Werteryzm - postawa stworzona w powie­ści

Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera

Johann Wolfgang Goethe jest zaliczany do twórców nurtu przedromantycznego. Ten urodzony we Frankfurcie nad Menem w 1749 roku najwybitniejszy nie­miecki dramaturg, pisarz i poeta wywarł ogromny wpływ na europejską literaturę romantyczną, w tym także polską. Atmosfera wielu jego utworów przepojona jest wpływem tzw. ruchu „burzy i naporu” (Sturm und Drang). Szereg haseł i założeń artystycznych, propagowanych przez poetów tworzących w tym nurcie, zapowia­dało romantyzm. Jedną z takich tendencji było stworzenie specyficznego typu bo­hatera, zwanego sentymentalnym. Jego odmianą jest bohater werteryczny. Cho­ciaż typowy bohater romantyczny różnił się od bohatera sentymentalnego dość znacznie, to jednak szereg cech wspólnych wyraźnie wskazuje na związek między tymi dwiema konstrukcjami osobowymi.

Pojęcie bohatera werterycznego zostało utworzone w oparciu o postać tytułowe­go bohatera powieści J. W. Goethego Cierpienia młodego Wertera. Jest to tzw. po­wieść epistolarna, a więc powieść w formie listów, pisanych w tym przypadku przez bohatera do swego przyjaciela Wilhelma. Z listów wyłania się cała historia nieszczęśliwej miłości młodego człowieka, jego życia i śmierci.

Chcąc dojść do siebie po dziwnym romansie, Werter wyjeżdża na wieś. Odpo­czywa, spaceruje, czyta Homera, zachwyca się prostym wiejskim ludem. Już z pierwszych listów widać, że Werter jest egzaltowany, uczuciowy, wrażliwy. Pi­sze z dużą liczbą wykrzykników, pytań retorycznych. Jest czuły na piękno natury: „Każde drzewo, każdy żywopłot, jest bukietem kwiecia i człowiek rad by stać się chrząszczem majowym, by się unosić w tym morzu zapachów i móc czerpać z niego cały swój pokarm”. Lubi samotność, analizuje swoje nastroje, często płacze ze wzruszenia. Nie stroni jednak od ludzi, obserwuje ich, interesuje się nieznajomy­mi, nawiązuje kontakty towarzyskie, chętnie rozmawia. Szczególnie lubi dzieci i wieśniaków, w których dostrzega naturalność i szczerość. Zajmuje się rysowa­niem natury, prostych ludzi, a w listach do przyjaciela snuje refleksje o życiu.

W pewnym momencie poznaje Lottę, która stopniowo staje się największą mi­łością jego życia. Lotta jest zaręczona z nieobecnym tymczasowo Albertem. Nie przeszkadza to jednak Werterowi, który coraz bardziej angażuje się uczuciowo w związek z dziewczyną, traktującą go wyłącznie jako przyjaciela. Bohaterem mio­tają sprzeczne uczucia, popada z jednej skrajności w drugą, z euforii w rozpacz, z radości w smutek.

Tak pisze o Lotcie po pierwszym spotkaniu: „Tyle prostoty przy takim rozumie, tyle dobroci przy takiej mocy, tyle spokoju duszy przy prawdziwym i czynnym życiu”. O zmienności, labilności jego uczuć świadczą cytaty: „Wilhelmie, czym jest dla naszego serca świat bez miłości! Czym jest latarnia magiczna bez światła!”, „Je­szcze nigdy nie byłem szczęśliwszy, jeszcze nigdy moje odczuwanie natury, każde­go kamyczka, każdej trawki nie było pełniejsze i głębsze”. „Nie widzę cierpieniu temu kresu, prócz grobu”. Gdy wraca narzeczony Lotty, wzmagają się cierpienia Wertera. Znaczący jest jego stosunek do Alberta. Szanuje go, podziwia, rozumie jego niepokój z powodu obecności rywala, stale się z nim porównuje, zabiega o jego przyjaźń, ale też myśli o jego śmierci. W końcu dochodzi do wniosku, że musi odejść. Wyjeżdża na placówkę dyplomatyczną, by zapomnieć o miłosnym zawo­dzie. Przeżywa sporo rozczarowań i upokorzeń, między innymi jako mieszczanin zostaje wyproszony z towarzystwa arystokracji. Często myśli o samobójstwie. W końcu nie wytrzymuje rozłąki i wraca, aby być w pobliżu Lotty, która tymcza­sem wyszła za mąż za Alberta. Werter tak często odwiedza młodych małżonków, że staje się wkrótce niezbyt mile widzianym w ich domu natrętem. Jego stan psy­chiczny pogarsza się, popada w coraz większą rozpacz, miłość do Lotty staje się uczuciem destrukcyjnym, niszczącym go i wypalającym wewnętrznie: „Nie poj­muję czasem, jak ktoś inny może ją kochać, śmieją kochać”. „Gdy tylko widzę jej czarne oczy, już mi jest dobrze!” „Ach ta pustka! Ta przeraźliwa pustka, którą tu czuję w mej piersi!” „Nie chcę, nie chcę oprzytomnieć!” Nie może o niczym in­nym myśleć, nic nie robi, odwiedza tylko miejsca, gdzie czuł się szczęśliwy i wspo­mina, szuka ludzi podobnie cierpiących i często myśli o samobójstwie. Nie poma­gają perswazje Lotty, Alberta i Wilhelma. Gdy Lotta postanawia ostatecznie ze­rwać znajomość z Werterem, z którym sporo ją jednak łączy, ten decyduje się na krok ostateczny. Zostaje pochowany w rogu cmentarza, między dwiema lipami.

Książka Goethego wywołała wiele rozgłosu, stała się ogromnym wydarzeniem literackim i obyczajowym. Młodzi ludzie zaczęli ubierać się i zachowywać tak jak Werter, lektura książki wywołała też falę samobójstw. Tytułowy bohater stał się symbolem postawy określanej mianem werterycznej. Cechuje ją skłócenie ze świa­tem i brak akceptacji rzeczywistości, bunt przeciwko istniejącym stosunkom spo­łecznym i normom moralnym. Bohater jest zbyt uczuciowy, widzi świat przez pry­zmat poezji i własnych marzeń. Poczucie bezsensu życia i bezcelowości własnej egzystencji doprowadza go do samobójstwa.

Bohater sentymentalny różni się od bohatera romantycznego tym, że buntując się nie zamierza zmieniać świata poprzez działanie. Jego bunt jest tylko manife­stacją postawy, pewną pozą.

Cierpienia młodego Wertera dzisiaj nie wzruszają jak w końcu XVIII wieku, ale trzeba pamiętać, że wywarły ogromny wpływ na literaturę romantyczną i ukształ­towanie jej wzorców osobowych.

---