Pojęcie i funkcje rynku.
Na rynku kupuje się i sprzedaje towary oraz czynniki wytwórcze, występują na nim dwa podmioty: sprzedawca i nabywca. Warunkiem dokonania transakcji na rynku jest przekazanie towaru za ekwiwalent. Wielkość ekwiwalentu to inaczej cena towaru. Tak dokonana transakcja powinna przynieść obu stronom korzyści.
Transakcja polega więc na przeniesieniu własności towaru w zamian za obustronnie zaakceptowany ekwiwalent.
Rynek.
Jest kategorią ekonomiczną i można go zdefiniować w następujący sposób:
jest to miejsce nawiązywania kontaktów między sprzedającym i kupującym w celu przeprowadzenia transakcji kupna - sprzedaży.
Jest to forma nawiązywania kontaktów między sprzedającymi i kupującymi w celu ustalenia warunków transakcji tzw. ceny, sposobu zapłaty, warunków dostawy (miejsca i czasu dostawy).
Jest to proces ekonomiczny, nieprzerwanie działający system informacji, który integruje trzy stany gospodarowania czyli:
produkcję,
podział,
konsumpcję.
W tym rozumieniu rynek określany jest jako mechanizm rynkowy.
Elementy rynku.
Cena nominalna, jest to kwota pieniężna która jest oferowana za jednostkę towaru.
Cena relatywna, jest to relacja ceny jednego dobra do ceny innego dobra. Cena relatywna informuje potencjalnych nabywców danego dobra, o ilości innych dóbr które należy poświęcić aby towar nabyć.
Zmiany cen relatywnych różnie wpływa na decyzje kupujących i sprzedających.
Wzrost ceny relatywnej danego dobra umożliwia sprzedawcy osiągnięcie wyższego zysku przynajmniej na pewien okres, w konsekwencji sprzedawcy mogą podjąć decyzję o alokacji zasobów właśnie w kierunku produktów na które cena relatywna wzrosła.
Dla kupujących wzrost ceny relatywnej oznacza że utrzymanie dotychczasowego poziomu konsumpcji wymaga rezygnacji z większej ilości innego produktu. Może się okazać że kupujący nie będzie chciał zrezygnować z konsumpcji gruszek po to aby utrzymać konsumpcję jabłek na tym samym poziomie. Kupujący dokona wtedy realokacji swoich wydatków w kierunku dobra relatywnie tańszego.
Rynek spełnia w gospodarce kilka ważnych funkcji regulujących:
rynek jako regulator wymiany, zachęca do podejmowania decyzji kupna - sprzedaży,
jest regulatorem produkcji, poziom i zmiany cen są sygnałem do zmian wielkości struktury produkcji,
jest regulatorem procesu podziału produktu społecznego, określa bowiem poziom cen produktów, dochody nabywców, decyduje o tym kto i w jakich ilościach nabywa dobra i usługi składające się na produkt społeczny,
jest narzędziem zachowania ładu ekonomicznego w gospodarce.
Rodzaje rynków.
ze względu na rodzaj towaru będącego przedmiotem wymiany:
rynek dóbr i usług konsumpcyjnych,
rynek dóbr produkcyjnych (czynników wytwórczych),
rynek pieniężny
rynek kapitału finansowego,
rynek tytułów prawnych,
ze względu na skalę i zakres transakcji:
rynek detaliczny,
rynek hurtowy,
ze względu na zakres przestrzenny transakcji:
rynek lokalny,
rynek regionalny,
rynek krajowy wewnętrzny,
rynek światowy zewnętrzny (międzynarodowy),
ze względu na zakres legalności transakcji:
legalny - rejestrowy,
nielegalny - czarny,
z punktu widzenia ekonomicznej siły oddziaływania na siebie uczestników rynku:
konkurencyjny,
monopolistyczny.
Rynek konkurencyjny, oznacza że zwiększając lub zmniejszając ilości oferowanych towarów, ani sprzedający ani kupujący nie są w stanie wywierać istotnego wpływu na cenę. Na takim rynku nikt nie ogranicza możliwości wejścia lub wyjścia uczestników rynku. Na takim rynku istnieje konkurencja. Konkurencja na rynku pobudza przedsiębiorczość.
Rynek monopolistyczny, oznacza że na rynku działa jeden sprzedawca, który sprzedaje dobra i usługi i dzięki swej sile rynkowej może dyktować warunki uczestnikom rynku, najczęściej dotyczy to poziomu ceny. Ograniczając dostawy na rynek powoduje niedobór na rynku i w rezultacie podwyżkę ceny.
Monopolizacja rynku może wynikać z przyczyn obiektywnych takich jak:
rozmieszczenie surowców w gospodarce,
z efektów skali produkcji,
z uwarunkowań prawnych i instytucjonalnych.
Wejście na rynek monopolistyczny jest w zasadzie niemożliwe, ale we współczesnych gospodarkach tendencje monopolistyczne są ograniczane przez prawo ochrony konkurencji i przeciwdziałania praktykom monopolistycznym.
Cechy monopoli:
jeden sprzedający,
brak bliskich substytutów,
cenotwórstwo,
zablokowane wejście.
Popyt, jest to odwrotna relacja między ceną określonego dobra czy usługi, a ilością którą konsumenci są skłonni nabyć w danym czasie przy założeniu że wszystkie inne elementy charakteryzujące popyt pozostają niezmienione - zasada CETERIS PARIBUS.
Zależność czyli funkcja która łączy zmieniającą się cenę i w rezultacie zmianę ilości nabywczej dobra określa się jako prawo popytu. Prawo popytu polega na tym że przy wyższych cenach występuje zapotrzebowanie na mniejszą ilość kupowanych dóbr niż przy cenach mniejszych, podczas gdy inne czynniki wpływające na popyt pozostają bez zmian.
Zmiana ceny powoduje przesuwanie się po krzywej popytu w górę lub w dół i oznacza odpowiednio ograniczanie lub rozszerzanie popytu.
Na wymiar popytu wpływają również inne czynniki tzw. poza cenowe.
Zaliczamy do nich:
gusty i preferencje konsumentów,
dochody konsumentów,
oczekiwania dotyczące przyszłych dochodów,
ceny innych dóbr, czyli dóbr substytucyjnych i komplementarnych,
oczekiwania dotyczące przyszłych cen.
Zmiany cen dóbr substytucyjnych lub komplementarnych przesuwają krzywą popytu w górę lub w dół. Jeżeli wzrasta cena substytutu a cena dobra podstawowego nie ulega zmianie można oczekiwać wzrostu popytu na dobro podstawowe.
Natomiast jeśli zmniejszy się cena substytutu przy nie zmienionej cenie dobra podstawowego nastąpi zmniejszenie popytu na dobro podstawowe.
W przypadku dóbr komplementarnych które są użytkowane łącznie z dobrem podstawowym, wywołuje w przypadku wzrostu cen dobra komplementarnego, powoduje zwykle obniżenie popytu na dobro podstawowe.
Przy różnego rodzaju analizach zakłada się że konsumenci podejmują decyzje o zakupach, suwerennie czyli niezależnie od innych konsumentów. W praktyce jednak dość często występuje wzajemne uzależnienie ich decyzji. Oznacza to że zmiany popytu mogą być wywołane przez zmiany rynkowe innych uczestników wymiany.
Nietypowe zachowania konsumentów:
efekt prestiżowy (efekt Veblecza)
efekt owczego pędu, który prowadzi do tego że konsument lub grupa konsumentów, nabywa tym więcej określonego dobra im więcej tego dobra nabywają pozostałe gospodarstwa domowe,
efekt snobizmu, polega na tym, że mniej jest cenione dobro które cieszy się zainteresowaniem pozostałych konsumentów.
Popyt efektywny, to zapotrzebowanie poparte zdolnością kupna i zapłaty.
Popyt potencjalny, to tylko zamiar, zapotrzebowanie które będzie mogło być zrealizowane z chwilą uruchomienia środków finansowych czyli możliwości finansowych.
Podaż, jest to relacja między ilością dobra którą producenci są w skłonni oferować w danym i ceną tego dobra przy założeniu, że pozostałe zjawiska na rynku nie ulegną zmianie.
Prawo podaży, wyraża zmiany sprzedawanego dobra pod wpływem zmieniającej się jego ceny. Oznacza to że przy wyższych cenach, na rynek dostarczona będzie większa ilość dóbr niż przy cenach niższych.
Producenci chcą produkować i sprzedawać większą ilość dóbr pod warunkiem uzyskania korzystnej ceny.
Przesuwając się po krzywej w górę lub w dół następuje odpowiednio rozszerzenie lub kurczenie podaży. Jedynym czynnikiem powodującym kurczenie lub rozszerzenie podaży jest wzrost lub spadek ceny dobra będącego przedmiotem sprzedaży. Oprócz ceny dobra na rozmiary podaży wpływają również tzw. nie cenowe czynniki.
Podaż obejmuje różnorodne dobra i usługi, jedne z nich produkowane są na bieżąco w mniejszych lub większych ilościach, inne nie są w ogóle nie są produkowane na bieżąco lub tylko w małych ilościach.
W związku z tym większość podaży jest zależna od produkcji lub zapasów.
Podaż określonego dobra zależy od czasu:
w krótkim okresie zmiana ceny może wpłynąć tylko na zmianę pozostałych zapasów,
w średnim okresie wielkość podaży może wzrastać lecz tylko w granicach istniejących zdolności produkcyjnych,
w długim okresie czasu, wzrost ceny może spowodować prawie nieograniczone zwiększenie wielkości podaży przy pomocy nakładów inwestycyjnych.
Generalnie można przyjąć że ilość towarów którą producenci będą dostarczać na rynek, zależy od poniesionych przez nich kosztów produkcji.
Nie cenowe czynniki określające rozmiary produkcji:
zmiany produktywności wywołane przez zmianę technologii produkcji,
zmiany opłacalności produkcji innych dóbr,
zmiany dostępności innych zasobów.
Producenci na wskutek wzrostu kosztów czynników wytwórczych np.: podwyższenie oprocentowanie kredytów, ograniczą, zmniejszą ilość produkowanych dóbr ponieważ zwiększą się koszty produkcji.
Równowaga na rynku.
Definicja: cena równowagi jest to cena do której dąży rynek, ponieważ godzi ona oczekiwania nabywców i sprzedawców na kompromisowym poziomie. Przy cenie równowagi rynek ulega „oczyszczeniu” tzn. wielkość popytu zgłaszanego przez konsumentów odpowiada dokładnie wielkości podaży oferowanej przez producentów. Cena równowagi jest jedyną cena która ma cechę trwałości, ponieważ zadowala obie strony transakcji.
Nadwyżka rynkowa, to ilość o którą wielkość podaży przewyższa wielkość popytu, przy danym poziomie cen.
Niedobór rynkowy, to ilość o którą wielkość popytu przekracza wielkość podaży przy danej cenie.
Zdolność ustalenia cen przez siły podaży i popytu na poziomie przy którym ilość towarów poszukiwana przez konsumentów jest dokładnie równa ilości którą chcą sprzedać producenci określana jest jajko ograniczająca funkcja cen.
Przedstawiony proces dostosowawczy popytu i podaży zmierzający do ustalenia warunków równowagi odnosi się do krótkiego okresu czasu, czyli punkt E określamy jako równowagę krótkookresową.
Równowaga krótkookresowa, taka kombinacja cen i ilości towaru która będzie istnieć dotąd, dokąd producenci nie będą mieli czasu (możliwości) zmiany tych zasobów (czynników wytwórczych) których ilość w krótkim okresie jest stała. W długim okresie producenci są w stanie zmienić wszystkie czynniki wytwórcze.
Równowaga długookresowa, stanowi taki układ ilości i ceny który występuje wówczas gdy przedsiębiorstwa mają dość czasu nas przekształcenie swoich urządzeń produkcyjnych i innych zasobów których ilość jest w krótkim okresie stała.
Oznacza to że równowaga długookresowa ustali się przy niższej cenie równowagi i wyższej ilości równowagi.
Regulacja rynku, cena minimalna i maksymalna.
Istnieją taki obszary działalności w gospodarce gdzie niewidzialna ręka rynku może powodować niepożądane lub nie w pełni akceptowalne skutki. W takich przypadkach na ingerencje decyduje się rząd. Przykładem może tu być zapewnienie dostępu do określonych dóbr grupom ludzi którzy bez pomocy rządu nie mogliby z nich korzystać np.:
regulowanie cen za wynajem mieszkań,
dopłaty do kredytów mieszkaniowych,
przeciwdziałanie efektom zewnętrznym,
ustalenie płacy minimalnej pracownika.
W sytuacji gdy państwo ustala warunki gry rynkowej, mówimy o rynku regulowanym.
Ingerencja Państwa może przybierać dwie formy:
regulacji cen,
ilości
Regulacja cen, może oznaczać ustalenie cen urzędowych, administracyjną kontrolę cen, regulacje cen przy pomocy uprawnień podatkowych, ustalenie dolnego lub górnego pułapu cen.
Cena minimalna, jest to ustalony urzędowo najniższy poziom ceny którego nie mogą przekroczyć kontrahenci uzgadniając transakcję.
Celem stosowania cen minimalnych jest najczęściej ochrona wybranych grup producentów np.: rolników. Gdyby cena równowagi rynkowej zapewniała możliwość sprzedaży wybranych płodów rolnych i gwarantowała producentom przynajmniej zwrot kosztów produkcji to ustalenie ceny minimalnej nie byłoby konieczne.
Cena minimalna musi być ustalona powyżej ceny równowagi i skutkiem takiego ustalenia ceny minimalnej jest zmniejszenie zapotrzebowania na określony produkt oraz wzrost ilości towarów przeznaczonych do sprzedaży, czyli na rynku pojawia się nadwyżka rynkowa.
Producenci będą chcieli sprzedać więcej produktów niż konsumenci będą skłonni kupić. W związku z tym część producentów nie będzie mogła sprzedać części swojej produkcji, w efekcie rząd który narzucił cenę minimalną musi ponieść konsekwencje swojej polityki i w efekcie skupić i zmagazynować nadwyżki.
W okresie dekoniunktury na dane dobro, nadwyżki te będą sprzedawane, a wielkość podaży będzie korzystnie wpływała na cenę rynkową. Negatywnym skutkiem ustalania cen minimalnych jest redystrybucja czyli powtórny podział dochodów (poza rynkowy), wynika ona z faktu dofinansowania przez podatników produkcji rolnej która bez ingerencji państwa nie mogłaby być sprzedana po cenach gwarantujących przetrwanie większości gospodarstw rolnych.
Cena maksymalna, to ustalona przez rząd cena której nie można przekroczyć przy sprzedaży określonego dobra. Jest to więc najwyższa cena którą można uzgodnić w legalnej transakcji. Cena maksymalna jest stosowana aby chronić poziom życia ludności, czyli umożliwić dostęp do określonych dóbr jak najszerszej rzeszy konsumentów.
Cena maksymalna jest ustalana na poziomie niższym niż cena równowagi. Skutkiem jest większa ilość popytu zgłaszana przez nabywców w porównaniu z oferowaną podażą.
Na rynku pojawia się niedobór. W wyniku ustalenia ceny maksymalnej na poziomie B, sprzedawcy będą ograniczali swoja ofertę, a nabywcy zażądają znacznie większej ilości dobra niż dostarczą producenci.
Niedobór ma cechy trwałości, część konsumentów nie mogąc nabyć potrzebnej ilości towaru, gotowa jest płacić więcej niż pozwala oficjalna cena. Jeżeli ceny maksymalne dotyczą określonych dóbr to niezbędne staje się ich racjonowanie przez bony lub kartki.