Kompleksy przydatności rolniczej gleb - kompleksy glebowo-rolnicze - opracowany dla obszaru Polski zespół jednostek taksonomicznych gleb. Każda jednostka grupuje gleby cechujące się zbliżonymi właściwości rolniczymi i mogące być podobnie użytkowane. Podział ten został opracowany przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNG) w oparciu o przydatność gleb do uprawy roślin wskaźnikowych i współwskaźnikowych. Za rośliny wskaźnikowe uznano ze względu na dobre wykorzystanie wilgoci w zimę, wierność plonowania, oraz wysoki udział w strukturze zasiewów gruntów ornych pszenice ozimą i żyto ozime. Dla obszarów górskich za roślinę wskaźnikową uznano owies jary. Za rośliny współwskaźnikowe uznano jęczmień jary, ziemniak, burak cukrowy, koniczynę czerwoną i łubin żółty. Nazwy wskaźnikowych i współwskaźnikowych roślin posłużyły do stworzenia nazw poszczególnych kompleksów przydatności rolniczej.
O ile wydzielenia poszczególnych kompleksów dokonano na podstawie przydatności gleb do uprawy wybranych roślin, o tyle kwalifikację gleb do poszczególnych kompleksów przeprowadzono w oparciu o następujące kryteria:
właściwości gleby, czyli: typ, podtyp, rodzaj, gatunek, właściwości fizyczne, fizykochemiczne i chemiczne, stopień kultury
warunki klimatyczne, geomorfologiczne (rzeźba terenu) i wodne siedliska glebowego
przydatność gleby pod użytki rolnicze
Właściwy dobór gatunku rośliny uprawnej do kompleksu glebowego jest jednym z podstawowych warunków poziomu jego plonowania.
Kompleksy przydatności rolniczej na gruntach ornych - obok podano klasy bonitacyjne,uprawiane rośliny i % powierzchni kraju:
1 - kompleks pszenny bardzo dobry - kl. I i II; burak cukrowy, pszenica, koniczyna czerwona, lucerna siewna, rzepak ozimy, bobik, wyka jara; 3,8%
2 - kompleks pszenny dobry - kl. II, IIIa, i IIIb; burak cukrowy, pszenica, koniczyna czerwona, lucerna siewna, rzepak ozimy, bobik, wyka jara; 18,0%
3 - kompleks pszenny wadliwy - kl. IIIb, IVa i IVb; jęczmień, owies, kukurydza, słonecznik; 3,1%
4 - kompleks żytni bardzo dobry (pszenno-żytni) - kl. IIIb; uprawa tych samych gatunków co na pierwszych trzech kompleksach oraz pszenżyto, żyto, groch, łubin żółty i wąskolistny, burak i marchew pastewna; 17,1%
5 - kompleks żytni dobry - kl. IVa i IVb; rzepak ozimy, jęczmień, pszenżyto, ziemniak, żyto, gryka, łubin żółty, seradela, wyka ozima, lnianka i gorczyca; 15,6%
6 - kompleks żytni słaby - kl. IVb i V; żyto, owies, gryka, ziemniak, łubin żółty, seradela i wyka ozima; 18,1%
7 - kompleks żytni bardzo słaby (żytnio-łubinowy) - kl. VI; żyto, łubin żółty, seradela, ziemniak, wyka ozima; 11,5%
8 - kompleks zbożowo-pastewny mocny - kl. IIIb i IVa; kukurydza, słonecznik, mieszanki pastewne roślin jednorocznych i wieloletnich, owies; 3,9%
9 - kompleks zbożowo-pastewny słaby - kl. IVb i V; owies, żyto, ziemniak, marchew pastewna,łubin żółty i wąskolistny; 3,0%
10 - kompleks pszenny górski - kl. II, IIIa i IIIb; uprawa tych samych gatunków co na najlepszych kompleksach gleb nizinnych; 1,6%
11 - kompleks zbożowy górski - kl. IVa i IVb; pszenica, żyto, jęczmień jary, owies, ziemniak, koniczyna, brukiew, len włóknisty; 2,0%
12 - kompleks owsiano-ziemniaczany górski - gleby płytkie i zakamienione; ziemniak, owies, mieszanki traw z koniczyną; 1,2%
13 - kompleks owsiano-pastewny górski - gleby płytkie, szkieletowe i kwaśne; owies i mieszanki traw z motylkowymi; 0,5%
14 - gleby orne przeznaczone pod użytki zielone
1z - bardzo dobry i dobry - kl. I i II; 0,7%
2z - średni - kl. III i IV; 5,9%
3z - słaby i bardzo słaby - V i VI; 6,4%
Bonitacyjna klasyfikacja gleb i kompleksy przydatności rolniczej
Bonitacyjną klasyfikację gleb przeprowadza się według aktualnej lub potencjalnej (spodziewanej) ich produkcyjności przy odpowiednim użytkowaniu i zagospodarowaniu.
Bonitacja gleb gruntów ornych opiera się przede wszystkim na terenowych badaniach odkrywek glebowych ze szczególnym uwzględnieniem takich cech jak jej położenie, budowa profilu, barwa, struktura, skład mechaniczny poszczególnych poziomów, przepuszczalność, stosunki wodne, odczyn, zawartość CaCO3 i inne.
W obrębie gleb gruntów ornych wydziela się 9 klas bonitacyjnych:
Klasa I - gleby orne najlepsze - gleby najlepsze, zasobne we wszystkie składniki pokarmowe roślin, o dobrej strukturze, łatwe do uprawy, przepuszczalne i przewiewne. Można na nich osiągnąć wysokie plony najszlachetniejszych roślin uprawnych.
Klasa II - gleby orne bardzo dobre - zbliżone właściwościami do gleb klasy I, ale występują w nieco gorszych, choć jeszcze dobrych warunkach terenu. Mają gorsze stosunki wodne, są mniej przepuszczalne, mniej przewiewne i nieco trudniejsze do uprawy.
Klasa IIIa - gleby orne dobre - mają wyraźnie gorsze właściwości fizyczne i chemiczne lub występujące w gorszych warunkach fizjograficznych. Często poziom wód gruntowych w tych glebach ulega znacznym wahaniom.
Klasa IIIb - gleby orne średnio dobre - są to gleby zbliżone właściwościami do gleb klasy IIa, ale w większym stopniu zaznaczają się ich gorsze właściwości fizyczne i chemiczne lub gorsze warunki hydrograficzne. Mogą być narażone na erozję, okresowo za suche lub za mokre. Niektóre z nich są trudniejsze do uprawy.
Klasa IVa - gleby orne średniej jakości, lepsze - plony na tych glebach w znacznym stopniu zależą od opadów, gleby położone na większych spadkach i narażone na erozje. Gleby ciężkie tej klasy są mało przewiewne i trudne w uprawie. Są to gleby o mniejszym wyborze roślin uprawnych niż gleby poprzednich, wyższych klas.
Klasa IVb - gleby orne średniej jakości, gorsze - są zasadniczo zbliżone swymi właściwościami do gleb
klasy IVa, ale są bardziej od nich wadliwe, albo zbyt suche, albo zbyt wilgotne. Uzyskiwane plony są uzależnione głównie od warunków atmosferycznych.
Klasa V - gleby orne słabe - są mało żyzne, słabo urodzajne i zawodne. Należą tu gleby zbyt lekkie i za suche, płytkie i kamieniste, oraz gleby zbyt mokre.
Klasa VI - gleby orne najsłabsze - są bardzo słabe, wadliwe i zawodne, plony uprawianych na nich roślin są bardzo zawodne i niepewne. Należą tu gleby za suche i luźne, płytkie silnie kamieniste lub za mokre o stale za wysokim poziomie wód gruntowych. Gleby te, według nowej ustawy powinny być zalesione.
Klasa VI RZ - gleby pod zalesienia - są to bardzo ubogie, zbyt suche gleby nieprzydatne do uprawy polowej.
Kompleksy przydatności rolniczej
Do jednego kompleksu przydatności rolniczej należą gleby o zbliżonych właściwościach rolniczych, które mogą być podobnie użytkowane.
1 - kompleks pszenny bardzo dobry - obejmuje najlepsze gleby naszego kraju, zasobne w składniki pokarmowe, o odczynie obojętnym, głębokim poziomie próchnicznym, dobrej strukturze, przepuszczalne, przewiewne, magazynujące duże ilości wody. Osiąga się na nich wysokie plony.
2 - kompleks pszenny dobry - gleby nieco mniej urodziwe, zwięźlejsze i cięższe do uprawy, czasem okresowo gorzej przewietrzane albo wykazują okresowo słabe niedobory wody.. Na tych glebach udają się wszystkie rośliny uprawne, ale w części jest to zależne od pogody i poziomu agrotechniki.
3 - kompleks pszenny wadliwy - obejmuje gleby pszenne średnio zwięzłe i zwięzłe, które nie są zdolne do magazynowania większych ilości wody. Należą tu gleby zwięzłe płytkie zalegające na zbyt przepuszczalnym podłożu lub średnio zwięzłe zlokalizowane na zboczach i narażone na erozję.
4 - kompleks żytni bardzo dobry (pszenno-żytni) - w jego skład wchodzą najlepsze gleby lekkie wytworzone z piasków gliniastych. Są one strukturalne, mają dobrze wykształcony poziom próchniczny oraz właściwe stosunki wodne.
5 - kompleks żytni dobry - zaliczane są do niego głównie gleby lżejsze i mniej urodzajne od zaliczanych do kompleksu czwartego. Są one dość wrażliwe na suszę, przeważnie głęboko wyługowane i zakwaszone. Gleby te uważa się za typowo żytnio-ziemniaczane.
6 - kompleks żytni słaby - zaliczane są do tego kompleksu głównie gleby ubogie w składniki pokarmowe, wytworzone z piasków słabo gliniastych, podścielonych utworem luźnym. Są one nadmiernie przepuszczalne i słabo zatrzymują wodę, dlatego są okresowo lub stale zbyt suche. Składniki nie wykorzystane przez rośliny są bardzo szybko wymywane z gleby.
7 - kompleks żytni bardzo słaby - obejmuje najsłabsze gleby wytworzone z piasków, ubogie w składniki pokarmowe i przeważnie zbyt suche. Uprawia się tu wyłącznie żyto i łubin.
8 - kompleks zbożowo-pastewny mocny - zalicza się tu gleby średnio zwięzłe i ciężkie, nadmiernie uwilgotnione. Są one zasobne w składniki pokarmowe i potencjalnie żyzne, ale wadliwe na skutek nadmiernego uwilgotnienia.
9 - kompleks zbożowo-pastewny słaby - obejmuje gleby lekkie wytworzone z piasków, okresowo podmokłe na skutek występowania w dolnej części profilu warstw słabo przepuszczalnych lub położenia gleby w obniżeniu terenowym.
10 - kompleks pszenny górski - obejmuje wszystkie gleby górskie, które na podstawie ich budowy i właściwości można uznać za odpowiednie do uprawy pszenicy.
11 - kompleks zbożowy górski - obejmuje w większości gleby wietrzeniowe powstałe ze skał masywnych, na warunkach o gorszych warunkach klimatycznych.