Nazwa przedmiotu Demografia społeczna - procesy ludnościowe	Kod przedmiotu	Semestr 1 Rok 1, St. dz. lic. Nowy program	Status w programie studiów
Liczba godzin zajęć : 30	Wykłady - 30	Ćwiczenia:	Liczba punktów ECTS:
Osoba odpowiedzialna za przedmiot: Dr hab. Kazimierz Korab, prof. SGGW	Jednostka organizacyjna Zakład Socjologii Wsi i Komunikacji Społecznej		Język wykładowy Polski
Cele i zadania przedmiotu: Rozumienie procesów demograficznych dzięki znajomości teorii demograficznych i społecznych uwarunkowań i prawidłowości procesów demograficznych. Formułowanie prognoz demograficznych. Rozumienie czynników mających wpływ na realizm prognoz demograficznych. Posługiwanie się podstawowymi miarami demograficznymi w charakteryzowaniu procesów ludnościowych zachodzących w polskim społeczeństwie. Analizowanie społecznych konsekwencji procesów ludnościowych w społeczeństwie polskim i europejskim.
Opis przedmiotu: tematyka wykładów: CZĘŚĆ I. WPROWADZENIE DO DEMOGRAFII. ZAGADNIENIA PODSTAWOWE Przedmiot demografii społecznej. Podstawowe cechy demograficzne (wiek, płeć). Ich rola w pełnieniu ról społecznych. Gender studies. Status demografii jako dyscypliny naukowej. Demografia i jej specjalizacje. Stosunek demografii do nauk społecznych, w tym do socjologii. Rola podstawowych zmiennych demograficznych w analizach socjologicznych. Badania demograficzne. Podstawowe pojęcia, definicje, metody, techniki badawcze i teorie w demografii. Wskaźniki demograficzne. Standaryzacja danych demograficznych. Piramida wieku. Tablice trwania życia. Reprodukcja ludności - podstawowe pojęcia i miary. Stan, struktura i zmiany demograficzne. Historia spisów ludności. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań z 2002 roku. Szczególna rola GUS w badaniach demograficznych. Teorie demograficzne. Historia teorii demograficznych. Klasyfikacje teorii demograficznych. Status naukowy teorii demograficznych. Teoria przejścia demograficznego. Współczesne próby budowania teorii demograficznych. CZĘŚĆ II. TRENDY I PROBLEMY DEMOGRAFICZNE Historia rodziny. Modele rodziny w różnych religiach, ideologiach i utopiach. Czynniki i skutki kryzysu rodziny w XX wieku w kręgu cywilizacji zachodniej. Rodzina wielopokoleniowa, dwupokoleniowa, nuklearna. Samotność z wyboru (single) i samotność z konieczności (współczesna samotność w tłumie, samotność osób starych). Homoseksualizm. Różne typy związków formalnych i nieformalnych. Rozwody. Ruchy antyrodzinne, ideologie, ruchy kulturowe (erotyzm, cywilizacja konsumencko-producencka). Czynniki odrodzenia rodziny. Ruchy prorodzinne. Racje ekonomiczne (systemy emerytalne). Systemy wartości. Role i tożsamość matek, ojców, dzieci, dziadków. Instytucje pomocy rodzinie. Starzenie się społeczeństw kręgu cywilizacji zachodniej. Zmiany w strukturze demograficznej ludności. Czy kryzys cywilizacji zachodniej? Narodziny i śmiertelność. Zdrowie, zachorowalność i śmiertelność. Historia epidemii i chorób. Śmierć. Wypadki na drogach. Wojny, łagry i obozy zagłady. Ludobójstwo. Aborcja i eutanazja. Migracje w świecie. Ruch wędrówkowy ludności: typy i miary migracji. Historia migracji i wędrówek ludów. Deportacje wojenne i polityczne. Migracje zewnętrzne i wewnętrzne. Ruchliwość społeczna i zawodowa w Europie i świecie. Migracje w Polsce. Emigracja, imigracja, migracja wewnętrzna. Historia i współczesność. Deportacje wojenne. Demograficzne skutki wojen dla rodzin. Polityka a demografia w skali świata. Procesy depopulacyjne na tle eksplozji demograficznej w różnych częściach świata. Prognozy demograficzne świata. Światowe trendy demograficzne. Główne problemy demograficzne współczesnego świata (między depopulacją Polski i krajów europejskich a przeludnieniem w wielu rejonach świata). ONZ i jego program milenijny. Organizacje międzypaństwowe. Czy islamizacja Europy? Prawa człowieka a demografia. Polityka i demografia w Polsce. Polityka ludnościowa (i społeczna) Polski na tle Europy i świata. Wpływ organizacji pozarządowych na procesy demograficzne. Pronatalna i antynatalna polityka ludnościowa w Polsce. Raport GUS 2008-2035. tematyka ćwiczeń (brak ćwiczeń z tego przedmiotu)
Metoda nauczania: podawcza połączona z interaktywną - z wykorzystaniem środków audiowizualnych.
Sposób zaliczenia: test.
Pomoce naukowe i literatura: Literatura podstawowa: Holzer J. Z.: Demografia, Warszawa 1999. Mitręga M.: Demografia społeczna, Wyd. Śląsk, 1995. Okólski M.: Demografia zmiany społecznej, Scholar, Warszawa 2004 Okólski M. (red.): Teoria przejścia demograficznego, PWE, Warszawa 1990. Literatura uzupełniająca Andrychowicz B., Monte A., Frendel I., Rosner A., Santacroce P.: Atlas Demograficzny i Społeczno-Zawodowy Obszarów Wiejskich w Polsce, Warszawa 1995. Auleytner J.: Polityka społeczna, czyli Ujarzmianie chaosu socjalnego, Warszawa 2002. Cieślak M. (red).: Demografia. Metody analizy i prognozowania, Warszawa: PWN, 1992 Flandrin J.-L., Historia rodziny, Warszawa 1998. Frąckiewicz L. (red.): Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje, Katowice 2002. Frątczak E., Sobczak I. (red.): Dzietność kobiet polskich w okresie transformacji ustrojowej, Warszawa 2000. Holzer J. Z., Serek R., Toński P.: Ocena sytuacji demograficznej Polski do 2020 r. według 16 województw, Warszawa 1999. Hrynkiewicz Józefina (red.): Zadania samorządów lokalnych w rozwoju demograficznym, Skierniewice 2002. Lecaillon J.-D.: Les enjeux de la demographie europeenne, Zurich : Thesis 2001 (Les publications de la Fondation Guile, Vo. I). Latuch M., Demografia społeczno-ekonomiczna, PWE, Warszawa 1985. D. H. Meadows i in., Przekraczanie granic. Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość Okólski M. (red. ), Determinanty umieralności w świetle teorii i badań empirycznych, Warszawa 1990. Problemy demograficzne Polski przed wejściem do Unii Europejskiej, Praca zbiorowa pod redakcją Zbigniewa Strzeleckiego, Warszawa 2004. Rakowski W. (red.): Rodzina polska w okresie kryzysu i ożywienia gospodarczego (1990-1995), Warszawa 1997. Raport o rozwoju społecznym. Zmieniająca się rola państwa (UNDP). Rocznik Demograficzny, Warszawa Rosset E., Billig W.: Studia nad teoriami ludnościowymi, Warszawa. Seniorzy w polskim społeczeństwie, Warszawa 1999, (GUS) Sikoń T., Nawracały E. (red.): Polska a Europa. Rozwój demograficzny a niepełnosprawność dzieci i młodzieży w Społeczności lokalnej, Piekary Śląskie 2002. Sikorska Joanna (red.): Społeczne problemy osób niepełnosprawnych, Warszawa 2002. Strzelecki Z., Toczyński T. (red.): Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921-2002, Warszawa 2002. Strzelecki Z., Wrzeszcz M., Ziółkowski Z. (red.): Alkohol, narkotyki, tytoń. Skutki demograficzne w Polsce, Warszawa 1986. Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2000-2001, Warszawa 2001. Szymborski Janusz (red.): Medycyna szkolna. Główne problemy i kierunki rozwiązań systemowych, Warszawa 2002. Vielrose Egon: Przyczynek do demografii szlachty polskiej, w: Przegląd Statystyczny, t. 1, nr 3-4, 1938. Świetny artykuł dotyczy XV-XVIII w. Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce w 1997-1999, Warszawa 2000 (GUS) Zieliński Jan (red.): Miejsce Polski w Europie w rozwiązywaniu problemów profilaktyki, wykrywania wczesnych form i leczenia raka ginekologicznego, Warszawa 2002. W. I. Thomas, F. Znaniecki: Chłop polski w Europie i Ameryce, Warszawa 1976 .

CZĘŚĆ I.

WPROWADZENIE DO DEMOGRAFII.

ZAGADNIENIA PODSTAWOWE

1. Demografia społeczna na tle innych nauk społecznych

Przedmiot demografii społecznej.

Podstawowe cechy demograficzne (wiek, płeć). Ich rola w pełnieniu ról społecznych.

Gender studies.

Status demografii jako dyscypliny naukowej.

Demografia i jej specjalizacje.

Stosunek demografii do nauk społecznych, w tym do socjologii.

Rola podstawowych zmiennych demograficznych w analizach socjologicznych.

DEMOGRAFIA. RÓŻNORODNOŚĆ PODEJŚĆ

Właściwy Interdyscyplinarny

Demografia formalna Demografia opisowa

Metody Analiza „Czysta Demografia Biodemografia

zbierania demograficzna demografia” historyczna

danych Analiza i ocena

demograficznych brakujących Paleodemografia Geografia i ekologia

i niepełnych danych ludności

Demografia

Demografia regionalna Demografia

matematyczna i wiedzy o gospodarcza

jednostkach

przestrzennych

Modele

demograficzne DEMOGRAFIA SPOŁECZNA

Prognozy Demografia rodziny

demograficzne

Teoria ludności

Polityka ludnościowa

Źródło wykresu: M. Okólski: Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Warszawa 2004, s. 11.

Subdyscypliny demografii

• Demografia ogólna - przedmiotem jej jest rozwiązywanie problemów teoretycznych dotyczących pomiaru i opisu struktur oraz procesów demograficznych

• Demometria - to nauka o metodach pomiaru i predykcji procesów demograficznych za pomocą aparatu matematyczno-statystycznego

• Demografia opisowa - zajmuje się opisem struktur i procesów demograficznych

• Demografia historyczna - zajmuje się opracowaniem metod oraz opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach (wyniki badań publikowane są w kwartalniku „Przeszłość demograficzna”)

• Demografia potencjalna - stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i innych cech

• Demografia społeczna - zajmuje się społecznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych

• Demografia ekonomiczna - zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych

• Doktryny demograficzne - zajmujące się formułowaniem teorii rozwoju ludzkości

Powiązania demografii z innymi dziedzinami

Ścisłe związki z innymi dziedzinami:

• Ze statystyką -dostarcza ogólnych metod pomiaru procesów masowych demografia powiązana jest bezpośrednio

• Z ekonomią - każde opracowanie demograficzne interesuje ekonomistę dlatego, że człowiek, a ściślej biorąc jego zdolność do pracy, jest decydującym czynnikiem rozwoju ekonomicznego; praca człowieka ma zawsze aspekty demograficzne; proces reprodukcji ludności jest jednocześnie procesem reprodukcji pracy. Większość decyzji podejmowanych przez ludzi ma charakter ekonomiczny, relacje demograficzno- ekonomiczne przejawiają się w dwóch skalach: w skali mikro i makro. W skali mikro pojawia się problem wielkości gospodarstwa domowego, w którym zaspokajane są potrzeby. W skali makro występują związki między rozwojem demograficznym i gospodarczo- społecznym.

• Z polityką społeczną -zespołem idei oraz działań zmierzających do polepszenia całokształtu warunków życiowych ludności oraz stosunków międzyludzkich

• Z socjologią -badania migracji i skutków organizacji czy mobilności społecznej, płodności społeczeństwa.

• Z psychologią - związki te realizują się w badaniach społecznych i kulturowych uwarunkowań postaw prokreacyjnych ludności

• Z medycyną - demografia jest związana bezpośrednio w zakresie oceny przeciętnego dalszego trwania życia, w badaniach umieralności czy wydłużenia płodności

Demografię charakteryzuje interdyscyplinarność - korzysta z dorobku innych dziedzin nauki.

Naukowy status dyscypliny

Demografia to jedna z nauk społecznych, rozwijana w relacji do statystyki, ekonomii, socjologii lub innych nauk społecznych, będąca częścią socjologii lub samodzielną dyscypliną o globalnej populacji i jej strukturze na określonym terytorium geograficznym lub politycznym.

Proces zmian: od demografii statystyczno-ekonomicznej (głównie jednoczynnikowej) do demografii społecznej (wieloczynnikowej, wielowymiarowej).

PODSTAWOWE POJĘCIA

NAZWA

Grecki język: Łaciński język:

Demos + grapheo = demografia Populus = Populacja

Ang., franc. = Population

Słowo `demografia' użyte zostało po raz pierwszy przez A. Guillarda (1855r.) - powstało z dwóch greckich słów - `demos' (lud) i `grapheo' (pisz.

PRZEDMIOT demografii:

Demografia to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium.

Zajmuje się:

• Statystyczno-analitycznym opisem:

• STANU (dzietność rodziny i śmiertelność, przyrost naturalny)

• i STRUKTURY ludności

• według cech demograficznych: wieku, płci (por. piramida wieku) oraz

• cech społecznych i zawodowych (np. stan cywilny, miejsce zamieszkania, gęstość zaludnienia, wykształcenie)

• oraz badaniem i oceną PROCESÓW, zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności (emigacja i imigracja). Uwarunkowania biologiczne, społeczne, kulturowe zmian demograficznych. Prawidłowości zmian

DEMOGRAFIA SPOŁECZNA to nauka, która zajmuje się badaniem zjawisk demograficznych w ich wymiarze:

• ILOŚCIOWYM;

• JAKOŚCIOWYM, np. prognozą demograficzną w określonych warunkach społecznych, gospodarczych, kulturowych i politycznych.

GŁÓWNY PROBLEM

Największym problemem dla demografii są dzisiaj:

Stan nierównowagi: EKSPLOZJA DEMOGRAFICZNA I DEPOPULACJA.

Tzw. "eksplozja demograficzna" ma miejsce przede wszystkim w krajach III i IV Świata.

Jeśli obecnie stanowią one 3/5 ogółu ludzkości na świecie, to w najbliższej przyszłości będą obejmować 4/5 tej ludzkości. Chodzi o kraje Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej.

Kraje I Świata i dawne kraje socjalistyczne (II Świat) mimo wyższego poziomu dobrobytu w porównaniu z krajami III i IV Świata tracą na znaczeniu. Oznacza to, że tzw. "eksplozja demograficzna" otwiera szerszą perspektywę rozwoju niż dobrobyt, który nie sprzyja przyrostowi naturalnemu, a w konsekwencji rozwojowi.

Jednostka, cechy i zdarzenie demograficzne

Jednostki demograficzne

Jednostkami demograficznymi badania są osoby, pary małżeńskie, rodziny i związane z nimi gospodarstwa domowe:

Jednostki dzielimy na:

1. Proste - to osoby - nie podlegają podziałowi

2. Złożone - są to pary małżeńskie i rodziny - składają się z kilku osób, między którymi występują więzi

Podstawową jednostką w obserwacji i analizie demograficznej jest osoba.

Cechy

Cechy człowieka będące przedmiotem badań demograficznych dzieli się na:

1. Cechy absolutne - to właściwości, które posiada każdy człowiek niezależnie od istnienia innych osób (płeć, wiek)

2. Cechy relatywne - to właściwości jednostek wynikające z określonej sytuacji, w jakiej znajduje się względem innych osób (m.in. stan cywilny, stosunek do głowy rodziny, wykształcenie) - podlegają one zmianom w różnych stadiach życia człowieka

Minimum demograficzne - to trzy podstawowe cechy:

• wiek,

• płeć,

• stan cywilny.

Wiek - w demografii stanowi on różnicę między momentem obserwacji a momentem urodzenia, wiek jest cechą specyficzną

• Jest to cecha rzeczowa, mierzalna, ciągła

• Wyrażamy ją w jednostkach czasu (latach, miesiącach, dniach, godzinach - przy badaniu umieralności niemowląt)

Stan cywilny - różnicuje i charakteryzuje jednostki społeczne pod względem rodziny; wyróżniamy kategorie:

• osoby stanu wolnego (panny, kawalerowie),

• osoby będące w stanie małżeńskim (mężatki, żonaci),

• osoby rozwiedzione,

• wdowy i wdowcy,

• separowani i separowane (na podstawie konkordatu)

• Jeśli za kryterium przyjmiemy stosunek do stanu małżeńskiego - wyróżniamy 2 kategorie:

• osoby w stanie małżeńskim i

• osoby w stanie pozamałżeńskim.

Jednostki demograficzne

• Małżeństwo. Definicja: Art. 18 Konstytucji RP: „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej”.

• Pary małżeńskie - jednostka złożona. Cechy:

1. Staż małżeński

2. Dzietność par małżeńskich

• Rodzina - podstawowa jednostka demograficzna, jednostka złożona. Rodzina jest jedyną grupą społeczną zapewniającą odnawianie pokoleń; decyduje o liczebności narodu; poprzez funkcję reprodukcyjną zapewnia ciągłość. W zbiorowości rodziny wyróżniamy:

• Rodziny biologicznie pełne - małżeństwa posiadające dzieci lub bezdzietne

• Rodziny biologicznie niepełne - rodzeństwa pozbawione rodziców, jedno z rodziców z dziećmi

• Zespoły rodzinne - utworzone przez r. biologiczne mieszkające z dalszymi krewnymi oraz inne grupy osób spokrewnionych, wspólnie mieszkających

• Gospodarstwa domowe - jednostka złożona o charakterze ekonomiczno-społecznym. Tworzą ją osoby wspólnie mieszkające z reguły w jednym mieszkaniu i tworzące wspólnotę gospodarczą. Oprócz osób spokrewnionych i spowinowaconych mogą do nich należeć inne osoby wspólnie mieszkające jeśli spełniają ekonomiczne kryterium wspólnego utrzymywania się. Cel funkcjonowania: zaspokojenie potrzeb tworzących je ludzi. Wyróżniamy trzy typy gospodarstw domowych:

• Gospodarstwa domowe rodzinne - zespoły dwóch lub więcej osób spokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie się utrzymujących

• Gospodarstwa domowe osób samotnych - każda osoba, która utrzymuje się oddzielnie

• Gospodarstwa zbiorowe- np. domy studenckie, żłobki tygodniowe, hotele

• Głowa gosp. domowego - osoba, która dostarcza całkowicie lub w przeważającej części środków utrzymania dla danego gospodarstwa domowego. Dotyczy tylko rodzinnych gospodarstw domowych i gospodarstw domowych osób samotnych. Jeżeli dwie osoby w równym stopniu dostarczają w równym stopniu środki to za głowę uważa się osobę, która środkami rozporządza. Stosunek do głowy gospodarstwa domowego:

• Wydzielanie spośród osób występujących w danym mieszkaniu członków poszczególnych gospodarstw domowych

• Umożliwia wyodrębnienie poszczególnych rodzin

• Pozwala na opracowanie składu poszczególnych rodzin

Poszczególne jednostki tworzą zbiorowości zwane populacjami. Populację można wyodrębnić na podstawie wspólnoty przestrzennej i czasowej. Do zbiorowości należeć będą osoby lub ich zespoły, które w danym czasie mieszkają na określonym terytorium. Jeśli do terytorium i czasu dołączymy realizację zdarzenia to otrzymamy zbiorowość nazywaną kohortą.

Kohorta - podzbiorowość ludzka wyodrębniona ze zbiorowości na podstawie zdarzenia demograficznego lub społecznego, wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle określonym miejscu i czasie, np.

• Kohorty małżeńskie → zawarły małżeństwa w tym samym okresie

• Kohorty osób, które rozpoczęły pracę zawodową w tym samym okresie.

Kohorty, które zostały wyodrębnione na podstawie wspólnej daty urodzenia nazywamy generacją. Zbiorowość obserwowana na danym terytorium w roku kalendarzowym składa się z podzbiorowości, które powstały w różnych okresach. W związku z tym zachodzi potrzeba analizy demograficznej w dwóch wymiarach: czasie historycznym mierzonym datami kalendarzowymi i czasie trwania mierzonym na podstawie okresów, które minęły od chwili realizacji zdarzenia dającej początek kohorcie

Za pośrednictwem zdarzeń realizujących się w zbiorowościach ludzkich obserwowane są zjawiska noszące nazwę zjawisk demograficznych.

Zdarzenia demograficzne

• Małżeństwa, rozwody, urodzenia dzieci, migracje - ich realizacja w pewnej mierze zależy od woli człowieka i różnych okoliczności wpływających na podejmowane przez niego decyzje, co powoduje, że w przypadku niektórych osób zdarzenia mogą nigdy nie wystąpić, natomiast w przypadku innych osób realizują się wielokrotnie → mamy do czynienia z powtarzalnością zdarzeń. Przy wielokrotnej realizacji zdarzeń wyróżnia się poszczególnie ich kolejności.

• Zgony - są to zdarzenia niepowtarzalne i nieuniknione.

Tabela 1. Klasyfikacja zjawisk i zdarzeń demograficznych

Lp.	Zjawisko	Zdarzenie	Symbol
1.	Zawieranie małżeństw	Małżeństwo bez rozróżnienia kolejności Małżeństwo k- tej kolejności	M M(k)
2.	Rozwiązywanie małżeństw	Rozwód bez rozróżnienia kolejności Rozwód k-tej kolejności Owdowienie bez rozróżnienia kolejności Owdowienie k-tej kolejności	Rd Rd(k) Ow Ow(k)
3.	Rozrodczość, rodność, płodność	Urodzenie bez rozróżnienia kolejności Urodzenie k-tej kolejności	U U(k)
4.	Umieralność	Zgon	Z
5.	Migracje wewnętrzne
	Napływ ludności	Przyjazd bez rozróżnienia kolejności Przyjazd k-tej kolejności	N N(k)
	Odpływ ludności	Wyjazd bez rozróżnienia kolejności Wyjazd k-tej kolejności	O O(k)
6.	Migracje zewnętrzne
	Imigracja ludności	Imigracja bez rozróżnienia kolejności Imigracja k-tej kolejności	I I(k)
	Emigracja ludności	Emigracja bez rozróżnienia kolejności Emigracja k-tej kolejności	E E(k)

Każde zdarzenie demograficzne musi być rozważane w stosunku do pewnej jednostki. Może nią być konkretna osoba lub zespół ludzi wyodrębnionych na podstawie związków istotnych dla badanego zjawiska.

W analizie demograficznej wyróżniamy:

• Badanie makrostruktur ludnościowych (badanie makrodemograficzne)

• Ujęcia badawcze, w których poszczególne zdarzenia demograficzne przyporządkowane są odnośnym osobom, a poszczególne zmienne tej jednostki rozpatrywane są w sposób statyczny

• Ujęcia te dominują we wszystkich badaniach masowych zjawisk ludnościowych prowadzonych przez organy statystyki państwowej

• We wszystkich tych badaniach podstawową jednostką statystyczną jest kobieta, która stała się symbolem rodziny

• Badanie mikrostruktur ludnościowych (badanie mikrodemograficzne)

• Ujęcia badawcze, w których podstawową jednostką jest rodzina biologiczna i związane z nią gospodarstwo domowe

• Cechą charakterystyczną tych ujęć jest przyporządkowanie wszystkich zdarzeń rodzinie i rozpatrywanie tych zdarzeń w ujęciu dynamicznym

XX wiek

• Warren W. THOMSON ….

• Adolphe LANDRY ….

• Frank W. NOTESTEIN: teoria przejścia demograficznego ….

TEORIA PRZEJŚCIA DEMOGRAFICZNEGO

SCHEMAT TRÓJFAZOWY

1. Faza tradycyjna, która charakteryzowała się wysoką, niekontrolowaną płodnością i równie wysoką, niekontrolowaną śmiertelnością

2. Faza przejściowa, która wypełnia proces odchodzenia od niekontrolowanej reprodukcji ludności poprzez spadek zarówno umieralności, jak i rozrodczości,

3. Faza nowoczesna, kontrolowana (a może i odgórnie sterowana) reprodukcji zapewniającej stabilny lub quasi stabilny stan ludności.

SCHEMAT CZTEROFAZOWY

1. Faza I. Naturalny proces reprodukcji: natężenie urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Wysoka liczba urodzeń i zgonów.

2. Faza II. Zmniejszenie się umieralności przy utrzymywaniu się rodności na tradycyjnym bardzo wysokim poziomie.

3. Faza III. Znacznie większe obniżenie się poziomu rodności niż umieralności.

4. Faza IV. Poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności. Początek zjawiska zaliczanego do fazy 5: natężenie urodzeń będzie przyjmować wartości mniejsze niż natężenie zgonów, co spowoduje zmniejszenie liczby ludności danej populacji.

DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE

D. J. van de Kaa R. Lesthaeghe

Wyjaśniają, dlaczego w rozwiniętych krajach nie nastąpił proces stabilizacji reprodukcji ludności, lecz dzietność maleje i nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń, natomiast nadal spada umieralność.

Odpowiedź:

Daleko posunięty indywidualizm i egoizm potencjalnych rodziców staje się dominującą cechą zachowań ograniczających prokreację w postindustrialnych społeczeństwach.

Właściwości drugiego przejścia demograficznego:

1. Pierwsza grupa cech:

• Opóźnianie wieku zawierania małżeństwa,

• osłabienie trwałości małżeństwa,

• zmniejszenie częstości zawierania małżeństw w większości grup wieku,

• wzrost roli związków kohabitacyjnych, w tym związków typu wspólnego życia, ale oddzielnego zamieszkiwania (LAT living-Apart-Tohether),

• wzrost częstości występowania rozwodów,

• wzrost liczby rodzin z jednym rodzicem,

2. Druga grupa cech:

• Zmniejszenie dzietności poniżej prostej zastępowalności pokoleń,

• występowanie zmian we wzorcu płodności, wyrażających się opóźnianiem wieku urodzenia pierwszego dziecka

• przesuwanie się maksymalnej płodności do grupy wieku 25-29 lat, wzrost udziału dzieci rodzących się poza związkiem małżeńskim, przy rosnącej akceptacji społecznej tego zjawiska

3. Trzeci przejaw:

• Szerokie rozpowszechnianie się znajomości metod, a także dostępność różnych środków antykoncepcyjnych

Czwarta grupa cech:

• Zmiana stylu życia, wyrażająca się przede wszystkim wprowadzeniem zdrowej diety i ruchu fizycznego, wpływająca na obniżanie się umieralności, szczególnie wśród osób będących w wieku produkcyjnym (należy jednak pamiętać, że ambicje związane z chęcią osiągnięcia jak najlepszej pozycji zawodowej i społecznej powodują stres, który nie wpływa korzystnie na stan zdrowia poszczególnych osób

TEORIE

WYJAŚNIAJĄCE PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA

DRUGIEGO PRZEJŚCIA DEMOGRAFICZNEGO

I. Koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa-Blake (opublikowana w 1956 r.)

1. Zmienne dotyczące stosunków płciowych

2. Zmienne poczęcia

3. Zmienne ciąży

II. Teoria ekonomiczna wzrostu liczby ludności Leibensteina (opubl. w 1957 r.)

Założenie: rodzice dokonują swoistej kalkulacji użyteczności (zadowolenia) i kosztów (pieniężnych i psychologicznych), związanych z posiadaniem kolejnego dziecka.

Trzy typy użyteczności dziecka

1. Dziecko jako „dobro konsumpcyjne”, jako źródło osobistej radości dla rodziców

2. Dziecko jako producent: potencjalne źródło dochodów

3. Dziecko jako potencjalne źródło zabezpieczenia (np. na starość).

Dwa typy kosztów związanych z kolejnym dzieckiem:

1. Bezpośrednie: bieżące wydatki

2. Pośrednie: utracone możliwości („utracone” możliwości dalszej pracy, dodatkowych zarobków, mniejsza mobilność rodziców)

Trzy efekty zmian rozwoju gospodarczego:

1. efekt dochodowy,

2. efekt przeżycia

3. efekt struktury zawodowej

III. Teoria i hipoteza Easterlina

Czynniki płodności

1. Popyt na dzieci

2. Potencjalna liczba rodzonych dzieci

3. Koszty kontroli urodzeń

IV. Teoria spadku dzietności Caldwella (opublikowana w latach 1975-1980)

1. Rodzinny typ produkcji: motywacja do dużej rodziny i wysokiej płodności

2. Kapitalistyczny bądź rynkowy typ produkcji: motywacja do małej, nuklearnej rodziny z niskim poziomem płodności.

3. Ponadto: dwa typy rozwoju społeczeństw

V. Teoria funkcjonowania gospodarstwa domowego (new home economics),

(opublikowana w latach osiemdziesiątych)

Związek między sytuacją w gospodarstwie domowym (stosunek do głowy gospodarstwa domowego, pozycja w gospodarstwie domowym) a rodziną (tworzenie i rozwiązywanie rodziny).

VI. Inne podejścia: G.S. Becker, R. J. Barro, B. Gompertz i W.M. Mackeham, R.D. Clarke i B. Beniamin, J. H. Pollard, S. H. Preston, L. Hayflick, A. V. Everitt…

KLASYFIKACJA TEORII DEMOGRAFICZNYCH

Cechy ogólnych teorii demograficznych (nie: teorii szczegółowych)

• Obciążenie genetyczne: zróżnicowanie teorii duże, ponieważ pochodzą z różnych nauk społecznych (wraz z ich aparatem pojęciowym i analitycznym). Brak uniwersalności.

• Orientacje teoretyczne (normatywne):

• Optymalalistyczne: Konfucjusz, Platon, Arystoteles.

• Populacjonistyczna (nie mylić z populistyczną), optymistyczna: poparcie dla przyrostu naturalnego. Jean Bodin, merkantyliści: od liczby mieszkańców zależy wielkość podatków i potęga militarna. C. Clark (1958):gdzie występuje duża gęstość zaludnienia i gdzie populacja się zwiększa, państwo jest silne i kwitnące ekonomicznie, sprzyja to bowiem innowacjom i odkryciom naukowym i technologicznym.

• Depopulacjonistyczne (antypopulacjonistyczne), pesymistyczne. G. Raleigh (1614): jeśli liczba ludzi wzrasta bez końca, to musi przekroczyć zdolność Ziemi do utrzymania ich, zaś zblizanie się do tego pułapu nieuchronnie wywoła wojny i zarazy. F. Bacon. N. Machiavelli. Malthus. Ch. Darwin, A. R. Wallach. Maltuzjanizm i neomaltuzjanizm: wizje zagłady cywilizacyjnej i biologicznej. Pierwszy raport Klubu Rzymskiego: Granice wzrostu (D. Meadows): katastrofa na skutek wyczerpania się nieodnawialnych surowców, brak ziemi uprawnej i zniszczenie środowiska przyrodniczego, których źródłem nadmiar ludzkości.

• Instrumentalne: wiara w inżynierię społeczną. Kontrolę nad urodzeniami przejmuje państwo i organizacje społeczne. Narzucone cele i postawy są w sposób otwarty lub manipulacyjny.

• Analityczno-normatywne. Poszukiwanie prawidłowości, mechanizmów, uwarunkowań i konsekwencji (przyczyn i skutków) zjawisk o skończonym trwaniu. Cztery grupy:

• Teorie wzrostu cyklicznego. Ze względu na stałą w założeniu intensywność urodzeń i zgonów stały (dodatni) przyrost naturalny prowadzi w jakimś momencie do zetknięcia się z pułapem dostępności środków utrzymania (pożywienia), co wywołuje katastrofę umieralności i redukcję stanu populacji do znacznie niższego poziomu. W tym momencie wzrost demograficzny (o stałym tempie) może znów dokonywać się bez przeszkód, aż do momentu natrafienia na barierę środków utrzymania.

• Teorie wzrostu logistycznego.

• Teorie uwarunkowań społecznych.

• Inne teorie.

---