ich członkowie są ze sobą powiązani.
Ogół stosunków z innymi ludźmi można podzielić na trzy sfery:
1. Sfera współżycia ~ obejmuje kontakty, w obrębie których partnerzy występują anonimowo, jako ludzie, powiązani najogólniejszymi normami typu grzeczność, uprzejmość, zasady dobrego wychowania. Normy te mają zapewnić bezkolizyjność kontaktu. Partnerzy nie formułują wobec siebie żadnych oczekiwań, nie próbują wpływać na siebie. Na tę sferę składają się wszelkie kontakty przelotne, anonimowe, powstające na skutek przebywania ludzi w tym samym miejscu i czasie, np. oczekiwanie we wspólnej poczekalni dworcowej, podróż we wspólnym przedziale kolejowym.
2. Sfera ekspansji - obejmuje wszelkie kontakty zawiązywane za pośrednictwem instytucji społecznych. Kontakt przebiega na podłożu partykularnych pragnień i interesów. Partnerzy są społecznie zdefiniowani - występują w określonych rolach społecznych, jako kasjerka, klient, urzędnik, nauczyciel. Instytucje formułują normy regulujące przebieg interakcji, które często wyrażone są w formie przepisów, reguł sformalizowanych. W sferze ekspansji partnerzy występują jako nosiciele mocy społecznych, dzięki którym mogą wywierać wpływ na partnera, uzyskiwać nad nim przewagę. Bardzo ważny wpływ na przebieg interakcji ma wybór strategii postępowania - wywieranie przemocy, argumentacja, odwołanie się do zewnętrznych arbitrów.
3. Sfera dyskursu oznacza kontakty o charakterze osobowym. Podłożem interakcji jest osiągnięcie porozumienia. Interakcja przybiera postać wymiany przekonań, informacji, uzgadniania wartości itp. Normy regulujące ten typ kontaktów mają charakter indywidualny, sankcją jest odrzucenie.
Udział jednostki w życiu społecznym wyraża się poprzez uczestnictwo w różnych „skupieniach" społecznych. W potocznym myśleniu grupą czy zbiorowością określa się jakikolwiek zbiór ludzi. Natomiast socjolog uzna za grupę społeczną tylko taki zbiór ludzi, który spełnia następujące kryteria:
1. Między członkami zbioru występują interakcje, które przebiegają wedle ustalonych wzorów. Osoby będące członkami grupy pozostają ze sobą w „ustalonych stosunkach społecznych" - kryterium obiektywne.
2. Osoby podejmujące ze sobą interakcje same określają się jako członkowie grupy, „uważają się za grupę" - kryterium subiektywne.
3. Jednostki pozostające w interakcjach określane są przez innych jako „członkowie grupy" - kryterium subiektywne.
Cechy konstytuujące grupę społeczną
Jan Szczepański uważa, że o istnieniu grupy społecznej przesądza kilka
czynników:
1) przynajmniej trzech członków;
2) wspólne cele, które wzmacniają poczucie solidarności i więź społeczną;
3) struktura czyli organizacja grupy;
4) identyczność wskazująca odrębność od innych grup i zbiorowości;
5) ośrodki skupienia grupy - wartości, symbole, idee.
Bibliografia:
Aronson E., Człowiek istota społeczna., Warszawa 2004
Encyklopedia Socjologii., Warszawa 1996
Słownik socjologii i nauk społecznych PWN OXFORD., red. Marshall G., Warszawa 2004
7