POZYTYWIZM (Od 1863r do lat 90. XIX w.)
•Spór pokoleń •Odzwierciedlanie poglądów w publicystyce •Forma i tematyka nowelistyki •Powieœć jako gatunek •„Potop" - stosunek do przeszłoœci, kreacja głównego bohatera, tendencyjnoœć i mit kompensacyjny •Społeczeństwo i trzy pokolenia idealistów w „Lalce". Złożonoœć charakteru Wokulskiego •Teatr i dramat •Poezja „czasów niepoetyckich" •Nurty
Spór pokoleń
Po klęsce powstania styczniowego nastąpił upadek wartoœci romantycznych „starego" po-kolenia. „Młodzi" odrzucali tradycję literacką: Biblię, historię, folklor. Tematem twórczoœci stała się teraŸniejszoœć; krytyka rzeczywistoœci. Etos walki zmienił się w etos pracy, indywi-dualizm - w zbiorowoœć. Romantycy kreowali bohatera tragicznego, samotnego, a pozytywiœci - zafascynowanego nowoczesnoœcią inteligenta albo człowieka z nizin społecznych. Œwiat po-znawano przy pomocy nauki i doœwiadczenia (scjentyzm, empiryzm).
Pokolenie „młodych" zrodziło się ze zdeklasowanej szlachty. Należeli do niego w większoœci słuchacze Szkoły Głównej - „papież" polskiego pozytywizmu Aleksander Œwiętochowski, Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszko-wa. Nowa generacja uważała, iż niepodległoœciowy zryw może doprowadzić do upadku œwia-domoœci narodowej osłabionego już walkami społeczeństwa. Prezentowała ideały postępowe i demokratyczne. Drogą do wyzwolenia miały być praca u podstaw i praca organiczna. „Młodzi" wskazywali na koniecznoœć rozwoju oœwiaty, przemysłu, postulowali asymilację Żydów i emancypację kobiet.
Spór generacji „młodych" i „starych" zaznaczył się w prasie. „Młodzi" wystąpili na łamach „Przeglądu Tygodniowego". Atak prowadził głównie Œwiętochowski w manifeœcie „My i wy". „Starzy" skupieni byli wokół „Biblioteki Warszawskiej" i konserwatywnej prasy galicyjskiej „Czas". Spór dotyczył stosunku do tradycji, religii, nauki oraz funkcji literatury i sztuki.
Odzwierciedlanie poglądów w publicystyce
Odzwierciedlanie i propagowanie haseł pozytywistycznych odbywało się m.in. w artykułach prasowych - „Kurier Warszawski", „Kurier Codzienny", „Przegląd Tygodniowy", „Słowo", „Czas", „Gazeta Polska", „Prawda".
Julian Ochorowicz - „Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną". Z jednej strony filo-zofia czerpie treœć ze wszystkich nauk, z drugiej zaœ tworzy zasady i wskazania stanowiące podstawę dla wszystkich nauk. W badaniu zjawisk dużą rolę odgrywa doœwiadczenie. Pozy-tywista opiera się na dowodach realnych; dających się sprawdzić.
Aleksander Œwiętochowski - „Praca u podstaw". Duże znaczenie w rozwoju społecznym i ekonomicznym kraju miało mieć zaangażowanie najniższych i najuboższych klas społeczeń-stwa. Praca powinna przełamać bariery międzystanowe. Problem pojawił się po zniesieniu pańszczyzny. Niewykształcony, ograniczony chłop nie potrafił wykorzystać uwłaszczenia. Ziemianie powinni byli zapewnić możliwoœć nauki dla prostego ludu i uczynić z nich pełno-prawnych obywateli.
„Wskazania polityczne" - „szczęœcie rzeczywiste" zapewnić ma „ciężka, spokojna i wytrwała praca".
Bolesław Prus - „Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa". Z pracą u podstaw łączy się praca organiczna - społeczeństwo składa się częœci, podobnie jak orga-nizm z narządów. Jest to związek celowy, funkcjonalny i harmonijny. Aby społeczeństwo od-zyskało niepodległoœć, musi ono dążyć do postępu cywilizacji miejsko-przemysłowej. Pro-gram zakładał uczestnictwo wszystkich grup w edukacji i dążeniu do rozwoju.
Eliza Orzeszkowa - „O Żydach i kwestii żydowskiej" porusza problem asymilacji mniejszo-œci narodowych. Stanowi apel do Polaków by przeciwstawili się antysemityzmowi.
„Kilka słów o kobietach" - istniała potrzeba, by kobiety zaczęły zarabiać na swoje utrzymanie. Pracowały głównie jako guwernantki - jednak za niewielką zapłatę. Artykuł apeluje także o emancypację.
Forma i tematyka nowelistyki
Pierwsze formy epickie pojawiły się w starożytnoœci i literaturze orientalnej. Nowożytne wzorce zaistniały u progu renesansu - „Decameron" Giovanniego Boccacia i „Nowele przy-kładne" Miguela Cervantesa. W połowie XIX w. wyodrębniły się dwie formy - nowela wła-œciwa i nowela-opowiadanie.
Pierwsza to krótki utwór epicki, którego akcja koncentruje się wokół danego zdarzenia, mo-tywu. Ma on wyrazistą, zdramatyzowaną konstrukcję i mocno spuentowane zamknięcie. Naj-częœciej stosowanymi œrodkami stylistycznymi są: kontrast („Nasza szkapa"), gradacja („Sachem"), powtórzenia („Katarynka"), inwersja czasowa („Kamizelka") i retardacja („Latarnik").
Druga forma nie przestrzega zasad noweli właœciwej. Często narratorem jest postać utworu, obserwator i uczestnik zdarzeń. Opowiadanie łączy związek z formami paraliterackimi: pa-miętnikiem, listem, gawędą, reportażem.
W nowelistyce rzadko występowały czyste formy gatunkowe. W pozytywizmie wyodrębniła się nowela intrygi i psychologiczna.
Maria Konopnicka w „Miłosierdziu gminy" ukazuje licytację w szwajcarskiej wiosce. Jej przedmiotem jest 82-letni tragarz Kuntz Wunderli. Starzec pragnie sprawiać wrażenie zdolne-go do pracy, ale jego wygląd wzbudza œmiech. Zebrani każą mu maszerować, sprawdzają jego uzębienie. Kuntz dostrzega na sali swego syna i ma nadzieję, że wykupi on ojca. Zostaje jed-nak przelicytowany za cenę 175 franków dopłaty. Nabywca rozmyœlił się, gdyż po zdjęciu po-życzonej kurtki widać było zniszczone, wychudzone ciało starca. Kuntza wykupuje bogaty, znany z okrucieństwa Probst. Zaprzęga go póŸniej do wózka mleczarskiego - zostaje zdegra-dowany do roli zwierzęcia. W liberalnej (jak się wydawało) Szwajcarii istniał zwyczaj przyj-mowania biedaków z dotacją od gminy jako akt dobroczynny. Nędzarzy zmuszano potem do ciężkiej pracy. Pod pozorem „miłosierdzia" kryła się chęć gminy do zysku. Licytacja czyniła z człowieka przedmiot. W œwiecie rządzonym przez pieniądz degenerowały więzy rodzinne.
Mendel Gdański był 67-letnim Żydem, który prowadził zakład introligatorski w Warszawie. Wychowywał wnuczka Jakuba po zmarłej córce Liji. W mieœcie szerzyły się działania antyse-mickie. Mendla dziwiła agresja wobec uczciwie pracujących Żydów. Sąsiedzi radzili, by w oknie ustawił krzyż. Mendel nie chciał się wstydzić tego, że jest Żydem. Pewnego dnia banda rozbiła okiennicę zakładu raniąc przy tym Jakuba - w obronie stanęli student i sąsiedzi. Jednak pomimo tego w Mendlu „umarło serce" do miasta.
„Gloria victis" Elizy Orzeszkowej jest utworem patriotycznym. Drzewa i kwiaty opowiadają wiatrowi epizod z powstania styczniowego - są œwiadkami historii. Do miasteczka na Polesiu przybył Marian Tarłowski z siostrą Anielą, by uczyć w szkole i prowadzić badania przyrodni-cze. Marian zaprzyjaŸnili się z Jagminem i razem wstąpili do oddziału. Stoczyli bohaterską walkę pod dowództwem Traugutta. Marian został ranny i przeniesiony do szpitala polowego. Rosjanie wymordowali lekarzy i chorych. Na ratunek przybył Jagmin, który także poległ.
„Chwała zwyciężonym" ponieważ złożyli ofiarę z samych siebie dając œwiadectwo istnienia narodu. Przegrali wobec przewagi militarnej, jednak odnieœli moralne zwycięstwo. Specyficz-nym elementem utworu jest baœniowa narracja - narratorem jest przyroda, a odbiorcą wiatr.
Nowela „Dobra pani" porusza problem fałszywej filantropii Eweliny Krzyckiej. Wyrwana z wiejskiego œrodowiska mała Helenka szybko znudziła się gospodyni. Odsyła ją więc do krew-nych. Helena, która zdążyła przyzwyczaić się do życia w salonie, musi powrócić do ubogiej, skromnej rzeczywistoœci. Dziewczynka, wczeœniej również służąca Czernicka stają się ofiara-mi kaprysu.
W utworze „A...B...C..." Joanna Lipska prowadzi tajne nauczanie, które jest obroną przed wynarodowieniem.
Bolesław Prus w „Powracającej fali" przedstawia przemysłowca Gotlieba Adlera. Ma on jedynaka, któremu pozwala podróżować i prowadzić hulaszczy tryb życia. Posyła mu pienią-dze, ale mimo to Ferdynand dorabia się długów. Aby wyrównać straty Adler zwalnia z fabryki lekarza i felczera. W zakładzie pracuje Kazimierz Gosławski, który musi pracować po 16 go-dzin by utrzymać rodzinę. Pewnego razu dochodzi do wypadku. Przemęczony pracą Gosławski zasypia nad maszyną, która miażdży mu rękę. Poproszono o pomoc Ferdynanda, ale ten od-mówił przewieŸć rannego do miasta. Lekarz przybywa dopiero następnego dnia, ale nie zdołał pomóc Gosławskiemu. Tymczasem Ferdynand ginie w pojedynku, na którego wyzwał sędzie-go Zaporę. Obłąkany ojciec podpala fabrykę i umiera pod zgliszczami. Prus wierzy w spra-wiedliwoœć, że krzywda wyrządzona komuœ może powrócić jak odbita fala.
Akcja noweli „Szkice węglem" Henryka Sienkiewicza rozgrywa się we wsi Barania Głowa. Pisarz gminny Zołzikiewicz pożąda żonę jednego z chłopów - Rzepową. Namawia wójta Bu-raka do oddania do wojska Wawrzyna Rzepę. Podstępem, wczeœniej upijając chłopa, uzyskuje on zgodę Rzepy na odbycie służby zamiast syna Buraka. Nazajutrz Rzepowie udali się do są-du gminnego. Nic nie wskórali, a chłop został skazany na dwa dni więzienia. Rzepowa udała się do księdza, lecz ten uważał, że męża spotkała kara za pijaństwo. Radziła się także szlach-cianki i dziedzica. Rzepa nakazał żonie by pojechała do naczelnika powiatu. Rzepowa nie mogła wydobyć z siebie słowa, uznano ją za nietrzeŸwą. Zniechęcona posłuchała rady karcz-marza i udała się do Zołzikiewicza. Na drugi dzień Rzepa za zdradę zabił żonę i spalił zabu-dowania dworskie. W Epilogu mowa jest, iż dokument podpisany w karczmie był nieważny. Pisarz wykorzystał ciemnotę chłopa i naiwnoœć jego żony. Utwór ukazuje krytykę wsi pouwłaszczeniowej. Istnieje podział ze względu na majątek, brak zainteresowania sprawami chłopa, zacofanie i pijaństwo, skorumpowana władza, obojętnoœć kleru wobec krzywd.
Ogólnie tematykę nowelistyki można podzielić na dziecięcą („Janko Muzykant", „Z pamięt-nika poznańskiego nauczyciela"), społeczną („Nasza szkapa", „Kamizelka"), patriotyczną („Latarnik", „Sachem"), miłoœć małżeńska („Kamizelka") i macierzyńska („Dym").
Powieœć jako gatunek
Powieœć pozytywistyczna brała wzorce z realistycznych powieœci romantycznych Józefa Ignacego Kraszewskiego i Józefa Korzeniowskiego. Początkowo miała charakter tendencyjny; ograniczona założeniami utylitaryzmu i schematyczna w œrodkach wyrazu. Autorzy tworzyli kreacje bohatera-pozytywisty (najczęœciej inżyniera, lekarza, prawnika).
PóŸniej pojawiła się powieœć realizmu krytycznego. Przykładem jest „Lalka" i „Nad Nie-mnem" E. Orzeszkowej. Kryteriami oceny bohaterów są: przywiązanie do kraju, stosunek do pracy i do drugiego człowieka. Pozytywistką jest szlachcianka Justyna Orzelska. Odrzuca za-loty Różyca, chce żyć skromnie, godzi się na œlub z chłopem Janem. Również - Witold Kor-czyński, który swe wykształcenie pragnie wykorzystać w rolnictwie. Korczyńscy są patriotami, potępiają Teofila Różyca za trwonienie odziedziczonego majątku i kosmopolityzm.
Proza naturalistyczna funkcjonować zaczęła u schyłku pozytywizmu. Ograniczono rolę wszechwiedzącego narratora i wzbogacono technikę opisu. Naturalizm niszczył wprowadził do utworów tematy „tabu", sceny drastyczne naruszające poczucie estetyki.
Rozwijała się również powieœć historyczna. Według Józefa Kraszewskiego powieœć doku-mentarna winna być wierna zdarzeniom historycznym, a fikcja - ograniczona. Powieœć miała być reportażem z przeszłoœci. Przykład to „Stara baœń". Wzorzec Waltera Scota łączył prawdę dziejową z fikcyjną fabułą. Cechą charakterystyczną był dwuwątkowy przebieg akcji. Przykła-dem jest „Trylogia".
„Potop" - stosunek do przeszłoœci, kreacja głównego bohatera, tenden-cyjnoœć i mit kompensacyjny
Henryk Sienkiewicz widział w tradycji historycznej więzi łączące Polaków, wzory postępo-wania, ideał rycerskiego patriotyzmu i narodowego solidaryzmu jako warunki oporu wobec zaborcy. W czasie potopu szwedzkiego naród uległ przemocy w wyniku wewnętrznego roz-prężenia i zdrady. Pozostał patriotyzm nielicznych, majestat Jana Kazimierza oraz religia. Oblężenie Jasnej Góry stało się przełomem w walce. Walczący o niepodległoœć żołnierze i prosty lud są wzorami moralnymi, pisarz przeciwstawia ich magnatom (Radziwiłłom, Opaliń-skiemu, Radziejowskiemu). Kmicic obserwował, że w kraju były trzy grupy ludzi - jedni ocze-kiwali od Szwedów własnych korzyœci; drudzy sądzili, iż Polska stanie się potęga pod berłem obcego króla; inni biernie poddawali się.
Postaci kreowane są według wyrazistego schematu, aby prosta ocena skłoniła czytelnika do optymistycznej wizji historii. Główny bohater pochodzi ze zubożałej szlachty. Jest postacią dynamiczną. W zemœcie za zabicie kompanów podpala Wołmontowicze i morduje Butrymów. Oddaje się pod komendę Janusza Radziwiłła dając przysięgę wiernoœci jednak przed faktem opowiedzenia się magnata po stronie wroga. Oleńka uważa go za zdrajcę. Bogusław, o Rze-czypospolitej mówi, że jest jak sukno rozrywane przez Szwedów, Kozaków, Tatarów, a on wraz z bratem chcieli by również dla siebie częœć zatrzymać. Kmicic jest œwiadomy swego upadku. Uważa jednak - „nie ma takiego złego postępku, którego nie dałoby się zmazać". Po-stanowił zrehabilitować się w oczach narodu i ukochanej poprzez służbę ojczyŸnie. Zmienia nazwisko na Babinicz i walczy na szlaku przez Warszawę, Częstochowę, Œląsk do Małopol-ski. Wsławia się ostrzeżeniem przeora Kordeckiego przed atakiem Szwedów, zniszczeniem kolubryny, ocaleniem króla w czasie podróży do Lubowli. Zostaje ciężko ranny w bitwie w wojnie węgierskiej. Losy bohatera są odzwierciedleniem losów kraju. Kmicic zostaje rehabi-litowany listem króla odczytanym na mszy œw. w Upicie. Jego postać można przyrównać do postaci Jacka Soplicy. Decydują o tym: zawadiacka młodoœć, upadek moralny, przemiana we-wnętrzna, okupienie win i rehabilitacja oraz romantyczna miłoœć.
Można powiedzieć, iż „Potop" ma charakter tendencyjny - heroizujący, dostarczający mitu narodowej potęgi. Tendencyjnoœć wynika z roli pisarza, jako ukształtował pozytywizm. O ta-kim charakterze decyduje geneza - „ku pokrzepieniu serc", kreacja i bohaterstwo postaci, ob-raz społeczeństwa. Zdradził jednak ideały pozytywistyczne; doszedł do wniosku, iż walka umysłem nie prowadzi do celu. „Potop" jest mitem kompensacyjnym. Zawiera w sobie etos rycerski, melodramat, baœń, elementy kultury ludowej - przepowiednie, zabobony.
Społeczeństwo i trzy pokolenia idealistów w „Lalce". Złożonoœć charakteru Wokulskiego
„Lalka" drukowana była na łamach „Kuriera Codziennego" w latach 1877-79. Bolesław Prus zamierzał nadać dziełu tytuł „Trzy pokolenia". Z „Listu do nieznanego adresata ..." wy-nika, iż inspiracją ostatecznej nazwy stał się proces o dziecinną lalkę w Wiedniu. Wywołał on „skrystalizowanie się, sklejenie całej powieœci". Tytuł ten może być okreœleniem Izabeli Łęc-kiej - pięknej i pustej. Z wypowiedzi Rzeckiego wynika, że marionetkami są ludzie kierowani przez rządzę majątku i rujnujący przez to życie innym.
„Lalka" ukazuje spektrum społeczeństwa polskiego. Do arystokracji należą Łęccy, Krze-szowscy, Starski. Klasa ta żyje w przepychu, próżniactwie, obłudzie; nadrzędną rolę stanowi pieniądz. Cechuje ją poczucie dominacji nad resztą społeczeństwa, obojętnoœć na losy kraju. Wyjątek stanowią baronowa Zasławska, która opiekuje się chłopami zamieszkującymi na jej majątku, obwinia arystokrację o doprowadzenie do rozbiorów oraz Ochocki, który poœwięca życie dla nauki. Warstwą zamierającą jest szlachta, która po uwłaszczeniu chłopów nie umie gospodarować, przenosi się do miast. Mieszczaństwo pochodzenia polskiego (Węgrowicz) cechuje brak inicjatywy, wzorowanie się na arystokracji, natomiast niemieckiego (Minclowie) i żydowskiego (Szuman, Szlangbaum) - kult pracy, zdobywanie oszczędnoœci. Klasa ta wraz ze studentami (Klejn, Mraczewski) i socjalistami (Maleski, Patkiewicz) stanowi zaczątek in-teligencji. Biedota to ludzie zamieszkujący warszawskie Powiœle (Maria, Wysoccy). Nędza i choroby powodowały, że ich życie było walką o przetrwanie. Według Prusa w społeczeństwie polskim „jedni gniją z niedostatku, a drudzy z rozpusty".
Idealiœci nie znajdują zrozumienia; działają w samotnoœci na tle „społecznego rozkładu". Powieœć ukazuje trzy warstwy: romantyków (Rzecki, Katz), pozytywistów (Ochocki, Klejn) i pokolenie przejœciowe (Wokulski). Ignacy Rzecki jest idealistą politycznym (bonapartystą), brał udział w Wioœnie Ludów. Żył przeszłoœcią, oczekiwał wojny ogólnoeuropejskiej, która przyniosłaby Polsce wolnoœć. Był człowiekiem skromnym, uczciwym, ale naiwnym i krótko-wzrocznym. Pozytywiœci wywodzili się z kręgów naukowych, kupieckich. Ci ostatni byli zwolennikami kapitalizmu, studenci zaœ - socjalizmu. Wokulskiego jako romantyka cechuje udział w powstaniu styczniowym, szaleńcza miłoœć do Izabeli (kształtowana przez dzieła Mickiewicza); próba samobójstwa, prometeizm (pragnął przekazać ludzkoœci swe wynalazki); marzenie o sławie i wielkoœci, wiara iż młodzi mogli zmienić œwiat. Bohater wykazuje cechy pozytywisty - był entuzjastą wiedzy i postępu (scientystą), wierzył w znaczenie pracy u pod-staw, był filantropem, uwikłał się w konflikt między klasami społecznymi; chciał przebudo-wać mentalnoœć arystokracji.
Idealistów można okreœlić - non omnis moriar. Prus podkreœlił, iż tacy Ludzie jak Rzecki, Wokulski; szlachetni, pełni miłoœci - zostawiają po sobie œlad.
Wokulski przez całe życie był wyszydzany przez otoczenie. Wyœmiewano go, gdy uczył się po pracy w winiarni Hopfera. Gdy ożenił się z wdową po Janie Minclu zarzucano mu, iż żyje kosztem pracy trzech pokoleń Minclów. Tragizm Wokulskiego polega na braku umiejętnoœci wyboru między wartoœciami. Z jednej strony był przeciwny arystokracji, z drugiej zaœ zabiegał o jej względy. Uważał, że do grupy tej mają wstęp tylko posiadacze tytułów lub fortun. Utwo-rzył spółkę do handlu z Rosją, a prezesem uczynił Tomasza Łęckiego. Przedsięwzięcie mogło doprowadzić do upadku polskich fabryk - romantyczny kochanek postawił miłoœć ponad pa-triotyzm. Chciał zbliżyć się do Izabeli. Miłoœć nie była jednak odwzajemniona, gdyż dopro-wadziłaby do mezaliansu. Wokulski podczas pobytu w Paryżu uœwiadomił sobie, iż prawdzi-we uczucie daje radoœć a nie cierpienie. Postanowił więc zerwać z przeszłoœcią, zająć się z Geistem pracą naukową. Jednak pod wpływem listu od prezesowej Zasławskiej powrócił do kraju i zaręczył się z Izabelą. Ukochana, romansując ze Starskim, poniżała Wokulskiego za pochodzenie społeczne i zawód kupca. Próbował samobójstwa. Nie godził się na życie ze zdemoralizowaną kobietą - nie doprowadził siebie do klęski moralnej - zerwał ostatecznie z dotychczasowym życiem, opuœcił kraj.
Teatr i dramat
Dramat pozytywistyczny obejmował tematykę historyczną lub mieszczańską. Pierwszy typ dramatu był epigoński; postromantyczny. Przedstawiał losy wybitnych jednostek, wydarzenia dziejowe, w których uwydatniały się namiętnoœci prowadzące bohatera do zbrodni albo po-œwięceń. Autorami byli: Józef Szujski, Wincenty Rapacki.
Dramat mieszczański opierał się na stereotypach w kreacji bohaterów, sytuacji i puenty - był „sztuką z tezą". Wprowadzał motywy rodzinne; piętnowano przesądy stanowe, arystokrację, dorobkiewiczostwo czy pogoń za posagiem. Dramaty pisali: Michał Bałucki - „Grube ryby", „Klub kawalerów", Józef Bliziński - „Rozbitkowie"; Aleksander Œwiętochowski - „Nieœmiertelne dusze", „Niewinni"; Gabriela Zapolska - „Moralnoœć Pani Dulskiej".
Dramat pozytywistyczny rodowodem sięga oœwiecenia; wpływ miała twórczoœć Moliere'a. Sztuki usytuowane są w realiach współczesnego życia. Bohaterowie mają wyrazistą osobo-woœć (dorobkiewicz, prosty szlachcic). Istnieje założenie, by nie tyle bawić i œmieszyć, ale pouczać i krytykować - umoralniająca tendencja.
W Warszawie istniały dwa teatry - Teatr Rozmaitoœci i Teatr Wielki. Władze zaborcze popie-rały repertuar baletowy, operowy i rozrywkowy. Na scenie przeważały utwory lekkie: farsy, wodewile, melodramaty. Rozwijała się sztuka aktorska - Helena Modrzejewska.
Duże znaczenie miały teatry galicyjskie - Teatr Krakowski (pod dyrekcją Stanisława KoŸmia-na) i Teatr Lwowski. Dzięki autonomii miały one możliwoœć prezentacji dramatów narodo-wych. Wystawiano także komedie Aleksandra Fredry. Dotarła tu reforma teatralna - odstąpio-no od tzw. wielkich ról; popisu gwiazd na rzecz koordynacji całego zespołu. Teatr osiągnął wysoki poziom. Nie pozwolił zapomnieć o ideałach romantyków.
Poezja „czasów niepoetyckich"
Poezja wykazuje zróżnicowanie tematyczne na wiersze programowe, społeczne, refleksyjne, miłosne i pejzaże. Twórcami byli Adam Asnyk, Maria Konopnicka, Felicjan Faleński.
A. Asnyk w wierszu „Daremne żale, próżny trud..." twierdzi, że upadły wartoœci romantycz-ne. Czas zerwać z przeszłoœcią - „Trzeba z żywymi naprzód iœć" - poszukiwać nowe ideały. „Próżny żal" romantyków, gdyż myœli pozytywistycznej nic nie jest w stanie stłumić.
Utwór „Do młodych" jest apelem do pozytywistów. Nawołuje do poszukiwań twórczych, któ-re dadzą odbiorcy możliwoœć szerszego patrzenia na œwiat. Pomimo, że każda epoka posiada własne cele, nie należy deptać „przeszłoœci ołtarzy". Pozytywista winien przejąć częœć dorob-ku poprzedników, dobudować własne idee i przekazać potomnym. Asnyk podkreœla znaczenie tradycji. Wiersz jest odpowiednikiem „Ody do młodoœci".
Sonety „Nad głębiami" mówią, że cechą rzeczywistoœci jest przemijanie. Ze sławy, miłoœci i czynów człowieka korzystać będą jego następcy. Jeżeli u Polaków nie wygaœnie idea wolnoœci, jeżeli nie zapadną w letarg; nie popełnią „samobójstwa ducha", to Polska odrodzi się w do-skonalszym kształcie - „przystrojona w królewski diadem". Sonety zawierają koncepcję ewo-lucji wywoływanej postępem i samodoskonaleniem ludzkoœci.
„Karmelkowy wiersz" krytykuje szaleńczą, przesadną, romantyczną miłoœć.
„Ulewa" ukazuje pejzaż tatrzański. Tworzy on nastrój nostalgii; szary, mroczny, przygnębia-jący. Nastrój jest metaforą „epoki pozbawionej marzeń". Utwór ukazuje pesymizm i samot-noœć podmiotu lirycznego.
Wiersz „Limba" tworzy portret romantyka-epigona - przyrównuje go do wspaniałego drzewa. Opuszcza ono koronę nad „ciemnymi głębiami", nad „spienionymi wodami". Idealista nie chce zatracić własnego spojrzenia na œwiat. Woli przepaœć w zapomnienie niż dołączyć do pozytywistów. Wiersze pejzażowe wykazują dążenie do połączenia postępu z tradycją.
Poeta posługuje się w utworach bogatą metaforyką i symboliką.
M. Konopnicka w utworze „Wolny najmita" porusza problem chłopa pouwłaszczeniowego.
Autorka ukazuje, iż ustawa podatkowa nie przewidziała klęsk nieurodzaju. Chłop nie miał z czego opłacić należnoœci, więc porzucał dom, stawał się „wolny". Słowo wolny pierwotnie oznacza jedną z najwyższych wartoœci. Tu zmienia znaczenie w zestawieniu z sytuacją najmity - staje się ironią. Losem chłopa nie interesował się dawny właœciciel, gdyż wygasły powinno-œci pańszczyŸniane. Poetka „współodczuwa" z bohaterem. Ukazuje œwiat przeniknięty œwia-domoœcią krzywdy.
Wiersz „A jak poszedł król na wojnę..." mówi o nierównoœci społecznej. Ofiarami wojny są ubodzy, proœci ludzie. Nie doceniany jest ich wkład w zwycięstwo; umierają w zapomnieniu. Władcy natomiast nie odnoszą szkód na zdrowiu; są pompatycznie witani przez lud. Utwór opiera się na paraleli-kontraœcie.
„Rota" stanowi utwór patriotyczny; jest wyrazem buntu przeciw germanizacji. Muzykę skom-ponował F. Nowowiejski.
W wierszu „Contra spem spero" (wbrew nadziei) Konopnicka, podobnie jak romantycy, uwa-ża, iż dążenie do niepodległoœci nie powinno odbywać się na drodze ugodowej. Istnieją tu kontrasty między pozytywistyczną wiedzą a wiarą, między teraŸniejszoœcią „wystygłych du-chów" a przyszłoœcią „wskrzeszenia". Utwór stanowi zapowiedŸ nurtu neoromantycznego.
Wiersze cechuje melodyjnoœć. Poetka używa różnorodnych œrodków stylistycznych: anafory, powtórzenia, przerzutnie, stylizację gwarową.
Nurty
Pozytywizm - nurt skonkretyzowany przez Augusta Comte'a w dziele „Kurs filozofii pozy-tywnej". Pozytywny - znaczy realny - zaprzeczający wszystkiemu co cudowne, użyteczny - służący konkretnym działaniom, œcisły i względny. Pogląd odrzucał dotychczasową filozofię - uznawał ją za nienaukową - przedmiotem dociekań były fakty oczywiste.
Scientyzm - pogląd, według którego prawdziwą i uzasadnioną wiedzę o œwiecie można uzy-skać przez poznanie naukowe. Na tym podłożu rodzą się: socjologia i psychologia. Łączy się on z empiryzmem Davida Hume'a a odchodzi od metafizycznych nurtów filozofii oraz religii.
Ewolucjonizm - kierunek inspirowany teorią ewolucji Darwina, której głównym założeniem jest zmiennoœć i postępowoœć rozwoju rzeczywistoœci. Herbert Spencer uważał, iż są to proce-sy ciągłe, stopniowe i jednokierunkowe, dotyczą zarówno całej ludzkoœci jak i danych społe-czeństw. Hipolit Taine - na kulturę mają wpływ wydarzenia dziejowe. Ewolucjonizm poszu-kiwał prawidłowoœci rozwoju.
Utylitaryzm - oœwieceniowy pogląd rozwinięty przez Johna Stuarta Milla. Istniała propor-cjonalnoœć między szczęœciem jednostki, a ogółu. Największymi wartoœciami były: kult pracy, tolerancja, liberalizm i demokratyzm. Miarą przydatnoœci człowieka stał się wkład w rozwój społeczno-gospodarczy. Literaturę cechowała tendencyjnoœć - podporządkowanie wartoœciom dydaktycznym. PóŸniej pojawił się realizm krytyczny.
Agnostycyzm - negował możliwoœć poznania œwiata i praw nim rządzących - szczególnie istoty bytu i zjawisk o charakterze metafizycznym - nie można było okreœlić ich celowoœci. Pogląd sprzyjał postawom areligijnym i indyferentym.
Realizm - Powieœć wykształciła nurt „wielki", „dojrzały", „krytyczny". Stworzony został przez Honore Balzaca. Przedstawicielami polskimi byli E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, B. Prus. Głównym założeniem realizmu jest prawdziwe ukazanie rzeczywistoœci; codziennego życia człowieka, jego œrodowiska, a także praw rządzących œwiatem. Literaturę powinno ce-chować nastawienie poznawcze oparte na rzetelnoœci i doœwiadczeniu, prawdopodobieństwo wizji œwiata przedstawionego, dobór postaci i sytuacji reprezentatywnych dla œrodowiska uka-zanego w powieœci oraz dążenie do uszczególnienia i indywidualizacji obrazu. Realizacji tych założeń sprzyjał język utworu, w którym dominują formy komunikatywne i potoczne. Realiœci byli przekonani o możliwoœci poznania œwiata. Narrator jest wszechwiedzący, obdarzony mo-ralnym autorytetem, często ukryty za œwiatem przedstawionym. Literatura dotyczy problema-tyki współczesnej, społeczno-obyczajowej, psychologicznej, historycznej.
Przykładem powieœci z literatury powszechnej jest „Ojciec Goriot" Balzaca. Ukazuje ona so-cjologiczny obraz Paryża i tragedię ojca, który wszystko poœwięcił karierze swych córek - Anastazji i Delfiny. One zaœ nie przyszły nawet na jego pogrzeb. Umierając, powiedział, iż „pieniądz daje wszystko nawet dzieci". Akcja toczy się w pensjonacie pani Vauquer. Mieszkał tam ubogi szlachcic Eugeniusz Rastignac. Początkowo marzył o zawodzie prawnika, póŸniej chciał zrobić karierę wœród arystokracji i liczył na protekcję Delfiny de Nucingen. Tajemniczy zbrodniarz Vautrin jest zbuntowany, pełen pogardy dla rzeczywistoœci. Twierdzi, że powodze-nie zapewniają mu spryt, przebiegłoœć i brak skrupułów - tak chce zniszczyć œwiat.
Naturalizm - powstał we Francji, twórcami byli Emil Zola autor powieœci „Germinal", „Powieœć eksperymentalna", Guy de Maupassant i twórcy skupieni wokół „Grupy Medanu". Zola domagał się „naukowoœci" literatury, która miała polegać na zachowaniu obiektywizmu w przedstawianiu œwiata bez skrępowania zakazami moralnymi. Na jego poglądy wywarła wpływ teoria ewolucji Darwina; motywacja biologiczna. Dlatego też rzeczywistoœć w utwo-rach naturalistycznych jest pesymistyczna - œwiatem rządzą kapitalistyczne prawa, społeczeń-stwo cechuje bezwględna walka i przemoc, a jednostkę - popęd i instynkt. Powieœć miała być studium socjologicznym, a pisarz - fotografem, obserwatorem (podawać fakty) i eksperymen-tatorem (ukazać, że ich następstwo determinują różne czynniki - zależnoœci społeczne, przyro-da). Narrator tylko ukazuje, nie komentuje; nie ocenia zdarzeń i bohaterów. Uczucia wyrażane są poprzez rozbudowany dialog. Literatura dotyczy problematyki życia miejskiego warstw przeciwnych arystokracji.
strona główna | romantyzm | młoda Polska
Napisz do mnie: e-mail <kferenc@priv.onet.pl>