Założyciele religii
Czy istnieją założyciele religii? Każdy choćby w najmniejszym stopniu interesujący się i zajmujący zagadnieniami związanymi z religioznawstwem potwierdzi skinieniem głowy, że tak. Natychmiast też wymieni tych najbardziej znanych, jak choćby: Jezusa z Nazaretu, Buddę, Mahometa czy Konfucjusza. Stawiano wiele pytań dotyczących kwestii, czy tacy założyciele religii istnieli i w jaki sposób „głosili” sens swoich religii, jak i też pytano o podobieństwa i różnice między „budowniczymi” dającymi początek takiej czy innej religii.
Studia poznawcze dotyczyły głównie tematyki: Jezus i inni „Założyciele” czy inicjatorzy reform związanych z religią, a więc Jezus a Kryszna, Konfucjusz, Zaratustra, Budda, Mahomet. Pytania te stawiano również w odwrotnej zależności. Często porównywano osobę Jezusa z innymi sławnymi postaciami historycznymi, które wywarły ogromny wpływ w dziejach, w historii, mianowicie z grupą filozofów, takich jak: Platon, Sokrates, czy reformatorami życia społeczno-ekonomicznego typu Karola Marksa. Studia te objawiły się często wnikliwością i bezstronnością, choć niekiedy przebijała z nich i stronniczość, nieobiektywizm. Były to z pewnością studia ciekawe i zajmujące, jednak nie w pełni służące rozwiązaniu problemu postawionemu we wstępie pracy.
W istocie rzeczy uformowały się dwie główne grupy poglądów na ten temat. Pierwsza wywodziła się z religioznawstwa, apologetyki i teologii katolickiej. Zestawiono tam ze sobą postać Jezusa Chrystusa jako boskiego Legata z innymi „założycielami” religii, których można by nazwać „naturalnymi założycielami” religii.
Przyjmowano w kręgach myślowych rozróżnienie między religią nad przyrodzoną (jedynie prawdziwą, bo objawioną) a religiami naturalnymi. One miały być także założone, tyle, że przez ludzkich założycieli, którym jednak nie odmawiano tego miana. Druga grupa poglądów związana była z religioznawstwem laickim. Zagadnienia religii oraz ich założycieli rozpatrywała zgoła odwrotnie. Wyróżniała trzy kierunki myślowe. Pierwszy radykalnie odrzucił wszelką religię jako iluzję i potraktował założycieli religii jako zręcznych oszustów mamiących swych zwolenników i wyznawców.
Drugi kierunek myślowy przyjmował istnienie religii naturalnych, do których sprowadzono także chrześcijaństwo. Wśród różnych źródeł genezy religii uznaje się w nim także założycieli religii. Tak jak wszystkie religie należy traktować na jednym poziomie, tak i ich założycieli również.
Ich rola w „ustanawianiu” religii była wprawdzie różna, ale różnice były tylko przypadkowe, nieistotne.
Trzeci kierunek uznawał założycieli w religiach pozachrześcijańskich i odmawiał tej roli Jezusowi z Nazaretu.
W ostatnim kierunku bądź to negowano historyczne istnienie Jezusa, bądź też przyjmowano je i odmawiano Mu jakiegokolwiek wpływu na powstanie chrześcijaństwa. Jeżeli można by mówić o jakimkolwiek jego wpływie, to był to wpływ nieistotny, akcydentalny i zupełnie marginalny. Postać Jezusa w tym pojęciu najczęściej uważano albo za personifikację i historyzację mitu (idei zbawienia, słońca, księżyca, gwiazd, zjawisk przyrody, wysublimowanego bohatera społecznego, albo za niewiele znaczącą postać historyczną, albo za niewiele znaczącą postać historyczną, albo za szarlatana i zręcznego oszusta, albo genialnego i szlachetnego człowieka. Chrześcijaństwo natomiast miałoby się wywodzić albo z mitu soterycznego, albo ze świadomego lub nieświadomego oszustwa, bądź od anonimowych sił społecznych, albo ścierania się antagonistycznych klas społecznych na płaszczyźnie nienawiści ekonomiczno-społecznej, albo synkretyzmu różnych ruchów mesjańskich, albo wreszcie z zapożyczeń z religii Dalekiego czy Bliskiego Wschodu. Postać Jezusa w ramach poszczególnych teorii miała być „tworzona” według wzorów mitologicznych lub ogólnych procesów religiotwórczych. W ostatnim omawianym tu kierunku zakwestionowano nawet istnienie założyciela chrześcijaństwa.
Zaprezentowane wyżej dwie grupy poglądów należy uznać za niezadowalajace, jednostronne, a niekiedy teorie w nich głoszone wręcz za absurdalne, całkowicie nieliczące się z faktami i rzeczywistością oraz uwikłane w rozliczne załamania ontologiczne, epistemologiczne, antropologiczne i metodologiczne. Ponadto obydwie te grupy poglądów opierały się na przestarzałym poglądzie na temat genezy religii.
W katolickiej propozycji problematyka założyciela chrześcijaństwa była ustawiona. Jednak w odniesieniu do „zakładających” religie pozachrześcijańskie podzielała ona poglądy przyjmowane powszechnie w religioznawstwie.
Wyżej wymienione teorie nie są zgodne z ogólną ideą genezy religii, którą przyjmujemy, a jest nią idea objawienia Bożego w stworzeniach i przez stworzenia oraz inne formy działania i objawienia się Boga w historii. Stojąc więc na stanowisku, że wszelka religia wywodzi się z Bożego objawienia, czyli ujawniania się w różnoraki sposób Boga w historii, należy wykluczyć tak zwanych ludzkich założycieli religii.
W ścisłym tego słowa znaczeniu za jedynego założyciela religii może uchodzić wyłącznie Jezus Chrystus jako posłany przez Boga Syn Boży dla objawienia zbawczej woli Boga i dokonania dzieła zbawienia. Jezus jako wcielony Syn Boży posiadał świadomość, iż jest synem Boga równym Mu zarazem, posłanym na świat dla zrealizowania zbawczego planu Boga. On, objawiający Ojca i świat nadprzyrodzony, w którym preegzystował, odkupując ludzkość z grzechu, poprzez różnorodne czynności eklezjotwórcze założył Kościół, który jest statnim etapem historii zbawienia. Kościół jest tworzony i współtworzony przez wierzących w Chrystusa obecnego pośród nich w sposób mistyczny. Nadmienić należy, że ani Konfucjusz, ani Budda, ani Zoroaster, ani Kryszna, ani Mahomet nie uważali siebie za istoty boskie, co najwyżej za nauczycieli i proroków. Wprawdzie sfera roszczeniowa nie przesądza jeszcze sprawy o prawdziwości samych roszczeń, ale Jezus uzasadniał swoje boskie roszczenia. Dlatego rozsądniej i krytyczniej można je uznać za wiarygodne. W świetle tego nie powinno się mówić o „założycielach” innych religii, a konsekwentnie o religiach „założonych”, co powszechnie przyjmowano w tradycyjnym religioznawstwie. Zagadnienie to ściśle wiąże się z problemem genezy religii. Gdyby przyjąć, że istnieją ludzcy założyciele religii, to z jednej strony należałoby przyjąć jej ludzki, czyli naturalny rodowód i pozbawić ją wartości zbawczych, a z drugiej - każdy człowiek miałby prawo do zakładania sobie własnej religii na miarę swych zdolności i potrzeb. W takim znaczeniu nie można by mówić o religii w ogóle. O religii w ścisłym tego słowa znaczeniu można mówić wtedy i tylko wtedy, gdy człowiek nawiązuje kontakt z Bogiem objawiającym się w różnorakich znakach. Gdy człowiek odczyta Boży apel, zaakceptuje go i udzieli pozytywnej odpowiedzi, wówczas zostaje nawiązana łączność z Bogiem. Udział człowieka w powstawaniu religii jest znaczny, ale nie oznacza to, iż jest ona jego dziełem czy dowolnym tworem.
Jak należy więc nazywać osoby tradycyjnie zwane założycielami religii? Nazywać je można nauczycielami religijnymi, prorokami czy reformatorami religijnymi. Chociaż religie, które reformowali noszą nazwę od ich imion, nazwisk czy przydomków, to trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że nie są oni ich założycielami czy twórcami.
Podobnie zresztą jak niektóre wyznania chrześcijańskie noszą nazwę od reformatorów (luteranizm, kalwinizm) albo państw (kościół anglikański, polsko-katolicki dla oznaczenia ich narodowego charakteru), to nie oznacza, by ci czy inni reformatorzy lub też poszczególne narody były „twórcami” chrześcijaństwa. W ten sposób należy patrzeć i na inne religie noszące imiona swych reformatorów, nauczycieli, proroków.
Literatura:
Ruceski M., Istota i geneza religii, Warszawa, 1989.