Poetyckie podróże w czasie i przestrzeni w lirykach

Juliusza Słowackiego Rozłączenie,, Rzym,

Rozmowa z piramidami. Hymn, Grób Agamemnona

„Gdyby Ojczyzną był język i mowa: Posąg by mój stał, stworzony głoskami, Z napisem patri patriae ...”

Tak dumnie pisał o swojej poezji Juliusz Słowacki w Beniowskim. Istotnie, słowo jego miało magiczną, przekształcającą moc i wtedy gdy fantazja tworzyła nowe postacie, i gdy patrzył na otoczenie i słowem malował to, co oglądał, co słyszał, zawsze kształtował świat odrębny, własny. Wrażenia odbierane z realnego świata były bodźcem do kreowania świata poetyckiego, w którym swobodniej i lepiej się czuł niż w prawdziwym. Postacią centralną w tym świecie był twórca, kreator i jego skomplikowana dusza romantyka.

Przykładem takiej kreacji rzeczywistości jest wiersz Rozłączenie. Jest to wiersz-list do bliskiej osoby, za którą podmiot liryczny tęskni. Sugeruje to metafora „biały gołąb smutku”, który nosi wieści. Podmiot odbywa w wyobraźni podróż do krai­ny, w której mieszka jego ukochana. Był tam, więc wie jak tam jest, dlatego trzy pierwsze zwrotki organizuje anafora „wiem”. Część druga wiersza ma pomóc wy­obraźni adresatki, maluje więc poeta alpejski krajobraz na naszych oczach. I jest to obraz szczególny, bo zmienia się wraz z porą dnia i z pogodą. By sobie te krajobrazy w pełni wyobrazić, trzeba „Osrebrzać je księżycem i promienie świ­tem”, „...trzeba niebo zwalić i położyć / Pod oknami, i nazwać jeziora błękitem”, trzeba niebo od jeziora oddzielić górami jasnymi w dzień, w nocy szafirowymi, w niepogodę przybrać je „włosem deszczu”, a przy księżycu kirem. Cały ten frag­ment organizuje anafora „nie wiesz” i wzbogacają go metafory. Motyw tęsknoty wprowadza kilkakrotnie powtórzony w różnych przenośniach wyraz „gwiazda”, tak odległa, choć bardzo dobrze widoczna i porównanie osób rozdzielonych i tęsk­niących za sobą do „dwóch smutnych słowików, co się wabią płaczem”.

Opowiadaniem lirycznym o wrażeniach z podróży można nazwać wiersz Rzym. Podróżny zbliża się do Rzymu i z daleka widzi miasto, „Sznury pałaców pod Ape­ninami” i bazylikę św. Piotra. Za sobą ma morski brzeg i poruszane falami okręty. Widok ten pobudził go do refleksji i płaczu nad przemijaniem, bo oglądany przez niego Rzym nie jest już dawnym Rzymem, a i ten, oglądany dziś, przeminie. Jest to więc nie tylko podróż w przestrzeni, ale i w czasie.

Refleksją o przemijaniu jest też Rozmowa z piramidami. Podmiot liryczny ogląda pomniki przeszłości - piramidy. Polak chciałby w nich przechować do lepszych czasów „nagi miecz”, „naszą zemstę” i „nasze męczenniki”, by wrócili do kraju w dzień chwały, a także łzy, tęsknoty. Piramidy zapewniają, że nawet cały naród można w nich przechować, zabalsamować. W ostatniej zwrotce pouczają go, że ducha narodowego nie trzeba balsamować, bo on jest nieśmiertelny.

Wiersz Hymn jest rozmową z Bogiem samotnego Prometeusza, który nie może pogodzić się z porządkiem świata i z własnym losem. Tłem wiersza jest realna podróż morska - napisany został przed Aleksandrią o zachodzie słońca. Piękno nieziemskiego zjawiska na zasadzie kontrastu wywołało smutek, bo nie jest to kraj­obraz, który wędrowiec chciałby podziwiać, bo tęskni za innym, a ma świado­mość, że go już nigdy nie ujrzy. Dlatego każdą zwrotkę kończy refrenem „Smutno mi, Boże!”. Przywołane pejzaże, do których wędruje w wyobraźni, to polski ugór a na nim bociany. Buntuje się przeciwko losowi, który sprawia, że otoczony jest obcymi, że prawie nie zna rodzinnego domu i nie wie, gdzie będzie jego grób. „Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie” - pisze poeta - i nie może się pogodzić z faktem, że nawet „modlitwa dziecka nic nie może”.

Przemyślenia zawarte w wierszu Grób Agamemnona są wynikiem pobytu w Grecji w rzekomym grobowcu Agamemnona; dotyczą one własnej twórczości, a także Polski i Polaków. Są także podróżą w przeszłość do czasów trojańskich, opiewanych przez wielkiego Homera. Pierwsza refleksja, która się pojawia, to, oczywiście, myśli o znikomości rzeczy ludzkich, po których zostają tylko wspo­mnienia i świadectwo poetów. Marzy Słowacki, by być polskim Homerem, by zagrać na jego harfie. Ale nie, nie może, bo los jego to „Nieme mieć harfy i słucha­czów głuchych / Albo umarłych”, jest emigrantem, żyje wśród obcych, niewielu go rozumie i docenia. Także dzieje Polski inne są niż Grecji. Druga część wiersza to bolesny rozrachunek z matką-Polską i Polakami, wśród których nie ma Leonidasów, gotowych walczyć do ostatniej kropli krwi. Polską duszę kryje „czerep rubaszny” narodowych wad. Przed dniem zmartwychwstania musi się ona uwol­nić z „płacht ohydnych”, zrzucić „Dejaniry palącą koszulę” i stanąć naga, nie mająca nic do ukrycia, zjednoczona jak „wielki posąg - z jednej bryły”.

Podróż w przestrzeni i w czasie, jak w poprzednich utworach, zaowocowała refleksją. Najczęściej, jak widać, są to osobiste przemyślenia wrażliwego człowie­ka, który tęskni za bliskimi, ojczyzną, cierpi z powodu swego losu pielgrzyma. Nie zapomina też o umęczonej ojczyźnie, zastanawia się nad przyczynami jej niedoli, szuka drogi do wyzwolenia, ocenia siebie i rodaków, marzy o wolności. Tematyka taka była uwarunkowana losem osobistym poety i losem jego ojczyzny. Przekazał Juliusz Słowacki te wszystkie myśli, uczucia w sposób niezwykle piękny, ekspre­syjny, rzeczywiście umiał wyrazić „wszystko co pomyśli głowa”.

---