20. Czy wszystkie wynalazki są dziełem Europy?
Dynamizm naszej kultury, wynikający z układu wewnętrznych napięć i sprzeczności, każe nam w każdym kolejnym stuleciu tworzyć, emigrować, eksportować i skazuje nas na ekspansję. Fakt, że tę tendencję nazwano imperializmem, wydaje się czymś względnym i nieistotnym: wszelka energia, wszelka siła fizyczna albo duchowa może być oceniona jako imperialistyczna z punktu widzenia przedmiotów albo jednostek, które tej sile uległy. Ale taki też jest warunek życia, i prawo — to prawda, że wcale nie sentymentalne
— miłości.
Wynaleźliśmy niemal wszystko.
Przede wszystkim przestrzeń. Albowiem Europejczycy odkryli cala kulę ziemską, podczas gdy żaden lud nie próbował odkryć Europy. Dzięki nam także cała ludzkość uświadomiła sobie powoli swoją jedność. Pojęcie uniwersalności istniało być może w umysłach mędrców jakichś innych kultur, ale dopiero Europejczycy nadali temu pojęciu konkretną treść i wykazali jego sensowność. Naszym wytworem jest pojęcie gatunku ludzkiego.
Następnie czas. To Europejczycy wynaleźli historię i historiografię wraz ze wszystkim, co z tych pojęć wynika. Filozofię historii, nauczanie historii, instytucję archiwów, krytyczne studia nad przeszłością, nauki z nich wyciągane, odnawianie się sztuk, tematy powieści i utworów teatralnych, zasób cytatów dla polityków, i na koniec
— ten nowoczesny przesąd zwany „sensem historii", który budzi żywe polemiki intelektualne, ale przede wszystkim w istotny sposób kształtuje polityczne preferencje mas.
Opierając się na historii, Europejczycy wynaleźli archeologię, tak jak wynaleźli etnografię, opierając się na odkryciach geograficznych. Znana jest też decydująca rola, jaką te dyscypliny odegrały w niedawnym rozwoju socjologii i psychologii analitycznej, powstałych także w Europie.
W zakresie wszelkiego rodzaju wynalazków, które w ciągu ostatniego półwiecza zmieniły postać świata, wkład Europejczyków jest przeważający. Mówię z naciskiem: Europejczyków, a nie któregoś z krajów Europy. Każde bowiem z tych odkryć zrodziło się z wielkiego i przekraczającego granice dialogu między uczonymiwieków ubiegłych i dnia dzisiejszego; każde też trzeba widzieć w kontekście refleksji ogólnoeuropejskiej (który to kontekst wykazuje coraz wyraźniejszą tendencję do rozszerzania się także na Stany Zjednoczone). Wystarczy wymienić: marksizm i psychoanaliza; egzystencjalizm i personalizm; teoria kwantów w fizyce oraz teoria grup i zbiorów w matematyce; socjologia i wielkie syntezy historyczne; poszerzona na różne dziedziny teoria względności i fizyka nuklearna, lotnictwo, radio i kino; szczepionki i penicylina; syntetyczna benzyna i radar, syndykalizm i spółdzielczość, konstrukcje z metalu i biurokracja; i wreszcie cała sztuka nowoczesna, malarstwo, muzyka, poezja, esej, teatr i rzeźba: niemal wszystkie wielkie nazwiska w tych dziedzinach to nazwiska Europejczyków, a ci nieliczni, którzy nie są z Europy, uczyli się swojego rzemiosła u naszych mistrzów, w naszych szkołach, w paryskich kawiarniach albo z naszych książek.
Ale myślę nie tylko o tym. Współczesny nam świat można uznać za wytwór Europy. Naśladuje on, zarówno w dobrym, jak i w złym, nasze obyczaje i przedmioty przez nas wytwarzane, nasze techniki artystyczne i nasze budownictwo, transport i formę rządów, przemysł i medycynę, a także nasze uzbrojenie — wszystko naraz. Na wszystkich tych polach Hindusi, Chińczycy i Murzyni imitują Europę, my natomiast co najwyżej jakieś wersety z ich pradawnych opowieści, jakieś posągi ich bogów albo rytmy ich tańców. (Chociaż jutro będą naśladować Amerykę albo Rosję...)
I wreszcie, aby te skarby wydobyte z głębin czasu i przestrzeni gdzieś przechować, Europejczycy wynaleźli muzea. A opierając się na tym skondensowanym bogactwie wieków i kontynentów, wypracowali niejako podstawy i wstęp do porównawczej wiedzy o kulturach i cywilizacjach, religiach i sztukach, moralnościach i formach rządu; ta wiedza zaś — jakaś uniwersalna czy planetarna socjologia — przygotowuje także drogi prowadzące do przyszłej jedności gatunku ludzkiego.
Rzucam tu tylko jakby tytuły rozdziałów, a na boku zostawiłem na przykład całą kwestię form życia społecznego i naszych instytucji.
Za sprawą kolonizacji, prywatnych kontaktów handlowych albo sporadycznych wzajemnych wpływów kulturowych, przedziwnie przypadkowych, a zarazem w tajemniczy sposób skutecznych, Europa istotnie użyczała całej kuli ziemskiej tego, co wytworzyła; techniki, higieny, instytucji społecznych i politycznych, parlamentaryzmu, związków zawodowych, a także swojej sztuki i filozofii, w rozumieniu wykraczającym poza sferę sacrum, oraz ich form działania i nieco właściwej im logiki... Ale Europa nie objęła tym eksportem swoich mechanizmów dialektycznej samoregulacji, na które składa się równowaga i stałe jej podważanie, krzyżujące się tragedie, niezliczone napięcia, rozdzierające, a płodne.
Cały świat chciwie przyjmuje nasze maszyny i doktryny, nasze leki i trucizny, a także wiele tajemnic naszej potęgi materialnej — słowem: świat chętnie przyjmuje nasze produkty. Ale nie przyjmuje naszych wartości religijnych, etycznych i filozoficznych; a przecież tylko one wyjaśniają genezę tych produktów i tylko one pozwoliłyby zbudować z nich jakiś ład. Wybiera najbardziej wątpliwe z naszych produktów — na przykład nacjonalizm — i kieruje je przeciwko nam. Przyswaja sobie zewnętrzną stronę okcydentalizmu: fabryki, higienę, ubranie, środki transportu, zasady urbanistyki i architektury. Gardzi jednak naszą psychologią i naszą duchowością albo po prostu ich nie zna. Domaga się naszych maszyn, ale odrzuca naszą etykę pracy. Świat chce, żebyśmy mu pomogli lepiej żyć, ale pogardza miłością bliźniego.