NRD i RFN
Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD), Die Deutsche Demokratische Republik (DDR), powstała 7 października 1949 na terenie sowieckiej strefy okupacyjnej (108,3 tys. km2) ze stolicą w Berlinie, z inicjatywy komunistycznej partii SED (Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności) i pod auspicjami ZSRR; SED przy pomocy Sowieckiej Administracji Wojskowej w Niemczech (SMAD) i na podstawie umowy poczdamskiej 1946 48 przeprowadziła m.in. częściowo reformę rolną, nacjonalizację przemysłu, banków, środków transportu, denazyfikację; (o bardzo ograniczonym zasięgu) i demilitaryzację; w marcu 1948 powołała Niemiecką Radę Ludową (przewodniczący Wilhelm Pieck), która 7 października 1949 przekształciła się w Tymczasową Izbę Ludową, wprowadziła w życie konstytucję i proklamowała utworzenie NRD. Konstytucja gwarantowała SED kierowniczą rolę w państwie, wprowadzała na wzór sowiecki gospodarkę o centralnym systemie planowania i zarządzania. Premierem został Otto Grotewohl, prezydentem Wilhelm Pieck. 11 października 1949 rozwiązano SMAD (mimo to NRD aż do jesieni 1989 znajdowała się pod ścisłą kontrolą sowiecką).
Po utworzeniu NRD narastała stalinizacja wschodniej części Niemiec; system wielopartyjny stał się fikcją (SED powoływała i nadzorowała satelickie partie polityczne i organizacje masowe); działalność opozycyjna była surowo zakazana, do jej zwalczania powołano Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (tzw. Stasi) z szerokimi uprawnieniami; przejęło ono 11 ośrodków dla internowanych przeciwników politycznych, utworzonych 1945 49 przez NKWD; przez te ośrodki i więzienia przeszło 180 200 tys. osób, podejrzanych o wrogość do narzuconego systemu politycznego; stalinizację i uniformizację NRD przyspieszył III Zjazd SED (1950), który przyjął uchwałę o pierwszym w NRD 5-letnim planie rozwoju gospodarki narodowej; podjęto likwidację sektora prywatnego i rozpoczęto rozbudowę wielkiego przemysłu państw. (w następstwie znaczna dewastacja środowiska naturalnego).
6 lipca 1950 NRD zawarła z Polską Układ Zgorzelecki, w którym uznała ostateczny charakter granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej; 1951 podpisała pierwszą długoterminową umowę handlową z ZSRR, podobne zawarła z Polską i innymi krajami bloku komunistycznego; od września 1950 członkiem RWPG.
Od 1952 stalinizacja NRD weszła w nową fazę: rozpoczęła się kolektywizacja wsi (zakończona 1958-1960); wraz z centralizacją władzy ograniczono społeczną inicjatywę i zlikwidowano samorząd; przyspieszając budowę podstaw socjalizmu władze NRD doprowadziły do poważnego kryzysu gospodarczego i politycznego, a w następstwie do wybuchu 1953 tzw. powstania czerwcowego.
Po śmierci Stalina (1953) rząd ZSRR formalnie przyznał NRD (25 marca 1954) ograniczoną, a 20 września 1955 pełną suwerenność (1957 zawarł z nią układ o stacjonowaniu w NRD wojsk sowieckich); od stycznia 1956 członkiem Układu Warsz. (po utworzeniu Narodowej Armii Ludowej, NVA).
Po XX Zjeździe KPZR w NRD nie przeprowadzono destalinizacji, lecz zaostrzono totalitarny model sprawowania władzy, a Walter Ulbricht, popierany przez ZSRR, 1957-1958 zlikwidował w NRD antystalinowską opozycję, po śmierci zaś Piecka (1960) został powołany na stanowisko przewodniczącego utworzonej wówczas Rady Państwa, wywierając decydujący wpływ na politykę NRD. W 1960-1961 doszło do ponownego kryzysu wewnętrznego; nasiliły się ucieczki z NRD (1949-1961 ogółem uciekło na Zachód 2291 tys. osób); władze NRD, za zgodą ZSRR, w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 odizolowały Berlin Zachodni murem berlińskim i zamknęły granicę z RFN.
W 1964 NRD zawarła z ZSRR układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy, 1967 analogiczne układy z Polską, Czechosłowacją, Węgrami i Bułgarią, a 1970 z Rumunią; 9 maja 1968 uchwalono nową konstytucję, która za najważniejsze zadanie uznała rozwój wszechstronnej współpracy i trwałej przyjaźni z ZSRR. W 1968 jednostki armii NRD brały udział w interwencji zbrojnej Układu Warszawskiego w Czechosłowacji.
W końcu lat 60-tych NRD podjęła bezpośredni dialog z RFN, przyspieszony po zwolnieniu 1971 Ulbrichta z funkcji I sekr. i objęciu jej przez Ericha Honeckera; 21 grudnia 1970 podpisano Układ o podstawach stosunków między NRD i RFN (tzw. układ zasadniczy, który wszedł w życie 21 czerwca 1973); w tym okresie NRD normalizowała swe stosunki także z Berlinem Zachodni oraz z innymi państwami zachodnimi; we wrześniu 1973 NRD została (wraz z RFN) przyjęta do ONZ; uczestniczyła w procesie rozbrojeniowym oraz KBWE i podpisała 1 sierpnia 1975 jej Akt końcowy.
W latach 70-tych i 80-tych SED, licząca ok. 2 mln członków, stała się najbardziej dogmatyczną partią komunistyczną w Europie, zwalczającą wszelkie przejawy opozycji i polit. dysydentów przy pomocy rozbudowanych służb bezpieczeństwa wewnętrznego. Pod wpływem rewolucji demokratycznych w Polsce i na Węgrzech, jesienią 1989 w NRD nasiliły się jednak żądania reform i demokratyzacji życia; powstały organizacje opozycyjne i nowe partie (SPD, Nowe Forum, Demokratyczny Przełom i in.); kraj ogarnęła fala masowych demonstracji, zwłaszcza w Halle, Lipsku, Dreźnie i Berlinie; 18 października 1989 Honecker został zwolniony z funkcji partyjnych i stanowisk państwowych; 9 listopada obalono mur berliński. 8 grudnia rozpoczęła obrady NRD-wska konferencja Okrągłego Stołu, z udziałem 14 partii i organizacji społołecznych; nowy premier, H. Modrow, zgłosił (13 grudnia 1989) propozycję utworzenia wspólnoty traktatowej z RFN; 13-14 lutego 1990 w Bonn odbyło się wspólne posiedzenie rządów NRD i RFN. 1 lipca 1990 wszedł w życie układ o unii walutowej, gospodarczej i socjalnej między NRD i RFN. 20 września 1990 Izba Ludowa i Bundestag ratyfikowały podpisany w Berlinie (31 sierpnia) układ między RFN a NRD o przywróceniu jedności Niemiec (traktat zjednoczeniowy). 3 października 1990 NRD przystąpiła do RFN.
Republika Federalna Niemiec (RFN), Die Bundesrepublik Deutschland (BRD), powstała za zgodą mocarstw zachodnich 7 wrzśnia 1949 na terenie stref okupacyjnych w Niemczech: amerykańskiej, brytyjskiej i francuskiej; wcześniej (1947) połączyły się strefa amerykańska i brytyjska (Bizonia), do których dołączyła (1949) strefa francuska (Trizonia); do 1949-1950 przeprowadzono denazyfikację. Proces powstawania państwa przyspieszyły: reforma walutowa (20 czerwca 1948), pierwszy kryzys berliński przełomu 1948 i 1949 berlińska blokada) i pomoc Zachodu (m.in. Plan Marshalla ); 23 czerwca 1949 władze okupacyjne zatwierdziły opracowane przez Radę Parlamentarną projekt konstytucji; po wyborach do Bundestagu (VIII 1949) pierwszym prezydentem RFN został (do 1959) Th. Heuss (FDP); na czele powstałej koalicji CDU/CSU i FDP I DP (Deutsche Partei) stał 1949 63 kanclerz Konrad Adenauer (CDU), którego rządy miały decydujące znaczenie dla rozwoju politycznego i ekonomicznego RFN (poparcie dla społecznej gospodarki rynkowej, utrwalenie demokracji parlamentarnej o silnej pozycji kanclerza federalnego); kładł on nacisk na konieczność zintegrowania RFN z Europą Zachodnia.
21 września 1949 wszedł w życie statut okupacyjny (obowiązywał do 1955), ograniczający w wielu dziedzinach suwerenność RFN i umożliwiający mocarstwom zachodnim kontrolę jej polityki zagranicznej i wewnętrznej; mimo to w latach zimnej wojny mocarstwa zachodnie sukcesywnie włączały RFN do swego systemu politycznego i gospodarczego; w 1949 RFN została przyjęta do Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC), 1951 do Rady Europy i Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. W 1951 mocarstwa zachodnie ogłosiły zakończenie stanu wojny z Niemcami (ZSRR i Polska uczyniły to 1955); po podpisaniu układów paryskich (1954) zniesiono statut okupacyjny i RFN przystąpiła do Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO (1955); rozpoczęto (1955) tworzenie własnej armii Bundeswehry. Podczas wizyty Adenauera w Moskwie (9-13 września 1955) zostały nawiązane stosunki dyplomatyczne z ZSRR; 1957 RFN podpisała traktat rzymski o utworzeniu EWG i EUROATOM-u, 1969 układ o nieproliferacji broni nuklearnej.
Do 1969 główną siłą polityczną RFN były CDU/CSU, którą reprezentowali kolejni kanclerze federalni: Adenauer (1949 63), L. Erhard (1963 66) oraz K.G. Kiesinger (1966 69). Do początku lat 70-tych RFN nie uznawała NRD; ogłoszona września 1955 doktryna Hallsteina (Walter Hallstein) aż do zawarcia 1970-1972 tzw. układów wschodnich (z ZSRR, Polską, NRD i CSRS) skutecznie izolowała NRD na forum międzynarodowym; zmiana polityki RFN nastąpiła po zwycięstwie SPD w wyborach 1969, utworzeniu rządu SPD/FDP oraz wyborze Willy Brandta na kanclerza; w wyniku jego nowej polityki wschodniej RFN podpisała 7 grudnia 1970 układ z Polską o podstawach normalizacji stosunków wzajemnych, który potwierdzał nienaruszalność granicy polsko-niemieckiej na Odrze i Nysie Łużyckiej. Po parafowaniu (3 września 1971) czterostronnego porozumienia w sprawie Berlina Zachodniego i ratyfikacji (17 maja 1972) układów wschodnicj, RFN (wraz NRD) została 1973 przyjęta do ONZ, zaktywizowała stosunki z krajami obozu komunistycznymi i włączyła się w proces KBWE (1975 podpisała Akt końcowy).
W maju 1974 Brandt ustąpił ze stanowiska kanclerza, następcą został H. Schmidt (SPD), a prezydentem W. Scheel (FDP). Jesienią 1982 doszło do rozpadu koalicji SPD/FDP, upadł gabinet H. Schmidta; wybory w marcu 1983 wygrała koalicja CDU/CSU FDP, kanclerzem został H. Kohl z CDU (również po wyborach 1987). Bundestag w listopadzie 1983 podjął decyzję w sprawie rozmieszczenia amerykańskich rakiet jądrowych średniego zasięgu na swym terytorium. Od maja 1984 prezydentem został R. von Weizsacker (CDU). W latach 80. rząd CDU/CSU FDP zintensyfikował dialog z NRD; jego apogeum stanowiła wizyta Ericha Honeckera w RFN 11-17 września 1987. Koalicja CDU/CSU FDP, mimo licznych kontrowersji i polemik (głównie między FDP a CSU), umocniła swoją pozycję dzięki pomyślnej, utrzymującej się do początku lat 90-tych koniunkturze gospodarczej. W latach 80-tych RFN wzmacniała działania na rzecz pogłębienia zachodnioeuropejskiej integracji w ramach EWG i w innych organizacjach; 1 lipca 1988 M. Worner objął urząd sekretarza generalnego NATO, RFN zabiegała również w tym czasie o poprawne stosunki z ZSRR (w czerwcu 1989 wizyta M. Gorbaczowa w RFN), w podpisanej deklaracji podkreślono, że RFN i ZSRR będą przyczyniać się do przezwyciężania podziału Europy.
Upadek komunistycznej władzy w Polsce i tzw. „jesień ludów” 1989 w Europie Środkowowschodniej oraz zmiana polityki ZSRR umożliwiły rozpoczęcie procesu zjednoczenia Niemiec, zainaugurowanego obaleniem (9 listopada 1989) muru berlińskiego. Dążąc do przyspieszenia zjednoczenia Kohl ogłosił (28 listopada 1989) tzw. 10-punktowy plan przezwyciężania podziału Niemiec i Europy; w lutym 1990 w Bonn odbyło się wspólne posiedzenie rządów RFN i NRD; 18 maja 1990 podpisano dwustronny układ o unii walutowej, gospodarczej i socjalnej między RFN i NRD (wszedł w życie 1 lipca 1990); zewnętrzne aspekty zjednoczenia regulował podpisany (12 września 1990) w Moskwie, podczas ostatniej fazy konferencji 2 plus 4 (między ZSRR, USA, W. Brytanią, Francją a NRD i RFN), układ o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec; określił on granice jednoczącego się państwa i zniósł prawa i odpowiedzialność 4 mocarstw wobec Berlina i Niemiec jako całości. 20 września 1990 Bundestag i Izba Ludowa NRD ratyfikowały podpisany w Berlinie układ między RFN a NRD o przywróceniu jedności Niemiec (traktat zjednoczeniowy). Na mocy powyższych układów i na podstawie artykułu 23 konstytucji RFN 3 października 1990 NRD przystąpiła do RFN. 14 listopada 1990 Niemcy zawarły traktat z Rzeczpospolitą Polską o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, 17 czerwca 1991 o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, a 25 stycznia 1993 układ o współpracy wojskowej.
Pierwsze wybory do parlamentu ogólnoniemieckiego (grudzień 1990) wygrała CDU/CSU (43,8%, Kohl ponownie kanclerzem, także po wyborach 1994); członków UE od 1993. Społeczne i ekonomiczne koszty zjednoczenia okazały się wysokie; załamanie gospodarki byłej NRD przyniosło sięgające 15% (1992) bezrobocie, olbrzymie nakłady z budżetu państwa na jej transformację i dostosowanie do standardów kapitalistycznych; nie zapobiegło też obustronnemu niezadowoleniu, które utrudnia przezwyciężanie narosłej po 1945 obcości; nasilające się w Niemczech przejawy nacjonalizmu i ksenofobii (m.in. 69 zarejestrowanych, skrajnie nacjonalistycznych partii z ok. 45 tys. członków) spotykają się ze zdecydowanym potępieniem innych sił politycznych. We wrześniu 1998 w wyborach parlamentarnych do Bundestagu zwyciężyła SPD i utworzyła rząd w koalicji z Sojuszem 90/Zieloni; premierem Gerchard Schroder; należy do państw realizujących tworzenie europejskiej unii walutowej (wprowadzenie euro od 1999).
W. CZAPLIŃSKI, A. GALOS, W. KORTA Historia Niemiec, Wrocław 1990;
E. CZIOMER Historia Niemiec 1945-1991, Kraków 1992.
3